Morgunblaðið - 28.11.1998, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 28. NÓVEMBER 1998
SJONMENNTAVETTVANGUR
MORGUNBLAÐIÐ
Asni Myfj-
aður gulli
Sá sem gerist svo drepleiðinlegur að fitja
upp á þeim finnur kuldann læðast um sig
allan, finnur höfnunina eins og ísdrjóla í
æðunum. Og deyr hetjudauða. “
Eftir Kristján
Jónsson
Fégræðgi verður fyrst
hættuleg þegar hún
er klædd í sakleysi
góða málstaðarins.
Þetta er ekki speki
sem ég hef eftir gömlum, grísk-
um spekingi og ef einhver held-
ur öðru fram er það haugalygi.
Alexander mikli reisti heims-
veldi með vopnavaldi en faðir
hans, Filippus, er einkum fræg-
ur fyrir að færa út kvíarnar með
annarri aðferð. Hann notaði
fégjafir. Eftir honum var haft að
enginn borgarmúr væri svo hár
að asni klyfjaður gulli kæmist
ekki yfir hann.
Sum þjóðmál eru svo flókin og
verða svo fyrirferðarmikil í
fjölmiðlum að almenningur velur
þann kost að hunsa þau, vill
mnunnr frekar tala um
VIÐHORF veðrið í fyrra
eða hvað sem
er. Sá sem ger-
ist svo drep-
leiðinlegur að fitja upp á þeim
finnur kuldann læðast um sig
allan, finnur höfnunina vaxa eins
og klakadrjóla í eigin æðum. Og
deyr hetjudauða.
Ég ætla að fjalla um mál sem
er svo ónefnanlegt að grípa
verður til dulkóðunar. Safnið.
Öh, heilsusafnið. Þetta er ekki
gott orð en verður samt að
duga, hitt er orðið svo útjaskað.
Leyfi menn sér að spyrja
hvort ekki þurfi stundum að
staldra við, hvort of miklu sé
hægt að fórna fyrir eitthvað sem
íklætt er kufli þekkingarleitar,
verða sumir furðu lostnir. Og
síðan reiðir, eins og heiðnir
menn þegar skurðgoðunum var
ekki sýnd nægileg virðing.
Okkur var nú eiginlega vor-
kunn í vor, hér í landlægu
hrekkleysinu, viðfangsefnið er
svo óvænt og á sér fá fordæmi í
heiminum. Þegar það kom upp
var hamrað á því sem lá í augum
uppi. Við fengjum nýja atvinnu-
grein inn í landið, tækifæri fyrir
unga vísindamenn, erlent fjár-
magn í stríðum straumum, lyf.
Allt fyrir ekkert.
Einhverjir þingmenn voru
dulítið klókari en ég og fleiri.
Þeir viðniðu efasemdir en hætt
er við að mörg starfssystkin
þeirra hafi talið það skyldu sína
að fá umsvifalaust kvef þegar
leiðtoginn hóstaði. Sleppum
þeirri sjúkdómssögu; hún gæti
orðið persónugreinanleg.
Hvað er í húfi? Það er meðal
annars réttur okkar til að vera
ekki eins og eitthvert stak í of-
stopafullu og sálarlausu mengi
sem kennir sig, þegar því hent-
ar, við sjálft SAMFÉLAGIÐ og
ALMANNAHEILL. Eitt finnst
mér líka illskiljanlegt, það er að
frjálslyndir íhaldsmenn skuli
ekki upp til hópa spyrna við fót-
um og benda á að vilji fólk selja
trúnaðarupplýsingar um heilsu-
far sitt hlýtur það að ákveða
sjálft hvem það vill semja við.
Milliliðir eru óþai'fir og þvaður
um óskýran eignarrétt er ekkert
annað en fyrirsláttur. Er ekki
ríkið nógu víða með puttana?
Angarnir á þessu máli valda
því að snúið getur verið að
greina einhvern kjama.
Auðvitað verður dulkóðunin
brotin fyrr eða síðar. En samt
era þeir til sem benda réttilega
á að skipið ósökkvandi, Titanic,
hafi nú bara sokkið einu sinni,
annað sé hræðsluáróður. Og
færustu sérfræðingar í heimi
skilja reyndar ekki enn hvaða
gagn verði að safninu stóra án
þess að tengja upplýsingarnar
við persónur.
Auðvitað verða lífsýni úr okk-
ur öllum í væntanlegum lífsýna-
banka, með öllum þeim upplýs-
ingum sem þeim fylgja. Hægð-
arleikur verður að búa smám
saman til svo fullkomnar heim-
ildir um hvem og einn að form-
legur réttur minn og þinn til að
hafna þátttöku í söfnuninni
verður á endanum einskis virði.
Þess vegna er okkar eina vörn
að setja strax eins miklar skorð-
ur við misnotkun og hægt er.
Astæður fólks fyrir því að
styðja stóru hugmyndina era
auðvitað margar og misjafnlega
háleitar, stundum eðlilegar og
ástæðulaust að gera lítið úr
þeim. Langveikir til dæmis
skima eftir hverjum vonar-
neista, af hverju ekki?
Sjálfur er ég enn hrifinn af
fyrirtæki Kára, það er frábær
viðbót í atvinnulífinu og tengist
ekki einu sinni fiski. I hrein-
skilni sagt var stóra safnið líka
mjög vænlegt við fyrstu sýn,
ekki skorti hugmyndina
dramatíska skírskotun. En doll-
araglýjan heillaði líka. Hvers
vegna ekki að leita að einföldu
ástæðunni fyrir því að
hugmyndin brokkaði svona
viðstöðulaust inn í borgina? Af
hverju þessa bannhelgi á að við-
urkenna brestina?
Staðreyndirnar tala sínu máli,
múrar sem hefðu átt að duga
gerðu það ekki. Nýsett lög um
réttindi sjúklinga með ákvæði
um að læknar skuli varðveita
sjúkraskrár, nýútgefin stefna
heilbrigðisráðuneytisins í upp-
lýsingasöfnun á heilbrigðissviði
þar sem mælt er með öflugum
ráðstöfunum til að hindra mis-
notkun, aldagamlar hefðir um
trúnað milli læknis og sjúklings,
jafn aðgangur visindamanna að
upplýsingum. Ekkert af þessu
stóðst atlöguna í vor.
Við höfum sett lög um um-
hverfismat og segjumst núna
vilja fóma miklu til að forðast
frekari náttúraspjöll. En hvað
þarf að bjóða okkur mikið til að
fleygja þessum tálmum á brott?
Milljón á hvert nef í landinu?
Tvær milljónir? Vafalaust
myndu einhverjir vera reiðubún-
ir að finna afsakanir. Þeir gætu
til dæmis sagt að nota mætti
peningana að hluta til að gera
eitthvað fallegt fyrh- heimilis-
lausu gæsimar á Eyjabökkum.
Nú vona ég að enginn mis-
skilji mig. Hagnaðarvonin er ein
af driffjöðrum samfélagsins. En
það er ekki allt gott sem við get-
um grætt á, við megum aldrei
gleyma að meta jafnt galla sem
kosti á öllu bralli. Þetta er nefni-
lega rétt, jafnvel þótt einhverjir
vinstrimenn hafi líka sagt það.
En svona í leiðinni, hvað verð-
ur gert við óþjóðlega hyskið sem
reynir að verða ekki jarmandi
hlutafé í safninu og gæti þannig
rýrt gildi þess? Fáum við
samastað í Kolbeinsey?
GUÐRUN J. Vigfúsdóttir og Gerður Pétursdóttir vefa fyrsta hökulinn fyrir ísafjaröarkirkju 1978.
AF TVEIM BÓKUM
ISTAVERKABÆKUR
halda áfram að koma út á
Islandi, þótt ekki sé um
skipulagða og markaða at-
hafnasemi forlaga né listasafna að
ræða Frekar að menn vilji forða
aðskiljanlegustu hliðum myndlistar
og íða frá að verða gleymskunni að
bráð og/eða halda til haga heimild-
um sem annars eiga sömuleiðis á
hættu að lenda í glatkistunni.
Myndlistarfélagið var stofnað
árið 1961 til að halda fram hags-
munum myndlistarmanna er töldu
sig afskipta og utangarðs á vett-
vanginum. Einnig eins og fram
kemur í fundargerð á stofnfundi, til
að mótmæla við ríkisstjóm vænt-
anlegri kosningu í safnráð Lista-
safns Islands, sem var hitamál um
þær mundir. Jafnframt var sér-
staklega á stefnuskrá, „að félagið
ætti að gæta hagsmuna félags-
heimildarinnar, en taki ekki af-
stöðu til ákveðinna listastefna".
Ennþá telst fullmikið sagt í ljósi
ástandsins. Stofnendui' vora 19, og
að auki sendu 4 málarar inn umboð
sitt, þannig að stofnfélagarnir töld-
ust 23. Fjallað er um þetta fólk,
sem margt er horfið af vettvangi
nema að það vantar þá feðga Aage
Nielsen Édwin og Baldur Edwins
ásamt Gunnlaugi Blöndal. Á móti
koma 11 ný nöfn, sem hafa væntan-
lega bæst við á framhaldsaðal-
fundi, og síðar. Hins vegar er þess
lítið getið hve lengi félagið starfaði,
né hve margar sýningar þess urðu
og starfsvettvangs almennt. Þó
kemur fram að síðasti aðalfundur
þess var haldinn 1970 og var þá
Finnur Jónsson enn í fyrirsvari og
af því má ráða að það hafi haldið
velli í 9 ár. Víst var þörf á að stofna
þetta félag því félagsmál myndlist-
armanna vora í nokkurri sjálf-
heldu, sem var hvorki í fyrsta né
síðasta skipti í íslenskri listasögu.
Það er að mínu áliti af hinu góða að
bregða ljósi á ástandið á þessum
áram, sem er skrifara í fersku
minni. Rofaði ekki til fyrr en
1967-8 er brestir komu í hinn
harða kjama innan Félags ís-
lenskra myndlistarmanna fyrir
framsókn yngri kynslóðar. En hér
virðist banabiti myndlistarfélags-
ins hafa verið keimlík stefna og
sami kjarni setið að völdum allan
tímann í stað þess að stokka upp í
stjóminni og marka strax ákvæði í
lögum sem afstýrðu slíkri þróun.
En það leggst á mann, að bókin
sé öðru fremur gefin út til að koma
höggi á róttækni í list og stjóm-
málum á tímabilinu og allt fram á
daginn í dag, fá útrás fyrir niður-
bælda og fyrir sumt eðlilega
gremju. Éráleitt er þó að setja
jöfnunarmerki við hugtökin, því
róttækni í stjórnmálum þarf ekki
að fara saman við frjálslyndi í list-
um né öfugt eins og sagan er til
vitnis um. Mönnum yfirsést þá hve
listin var samstiga tækniþróuninni
og vélvæðingunni sem var meiri og
íslenzkar listaverka-
bækur voru í farteski
s
Braga Asgeirssonar til
Parísar og hér fjallar
hann um tvær slíkar;
Islenska myndlistar-
menn og Við vefstólinn.
harðari en í annan tíma í sögu
mannsins. Hins vegar beittu vinstri
menn listinni fyrir drögur sínar
jafnt í austri sem vestri, en á
þveröfugum forsendum. Tilgang-
urinn var þó hinn sami og hér
reyndust listamenn neyðarlega
leiðitamir í hvoram tveggja her-
búðum og aðrar skoðanir hjáróma.
Hið meinlega var að þeim tókst að
setja vinstri stimpil á alla
framsækna list í vestrinu um leið
og framsækin list var fordæmd
sem úrkast í austrinu. Hér helgaði
tilgangurinn meðalið og að auki
fékkst mikið af ódýra og mikils-
verðu vinnuafli með ómældu áróð-
ursgildi. Svo vel héldu kommúnist-
ar um sína menn að þeir urðu log-
andi hræddir hér í París ef Picasso
hvarf þeim sjónum í nokkra daga,
því það þurfti að halda goðinu við
efnið. Sama gilti um íþróttirnar, en
þar áttu ofurmenni að sanna yfir-
burði sósíalismans sem þjóðfélags-
kerfis ...
Eki hefur mér verið það ljósara
en hér í París, hve sterk og
jarðtengd erfðavenja skiptir miklu
og hin ómælda nauðsyn þess að
smáþjóð eins og Island markaði
sér skýra sjónmenntastefnu í upp-
hafi Fullveldisins. Að hún gerði
það ekki 1918, né heldur 1944, og
hefur ekki gert það enn, hefur haft
þær afleiðingar sem hvai-vetna
blasa við. Þannig er ennþá allt í
lausu lofti og listamarkaðurinn
mesta ragl norðan Alpafjalla.
Þjóðin meðtekur illa gildi andlegra
verðmæta, en sóar auði sínum í
hafi og hauðri.
Hinar grannfæmu og óvægnu
deilur milli listamanna og tilhneig-
ing þeirra til pólitísks dilkadráttar
höfðu slæmar afleiðingar og hér
kom helst til einsýni og óbilgirni
útkjálkabúans, hvað sem þessari
róttækni eða íhaldssemi leið.
Einnig merkileg tilhneiging þeirra
til að hafna öllu þjóðlegu, flytja inn
stíla og stefnur í mynd- og hús-
gerðarlist á færibandi, stimpla þá
úrelta sem ekki voru með í sand-
kassaleiknum. Hér vantaði allar
bremsur og yfirsýn. Skilningur á
þjóðlegheitum einnig brenglaður
því hvergi vekur mér vitanlega
ófrumleiki, fálmkenndur klaufa-
skapur og myndverk af vanefnum
gerð upp stolt og þjóðerniskennd
meðal menntaðra þjóða. Misskiln-
ingurinn á akademískri menntun
neyðarlegur, því íhaldssemi er
jafnalgeng meðal framúrstefnu-
fólks er svo er komið, með útilokun-
aráráttu er slær Salon-prófessom-
um við svo hggm- við að ákveðnar
hræringar séu valdboð, enda allt
annað dæmt úrelt og viðkomandi
órokkanlegir í sannfæringu sinni.
Að ná árangri í myndlist krefst
mikils af iðkandanum, reynslu og
menntunar hvort sem hún er sótt
til skóla, stofnana eða í skóla lífsins.
Mikið er gert úr hlut Finns Jóns-
sonar í bókinni og framlagi hans til
íslenskrar myndlistar, má það
liggja á milli hluta og síður fárast
yfir því. En minna má á, að braut-
ryðjendur og nýskaparar teljast
þeir menn sem koma fram með
ferskar nýjungar og ryðja þeim
farveg, jarðtengja þær. Hins vegar
eru teningamyndir Finns gerðar í
Þýskalandi, er hann var við nám
þar, og slíkar myndir gerði hann
ekki aftur þótt seinna væri hann
með ýmsa burði til sértækra vinnu-
bragða. Hann var á réttum stað á
réttum tíma, þótt broddurinn væri
farinn úr Sturm-hreyfingunni.
Rétt er að vísa til áhrifa um-
hverfisins á listsköpun manna sem
kemur ljóslega fram í myndum
Finns. Þá má vera gefið að þróun
listar Nínu Sæmundsson hefði
orðið giska önnur hefði hún verið
um kyrrt í Evrópu, sem þá var
hverfipunktur framsækinna
viðhorfa. Hinn mikli málai-i George
Groz sem flúði undan nasistum til
Bandaríkjanna málaði þar allt
öðruvísi og í raun óskiljanleg
myndverk og svo má lengi telja.
En til skamms tíma afneituðu
framsæknir íslenskir myndlista-
menn umhverfi sínu og þurfti út-
lendinga til að opna augu þeirra
fyrir óþrjótandi myndefnum allt
um kring! Myndefnið í sjálfu sér
helgar ekki listaverk heldur fram-
setning þess og skynræn úr-
vinnsla, þá er það jafn grunnfærið
að álíta að sala myndverka meðal
óþroskaðrar þjóðar og ólæsrar á
sjónmenntir ásamt tímabundnum
viðurkenningum sé mælistika á
gæði og gildi myndverka og hefur
aldrei verið, síst á almennum
grandvelli. Þar gilda allt önnur
lögmál.
Gunnar Dal alhæfir fullmikið í
formála sínum, en það má vera
honum fullkomlega sammála í því
að róttæknin framberi enga þróun,
því sá sem hafnar fortíðinni verður
að endurtaka hana. Þannig hafa
hafnendur fortíðarinnar ekki ein-
ungis fundið upp heita vatnið held-
ur era sem óðast að bora eftir því
kalda. Erfitt er að fjalla um annað
ritað mál í bókinni þar sem það eru
einkum ættingjar og vinir sem
fjalla um listamennina þrjátíu og
fjóra, og viðkomandi því allt of
nálægir þeim. Leiða skrifin jafnvel
stundum hugann að eftirmælum,
þar sem hlutur viðkomandi lista-
manns er baðaður birtu og yl en á
köflum eru þau fullrýr og