Morgunblaðið - 16.10.1998, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ
42 FÖSTUDAGUR 16. OKTÓBER 1998
SKOÐUN
HIN MALEFNALEGA
UMRÆÐA UM FISK-
VEIÐISTJÓRNARKERFIÐ
ÉG HEF að undanförnu orðið
þess var, að ýmsir, mér ýmist
kunnugir eða ókunnugir, hafa verið
að undrast það, að ég skuli hafa
^tekið að mér að koma fram á fund-
um, sem Samtökin um þjóðareign
hafa efnt til og Sverrir
Hermannsson hefur
tekið þátt í. Astæðurn-
ar eru einfaldar. Ég
styð grunnhugsunina
að baki stofnunar Sam-
takanna um þjóðar-
eign. Þar á ofan hef ég
eytt meiri tíma en
margur til að reyna að
ná tökum á vandanum,
sem felst í núgildandi
fiskveiðistjómarkerfí.
Ég hef á þessum fund-
um samtakanna gert
grein fyrir mínum
hlutlægu úttektum og
hvernig þær hafa leitt
mig til niðurstöðu um,
að fiskveiðistjórnin sé að óbreyttu
bæði útgerðinni sjálfri og þar með
þjóðinni stórskaðleg bæði í bráð og
lengd. Þessa fundi okkar félaga
sækja engir stórhópar manna og
sárafáar konur. Þeir vega því ekki
þungt í skoðanamyndun í þjóðfé-
laginu, sem andóf gegn ofurvaldi
fjármagnsins, sem LIÚ beitir nú
vikulega með áróðursauglýsingum,
ssem fagmannlega, með hálfsann-
leika og rangfærslum fylla heilar
opnur Morgunblaðsins. Talsmenn
stjómarflokkanna og ýmsir hags-
munamenn og málaliðai- nýta þau
tækifæri, sem gefast til að styðja
þessa heilaþvottarviðleitni LIÚ og
láta eins og í þeim herbúðum sé
sannleikann að finna.
Þessi staða ásamt með greinum
Brynjólfs Bjarnasonar og Krist-
jáns Ragnarssonar, sem birtust í
Mbl 5. október, hafa orðið til þess,
að ég finn mig knúinn til að semja
eftirfarandi yfirlitsgrein um þetta
mál eins og það horfir við mér
núna. Mér er mætavel ljóst, að ég
skrifa einungis fýrir þá, sem nenna
að lesa og nenna að hugsa og skilja.
Ég hef lengi trúað, að þeir séu
fleiri en þá gmnar, sem bjóða al-
menningi upp á órökstuddar stað-
hæfingar og boða fólki skoðanir á
þeim gmnni. Þetta er þess vegna
tilraun um það, hvers mega sín vei
rökstuddar skoðanir gegn vel fjár-
magnaðri skoðanamótun í þágu
sérhagsmuna. Spumingin er, hvort
of fáir em tilbúnir til að lesa og
hugsa sjálfstætt.
Að nota upplýsandi hugtök
Það er höfuðatriði, þegar fisk-
veiðistjómarkerfið er rætt, sem í
málefnalegri umræðu endranær,
igð notuð séu hugtök, sem hjálpa
manni að greina og skilja vandann,
sem við er að fást. Þegar stuðn-
ingsmenn núgildandi fiskveiði-
stjómar ræða málið, tala þeir um
kvótakerfi og segja, að það sé gott
og það hafi skilað árangri. Ég kýs,
til að skilja efnið betur, að sundra
þessu hugtaki í tvennt, kvótasetn-
ingu og kvótaúthlutun.
Á því er enginn vafí, að við að-
stæður dagsins og framtíðarinnar,
verðum við að hafa í lögum aðferð
til að setja kvóta, - að ákveða há-
marksafla, sem á hvetjum tíma
'kann að teljast hæfilegur og líkleg-
ur til hámarksafraksturs af fisk-
stofni. Slíkar ákvarðanir þurfa á
hverjum tíma að byggjast á bestu
þekkingu, sem til er um stærð fisk-
stofns, burðargetu hans, stofnvist-
fræði og þætti þeirra umhverfisá-
hrifa, sem þar geta skipt máli.
■^kvörðun um kvótasetningu er eðli
málsins samkvæmt pólitísk og á að
vera það. Það að gera leyfilegan
þorskafla að fiskifræðilegri og töl-
fræðilegri reiknireglu með pró-
sentureikningi er því að mínu áliti
rangt. Skekkjumörk í reiknidæm-
um fiskifræðinga og
tölfræðinga, sem með
þeim vinna, eru stór
og ráðherra á að fara
með ákvörðunarvald
um hvernig þau skulu
með farin eftir ýmsum
aðstæðum, þ.á m.
efnahagslegum. Þeir
eru margir, sem van-
treysta stjórnmála-
mönnum að fara með
slíkt vald og hafa til
þess ærin tilefni, en í
mínum huga eru þetta
störfín, sem þeir eru
ráðnir til og treyst
fyrir.
En hvort sem
kvótasetning liðinna ára var hæfi-
leg, kvóti of stór eða of lítill, hefur
þessi kvótasetning og framkvæmd
hennar í megindráttum tekist vel.
Alla jafna hefur tekist að halda
Fiskveiðistj órnin
verður að óbreyttu,
segir Jón Sigurðsson,
bæði útgerðinni sjálfri
og þar með þjóðinni
stórskaðleg bæði
í bráð og lengd.
heildarafla úr hverri fisktegund
innan settra marka. Þess eru að
vísu ónotalega mörg dæmi, að ekki
hefur tekist að veiða þann afla, sem
talið var óhætt og þar hafa glatast
talsverð verðmæti. En á heildina
litið hefur kvótasetningin og fram-
kvæmd hennar tekist. Mín tilfinn-
ing er sú, að þetta sé það, sem
ýmsir erlendir menn hafa verið að
hrósa í fiskveiðistjómun á Islandi.
Heimurinn er fullur af ákvörðun-
um um kvóta, sem enginn hefur
tekið mark á og því ekki tekist að
framkvæma. Vandi fiskveiðistjóm-
arkerfisins liggur þannig ekki í
kvótasetningunni. Hann er fyrst og
fremst afleiðing af kvótaúthlutun-
inni og hinu „frjálsa" framsali
kvótans, sem nú verður rætt nán-
ar.
Kvótaúthlutun og
„frjálst" framsal
En þá skulum við snúa okkur að
kvótaúthlutuninni, hinu „frjálsa"
framsali og framleigu, sem margir
hagfræðingar telja nauðsynlegt til
að ná fram hagræðingu, og afleið-
ingum þess alls. Við skulum fyrst
skoða aðstöðumun, sem mönnum
er búinn eftir því hversu stór kvót-
inn er, sem hver fær afhentan án
endurgjalds. Bemm saman stöðu
útgerðarmanns, sem fær 100 tonn-
um af þorski úthlutað, en þarf í
rauninni 200 tonn til að geta lifað
sæmilega af sinni útgerð, og stór-
útgerð, sem fékk 10.000 tonri. Stór-
útgerðina munar ekkert um að
kaupa þessi 100 tonn af smáútgerð-
armanninum, nánast á hvaða verði
sem væri. Það hreyfir ekki
aukastaf í heildarkvótakostnaði
stórútgerðarinnar. A sama tíma er
smáútgerðarmanninum á beinum
rekstrarlegum forsendum fyrir-
munað að kaupa sér þann kvóta,
sem hann þarf. Heildarverðið á
hans kvóta væri orðið allt of hátt.
Þetta geta menn kallað „frjáls" við-
skipti með kvóta, ef þeim svo sýn-
ist. Sjálfum þykir mér ekkert
frjálst við það, þegar kostir smáút-
gerðarmannsins eru einungis þeir
að lifa við horútgerð með kvóta
sinn og eiga þess síðan einan kost
að leigja kvóta af stórútgerðunum
á afarkjörum eða selja j)eim bát og
kvóta og hætta þessu. Astæða er til
að ætla, að þess háttar uppkaup
stórútgerðanna á jaðarviðbótum
við gjafakvóta þeirra, hafi verið
ráðandi um verðþróun bæði varan-
legs kvóta og leigukvóta. I skjóli
gjafakvóta hinna stóru, hafa þeir
búið til markaðsverð, sem ekki
stenst neinar rekstrarlegar for-
sendur eitt sér og þannig skapað
sér einokunaraðstöðu til kvóta-
kaupa. Þetta verð nefni ég því
ruglverð í því, sem eftir er af þess-
um skrifum. Undir merkjum þessa
frelsis til viðskipta, skilst mér, að
búið sé að eyða nánast öllum báta-
flotanum, og því haldið fram, að
þetta sé hagræðing. An þess að
þekkja nægilega vel til, er mér til
efs, að stóru útgerðirnar sæki al-
mennt afla sinn með lægri tilkostn-
aði en þessir bátar gerðu. Þar á of-
an er þessi þróun að leggja mörg
sjávarpláss í rúst. Kostnaðinn af
því ætti svo sannarlega að reikna
inn í hagræðingardæmið. Þessi
þróun, sem orðin er verður ekki
aftur tekin, en undravert verður að
telja, að alþingismenn stjómar-
flokkanna, sem fylgst hafa með
þessari þróun, skuli láta eins og
hér hafi ekkert skeð, sem er at-
hugavert. I dæmum þeim, sem lýst
var, er það ekki samkeppnishæfn-
in, heldur aðstöðumunurinn, sem
Alþingi býr til, sem ræður þróun-
inni.
Brottkast afla í hafi
En það er fleira, sem kvótaút-
hlutunin og það frjálsa markaðs-
verð á kvóta, ekki síst til útleigu,
hefur leitt af sér, en það er stór-
aukið brottkast afla í hafi. Þótt trú-
lega hafi lengst af tíðkast að
fleygja einhverju af fiski, þegar
nóg taldist vera af honum, er hins
vegar núna kominn til sögunnar
öflugur hvati til að fleygja öllum
fiski, sem hefur lágt verð, þegar í
land er komið. Þetta verður aug-
ljósast, þegar menn eru að veiða
fisk upp í kvóta, sem þeir hafa leigt
til sín fyrir 80 - 90 kr. hvert þorsk-
kíló. A fundi í Samtökunum um
þjóðareign hafa komið sjómenn,
sem hafa lýst fyrir okkur hvernig
þetta gerist. Þeir era kvótalausir
og hafa leigt til sín kvóta á ein-
hverju verði í námunda við það,
sem að ofan var nefnt, oft frá stór-
útgerðum. Til að hafa eitthvað upp
úr þessu, verða þeir að koma að
landi með þorsk, sem gefur þeim
135 -140 kr. á kíló. „Þetta gerum
við“, sögðu þeir þá, „en til að það
náist fer annar hver þorskur aftur
fyrir borð“. Þessi hvati er inn-
byggður í kerfið og enginn veit
hversu mikil sú sóun er, sem af
honum leiðir. Þessi hvati er jafn-
virkur hjá áhöfnum, sem era að
veiða eigin kvóta báts og er hvar-
vetna dæmdur til að vera umluktur
samsæri þagnarinnar. Við aðstæð-
ur kerfisins eru það einskis hags-
munir nema þjóðarbúsins, að þessi
afli skili sér í land. Mér er engin
leið að áfellast sjómenn og útgerð-
armenn, sem búa við svo gallað
kerfi, fyrir að þjóna hagsmunum
sínum. Sjávarútvegsráðherra er á
öðra máli. Hann leysti málið ein-
faldlega með því að lýsa yfir, að
sjómenn, sem fleygi fiski, séu
„svikarar við þjóð sína“. Það var nú
allur skilningur hans á vandanum
og samsæri þagnarinnar varð þeim
mun haldbetra.
Enginn veit staðreyndir um
hversu mikið þetta brottkast er.
Hæstu tölur, sem heyrst hafa frá
Fiskistofu era 30.000 tonn af
þorski. Margir sjómenn segja, að
það sé miklu meira. Sé það 30.000
tonn og meðalverðmæti þess í landi
væri 50 kr. á kíló, væra þetta 1,5
milljarðar. 50.000 tonn væra 2,5
milljarðar. Hver sem þessi fjárhæð
er, er hún stór og hrein sóun kerf-
isins, því að hún er mögulegur
nettóávinningur. Það er búið að
kosta öllu til að veiða þennan fisk
og það er búið að drepa hann út úr
stofninum. Ég hef lýst því áður í
skrifum mínum, að þessi ágalli á
gildandi fiskveiðistjómunarkerfi sé
einn og sér nægur til að það sé
ónothæft óbreytt. En það kemur
fleira til.
Komið í veg fyrir
nýliðun í útgerð
Gildandi úthlutun kvótans kem-
ur í veg fyrir eðlilega og æskilega
nýliðun í greininni. Um áratugina
hefur drjúgur hluti hinna dug-
mestu útgerðarmanna komið fram
sem úrval úr sjómannastétt. Þeir
hafa smám saman getað unnið sig
upp til að eignast hlut í bát, bát,
báta og loks stærri skip. Þannig
hefur útgerðin sjálf með frammi-
stöðu hvers og eins, séð sér fyrir
hinni nauðsynlegu nýliðun í grein-
inni. Nú er brennt fyrir þetta með
hinni njörvuðu gjafakvótaúthlutun.
Nýir aðilar geta ekki komist inn í
greinina nema með því að kaupa
kvóta með þeim afarkjöram, sem
stóra kaupendurnir hafa búið til og
ég kalla raglverð, sbr. skilgrein-
ingu hér að framan. Þar á ofan
hafa sumar þessara stórútgerða
nýtt sér aðstöðuna, sem hluta-
bréfamarkaðurinn hefur búið þeim
til, selt hlutabréf eða stundað sam-
einingar miðað við hlutabréfagengi
6, 8 eða 10 og þannig komist yfir
fjármuni, sem kostar þau nánast
ekki neitt. Við þessar aðstæður er
nýliðun í greininni nánast útilokuð.
Ævintýri eins og saga skipstjór-
anna fjögurra, sem komu bláfátæk-
ir frá Ogurvík við Djúp og allir
urðu meiri háttar útgerðarmenn af
eigin dugnaði, getur ekki endur-
tekið sig við núgildandi aðstæður.
Sama máli gegnir að vissu leyti um
þá Samherjafrændur. Þeir fengu
að vísu drjúga forgjöf frá Halldóri
Asgrímssyni við upphaf kvótaút-
hlutunar, sem hefur nýst þeim vel.
Alyktunin er augljós. Nýliðun í
útgerð er nánast útilokuð að
óbreyttu kei'fi og því er það ónot-
hæft. A dugmikla, unga sjómenn
eru sett óþolandi höft. Atvinnu-
grein, sem ekki nýtur nýliðunar er
dæmd til að verða veikari en hún
gæti orðið og skila lakari árangri
fyrir þjóðarbúið. Skemmst er að
minnast hvað nýliðun í smásölu-
verslun í Reykjavík með tilkomu
Hagkaups, Bónusverslana o.fl. og
síðan á fleiri stöðum hefur gert fyr-
ir hag heimilanna, sem hennar hafa
notið.
Flæði fjármagns
út úr útgerðinni
Næsta vandann, sem af kvótaút-
hlutuninni og hinu „frjálsa" fram-
sali hefur leitt, hef ég kosið að kalla
útfall úr greininni. Menn hafa verið
og era að selja sig út úr greininni
með ýmsum hætti. Menn selja skip
og kvóta með þeim formerkjum,
sem lýst var hér að framan. Menn
sameina fyrirtæki sín öðram stærri
gegn seljanlegum hlutabréfum og
lífeyrissjóðir, hlutabréfasjóðir og
aðrir fjárfestar kaupa hlutabréf á
verði, sem felur í sér kvótaeignina
á fullu raglverði. Sú snöggsoðna og
ófullburða hugmynd, sem forsætis-
ráðherra viðraði nýverið í stefnu-
ræðu á Alþingi, felur í sér að ganga
lengra og hraðar á þessari braut.
Að langtímaáhrifum hennar verður
vikið nánar hér á eftir. Allar þessar
leiðir fela í sér sölu á gjafakvótan-
um gegn peningum, þegar upp er
staðið, og menn ganga frá borði
með nokkrar milljónir, nokkra tugi
milljóna eða nokkur hundruð millj-
óna, jafnvel frá fyrirtækjum, sem
orðin vora gjaldþrota og áttu ekk-
ert eftir nema gjafakvótann. Sú að-
staða, sem fiskveiðistjómarkerfið
hefur þama búið til, til að innleiða
efnahagslega aðalstign í hið ís-
lenska þjóðfélag, stríðir algerlega
gegn réttlætiskennd minni. Mér
þykir öldungis sjálfsagt, að menn
geti hagnast og orðið ríkir af iyrir-
tækjarekstri, sem þeir hafa stund-
að af dugnaði, framsýni og fyrir-
hyggju. Þannig þykir mér við hæfi,
að fjölskylda Pálma heitins Jóns-
sonar í Hagkaup skuli vera
jafnefnuð og ráða má af fréttum.
Hann efnaðist af viðskiptum, sem
jafnframt vora stórávinningur fyr-
ir stóran hluta almennings í land-
inu. Ég tel að sama skapi fráleitt
að búa til með lögum aðstæður,
sem gera mönnum kleift að ganga
frá fyrirtækjum, sem þeir hafa
jafnvel með fyrirhyggjuleysi stýrt í
gjaldþrot, með hundrað milljóna
króna í vasanum.
Útfallið skilur eftir sig
byrðar á útgerðinni
Þess þarf að gæta í þessu sam-
bandi, að hverjar þúsund milljónir,
sem með þessum hætti flæða út úr
útgerðinni, skilja útgerðina, sem
eftir stendur, með samsvarandi
þúsund milljón króna nýjar byrðar,
sem safnast, þegar saman kemur.
Þessi þróun er því hættuleg fyrir
útgerðina eins og nánar verður vik-
ið að hér á eftir.
Fáránleika þeirrar aðstöðu, sem
hér er um fjallað, verður best lýst
með dæmi, sem er tilbúið upp úr
raunveralegum atburðum. Fyrir-
tæki er skráð á verðbréfaþingi, þar
sem bréf þess hafa gengið 7. Það
yfírtekur og sameinast öðra fyrir-
tæki, sem ekkert á nema kvóta,
sem á raglverðinu telst 1000 millj-
óna króna virði. Eigendur þess fyr-
irtækis fá hlutabréf að nafnverði
140 milljónir fyrir kvótann. Þeir
geta síðan farið út á markaðinn og
fengið sínar 1000 milljónir í pen-
ingum, ef þeim sýnist svo. Fyrir-
tækið, sem við kvótanum tók, getur
við ríkjandi aðstæður leigt þennan
kvóta til þrautpíndra leiguliða fyrir
u.þ.b. 10 % af kaupverðinu eða 100
milljónir á ári. Eigendum nýju
hlutabréfanna þarf fyrirtækið að
greiða að hámarki 14 milljónir í arð
á ári, svo að jákvætt greiðsluflæði,
sem af viðskiptunum getur leitt
fyrir stórútgerðina, sem við kvót-
anum tók, getur orðið einhvers
staðar í námunda við 85 milljónir
króna á ári af þessum viðskiptum
einum. Oneitanlega heilmikil hag-
ræðing fyrir suma aðila að málinu,
en lénsþrældómur fyrir aðra. Og
eigandi auðlindarinnar, þjóðin, fær
ekkert. Við þessar aðstæður er síst
að undra, þótt menn sem hafa
brasknáttúra nýti þessa tegund af
tækifæram, sem þeim bjóðast. I
leiðinni er rétt að viðurkenna, að
þau fyrirtæki í útgerð era til, sem
raunverulega og ærlega hafa nýtt
tækifæri, sem kvótaúthlutunin hef-
ur veitt þeim til hagræðingar, sem
stendur undir því nafni, til að
styrkja rekstur sinn. Það breytir
hins vegar engu um, að kvótaút-
hlutun, sem leiðir til þess útfalls
fjármuna úr greininni, sem hér
hefur verið lýst, gerir enn gildandi
fiskveiðistjómarkerfi óhafandi án
grandvallarbreytinga.
Óglæsileg framtíðarsýn
Þessu yfirliti yfir helstu ágalla
gildandi fiskveiðistjómarkerfis
verður nú lokið með greinargerð
um þá framtíðarsýn, sem við blasir
í þessum efnum að kvótaúthlutun-
inni óbreyttri til frambúðar. Útfall
fjármuna úr greininni mun halda
áfram eftir þeim þremur megin-
leiðum, sem lýst var hér að framan.
Forsætisráðherra vill herða á því
útfalli með einhvers konar óskil-
greindri, opinberri fyrirgreiðslu.
Að því hlýtur að óbreyttu fyrr eða
síðar að draga, að nánast allur rétt-
urinn til gjafaúthlutunar kvóta,
hefur verið keyptur frá þeim, sem
upphaflega fengu hann og við því
Jón
Sigurðsson