Morgunblaðið - 02.02.1999, Blaðsíða 38

MORGUNBLAÐIÐ
. 38 ÞRIÐJUDAGUR 2. FEBRÚAR 1999
MENNTUN
Um nytsemd
„Þegar heimspekin leggur sinn gráma á
grátt, þá er ásýnd lífsins orðin gömul, og
grámi á gráma gerir hana ekki unga á ný
heldur bara þekkjanlega; uglan hennar
Mínervu hefur sig ekki til flugs fyrr en
rökkva tekur. “ _
G.W.F. Hegel: Drög að réttarheimspeki
'"W* ristján
f Kristjánsson
prófessor sagði í
W Morgunblaðinu 8.
Ai ■jBL.janúar að ég hefði
hallað réttu máli þegar ég
fjallaði um fordóma og
nytjahyggju í Viðhorfi 19.
desember sl. Kristján telur
mig ekki hafa gert
nytjastefnunni sanngjörn skil,
svo sem hún var útlögð af
bresku heimspekingunum
John Stuart Mill og Jeremy
Bentham.
Hafi ég skilið Kristján rétt
þá er hann óhress með að ég
skyldi ekki fjalla um
nytjastefnuna og takast á við
hana með fræðilegum hætti í
tengslum við deiluna um
virkjanir á miðhálendi Islands.
Það eru
VIÐHORF einkum tvær
Eftir Kristján ástæður fyrir
G. Arngrímsson þvl ao eg
gerði þetta
ekki: (1) Morgunblaðið er ekki
heimspekifagrit; (2) ég lít ekki
svo á, að nytjahyggja sé
einvörðungu fræðileg kenning.
Það allra fyrsta sem maður
lærir í siðfræði er munurinn á
siðferði og siðfræði. Hið
síðarnefnda er fræðigreinin
um hið fyrrnefnda. En hið
fyrrnefnda kemur á undan.
Það hefur reyndar lengi verið
deila meðal heimspekinga um
hvort siðfræði geti mótað eða
skuli móta það siðferði sem
hún fæst við að greina. Getur
siðfræðin sagt manni til í
lífinu? Þjóðverjinn G.W.F.
Hegel er líklega frægasti
heimspekingurinn sem hefur
hafnað þessu, eins og fram
kemur í ofanskrifaðri tilvitnun
í hann.
Kristján er líklega
ósammála mér um það, að
nytjahyggja sé fyrst (og
kannski líka fremst)
hugsunarháttur sem felur í sér
gildismat, en ekki einungis
fræðileg kenning - sem jafnan
er kölluð nytjastefna. Svona
hugsunarháttur býr í
hugmyndaheiminum (sem er
ekki það sama og
hugmyndasaga) innan um
ýmsa aðra hugsunarhætti og
þarna í þessum heimi
hugmyndanna eru ekki skörp
skil á milli „stefna“ heldur er
þetta allt meira og minna í
einni kös.
Eitt meginverkefni
heimspekinga hefur jafnan
verið það, að grafa og róta í
þessari hugmyndakös - svipað
og jarðfræðingar róta í
jörðinni - og reyna að henda
reiður á því sem þeir finna. En
það er afskaplega ólíklegt að
heimspekingar hafi búið til
hugmyndir eða hugsunarhátt,
þótt þeir hafi oft talið sig hafa
gert það. Þeir hafa í mesta lagi
smíðað ný orð eða sett fram
kenningar um þann
hugmyndaheim sem þeir hafa
verið að rannsaka. (En þessi
sami hugmyndaheimur hefur
um leið verið uppspretta
hugsmíða þeirra). Það er því
hægt - held ég - að fjalla um
nytjahyggju án þess að þurfa
að vera rígbundinn
kenningunni sem þejr Mill og
Bentham smíðuðu. Eg reyndi í
viðhorfínu 19. desember að
koma þessum mun að með
tvennum hætti, annars vegar
með því að tala um
nytjahyggju fremur en
nytjastefnu, og hins vegar með
því taka fram að ég væri ekki
að fjalla um nytjastefnuna sem
siðfræðilega kenningu.
Kristján virðist líta svo á að
síðarnefndi fyrirvarinn sé
ógildur því það sé bara til „ein
nytjastefna í
hugmyndasögunni".
Það ég best veit er það
hárrétt hjá Kristjáni að það sé
bara til ein siðfræðikenning
sem rekja má til nytjahyggju -
þess hugsunarháttar að
nytsemd sé það sem á
endanum ráði því hvað sé rétt
að gera. En kenningin er ekki
hugsunarhátturinn, og það
sem meira er, kenningin er
ekki forsenda
hugsunarháttarins heldur
öfugt. En þarna virðist hann
nafni minn vilja beita
vagninum fyrir hestinn, eins
og sagt er - snúa þessu við.
Viðhorf mitt 19. desember
átti fyrst og fremst að vera um
það hvernig hugmyndir og
hugsunarháttur getur orðið
óhagganlegur líkt og hann sé
hinn stóri sannleikur. Þetta
eru ekki rök gegn nytjahyggju
sérstaklega - eins og ég
reyndar nefndi - og því síður
gegn nytjastefnu þeirra Mills
og Benthams. Eg átti ekki við
að virkjunarsinnar hefðu
byggt mál sitt á og flutt með
vísan til þessarar stefnu. Eg
hef að minnsta kosti ekki séð
neinn þeirra vitna í
Nytjastefnuna eftir Mill. En
varla er þar með sagt að
virkjunarsinnar hafi ekki
hugsað neitt um nytsemd.
Nytjastefnan - sem fræðileg
kenning - getur áreiðanlega
tekið til sín og hrist af sér
aðdróttanir á borð við þær
sem ég setti fram 19.
desember. En ég held eigi að
síður að sú hugsun, að
nytsemd skipti á endanum
mestu máli sé meginástæða
þess að mörgum finnst
fýsilegast reisa virkjanh' á
hálendi Islands.
Það er rétt hjá Kristjáni að
við nafnarnir erum alveg
sammála um að efnahagsleg
rök eru ekki einu rökin sem
einhverju skipta, sem og um
það að tilfinningarök eru
mikilvæg rök og óskynsamlegt
að ætla sér að úthýsa þeim líkt
og talsmenn Landsvirkjunar
hafa virst vilja gera.
Kristján segir það hafa
orðið kveikjuna að skrifum
sínum að ég vitnaði í fyrri
skrif hans (í bókinni
Þroskakostir) um
nytjastefnuna. Ég hefði líklega
mátt huga betur að
hugmyndum Kristjáns um
hlutverk fræðanna áður en ég
vogaði mér að vitna í hann.
Það var alls ekki ætlun mín að
afflytja orð hans.
Dönskukennsla Tungumálakennsla krefst mikillar fagþekk-
ingar. Sigrún Davíðsdóttir ræddi við Auði Hauksdóttur, sem ný-
lega lauk doktorsprófsverkefni við Hafnarháskóla um dönsku
sem erlent mál í íslenskum grunnskólum.
Fagþekking og
áhugi kennarans
GÓÐIR dönskukennarar
geta haft margvíslegt lag á
kennslu sinni, en einkenni
þeirra er yfirleitt að þeir
leggja áherslu á að gefa nemendum
tækifæri til þess að nota dönskuna
sem tæki til tjáskipta, ekki síst til
þess að tala. En undirstöðuatriði
góðrar dönskukennslu almennt eru
vel menntaðir kennarar og að mati
Auðar Hauksdóttur lektors við Há-
skóla Islands er of lítil áhersla lögð
á fagkunnáttu í menntun grunn-
skólakennara í Kennaraháskóla ís-
lands. Einnig er það áhyggjuefni
hve margir kenna dönsku án þess
að hafa lagt stund á fræðilegt nám í
dönsku. Þetta eru nokkrar niður-
stöður hennar úr rannsóknarverk-
efni, sem hún hefur kallað „Lærer-
ens strategier - elevernes dansk“
og var doktorsprófsverkefni hennar
í dönsku við Hafnarháskóla, en þar
stundaði hún nám á sínum tíma.
Verkefnið hóf hún án þess að hafa
doktorspróf í huga, heldur til að
kanna hvemig unnið væri með
dönsku á grunnskólastigi. Hún
kenndi dönsku í framhaldsskóla og
undraðist, hve mikill munur gat verið
á kunnáttu nemenda í dönsku að
loknu námi í grunnskóla. Verkefnið
tekur bæði til sögu dönskukennslunn-
ar og þróunar á árum áður og svo
hvemig danskan er kennd nú.
Dönskujapl: Neikvæð ímynd
dansks talmáls snemma uppi
„Neikvæðs tóns gagnvart dönsku
talmáli gætti snemma," segir Auður
og telur að í sjálfstæðisbaráttunni
hafi það þótt merki um undirlægju-
hátt að leggja sig eftir dönsku talmáli
þegar ísland var undir danskri
stjórn. „Það er fróðlegt að sjá að í
byrjun aldarinnar var í vaxandi mæli
farið að agnúast út í talmálið. Það
þótti þörf á að kenna dönsku, einkum
að lesa dönsku, en það var þó álitið
nær að kenna bömum meira í móður-
málinu. Umræðan beindist einnig að
því hvort danskan hefði slæm áhrif á
íslenskuna og á því hafði Jónas Jóns-
son frá Hriflu ákveðnar skoðanir.
Danskt talmál fékk neikvæða ímynd,
sem danskan á Islandi líður enn fyrir.
Hún þótti hallærisleg og það var talað
um dönskujapl.“
• Hvers vegna er
svona mikill munur
á kunnáttu nem-
enda í dönsku?
• Gera þarf verðandi
dönskukennurum
fært að sækja nám-
skeið í Danmörku
Danskan var skilgreind sem erlent
mál í reglugerð fyrh' Lærða skólann
frá 1846. Samkvæmt reglugerðinni
átti danskan að hafa sömu stöðu í ís-
lenskurn skólum og þýskan í Dan-
mörku. I þessu sambandi er athygl-
isvert að fram á áttunda áratuginn
tóku færeyskir nemendur stúdents-
próf á dönsku.
Það sköpuðust fljótt ákveðnar
kennsluhefðii' í dönsku hér á landi,
byggðar á kennslu klassískra mála,
þar sem málfræði og þýðingar úr og
á dönsku voru meginaðferðin. „Þessi
hefð hefur síðan flust inn í grunn-
skólakennsluna," bendir Auður á.
„Og hefðin, ásamt áðurnefndri af-
stöðu til dönsku, hefur gert það að
verkum að talmálið hefur orðið út-
undan í kennslunni."
Sem enn frekari undirstríkun þess
hve talmálið er útundan bendir Auð-
ur á að lítið fari fyrii' námsmati í tal-
málsfærni í grunnskólanum. Þessi
þáttur sé til dæmis ekki hluti af sam-
ræmdu prófi í dönsku og raunar
heldur ekki í ensku. Þau skilaboð eru
því gefin óbeint, að þessi þáttur
skipti minna máli en til dæmis færni
í lestri, hlustun og ritun og um leið
er stuðlað að því að viðhalda ríkjandi
kennsluhefð. Einnig bendir Auður á
að það skorti námsgögn, sem henti
til þess að þjálfa talmál, einnig geti
verið erfitt að þjálfa talmál í fjöl-
mepnum bekkjardeildum.
Ýmsir hafa líka misst sjónar á þörf-
inni fyrir dönskukennslu, en Auður er
ósammála _því að þörfin sé ekki til
staðar. „Á meðan margir Danir
bjuggu á íslandi og mikið af lesefni,
þá einnig kennsluefni, var á dönsku,
skynjuðu flestir þörfina á dönsku-
kunnáttu," segir Auður, en undh'-
strikar um leið að þessi þörf sé enn
fyrir hendi, þó aðstæður hafi breyst.
„Enn fer mikill fjöldi nemenda til
Danmerkur og Norðurlanda til náms
og danskan er lykill Islendinga að
Norðurlandamálunum. Þriðjungur
ferðamanna, sem koma til Islands,
eru norrænir. Auk þess hafa Islend-
ingar mikil bein og óbein samskipti
við Norðurlönd á nær öllum sviðurn."
Engin ein rétt leið
Könnun Auðar á dönskukennslu á
grunnskólastigi hófst 1993 með um-
fangsmikilli spumingalistakönnun, er
hún lagði fyrir alla dönskukennara í
10. bekk það ár. Þá kannaði hún hvort
finna mætti tengsl á milli valdra
breyta úr spumingalistakönnuninni
og gengi nemenda á samræmdu prófi
í dönsku. Síðasti liðurinn var svo að
kanna og fylgjast með kennslu
þriggja kennara er höfðu náð sérlega
góðum árangri í kennslu sinni. Fyrir
valinu urðu þeir kennarar sem
kenndu bekkjum sem náðu bestum
árangri á samræmdu prófi í dönsku
vorið 1993 í samanburðarhæfum
bekkjum. Niðurstöður hennar byggj-
ast því á víðtækri athugun, sem náð
hefur yfir nokkur ár og gefur bæði
innsýn í kennsluaðferðir, menntun
dönskukennara, fyrirkomulag kennsl-
unnar, en þó fyrst og fremst hvaða
þætti málsins er unnið með í dönsku-
kennslunni og á hvaða hátt.
„Spurningalistakönnunin leiddi í
ljós, að í dönskukennslunni ríkir
sterk kennsluhefð. Mikil áhersla er
lögð á lestur og þýðingar, en skap-
andi þáttum málsins er minni gaum-
ur gefinn. Þrátt fyrir fremur eins-
leita kennsluhefð sýnir rannsóknin,
að mikill munur er á dönskukennsl-
unni frá einum kennara til annars.
Það á bæði við um vægi færniþátta,
vinnulag og ekki síst námsmagn.
Þannig er gífurlegur munur á því
hvaða kröfur kennarar gera til nem-
enda sinna, til dæmis hve mikið nem-
endur lesa á dönsku. Munurinn
skiptir jafnvel hundruðum síðna.“
„Kennsla þessara þriggja kennara
var í mörgu frábrugðin því sem ein-
kennh' kennsluhefðina. Þeir gerðu
NÝLEGA hófst kennsla í fjar-
námsdeild í rekstrarfræðum
við Samvinnuháskólann. Fyrstu
fyrirlestrarnir eru nú komnir á
Netið þar sem nemendur hlusta á
þá og horfa samtímis á glærur og
skýringarmyndir sem fylgja á slóð-
inni fjarnam.is. Aðsóknin að fjar-
náminu var mikil, um 40 umsóknir
í þau 20 pláss sem auglýst voru, en
ákveðið var að taka inn 24 nem-
endur. f upphafi er einungis tekið
inn fólk með tveggja ára rekstrar-
fræðanám að baki, þannig að nám-
ið samsvarar þriðja árinu innan
skólans og lýkur með BS-gráðu.
Nemendurnir sem teknir voru inn
í fjarnámið að þessu sinni höfðu
lokið rekstrarfræðinámi ýmist frá
Tækniskóla íslands, háskólum á
Norðurlöndunum eða'Samvinnuhá-
skólanum. Nýlega hittust nemend-
urnir á Bifröst þar sem þeir fengu
tækifæri til þess að kynnast og
fram fór m.a. hópefli, kennsla á
tölvukerfið sem notað er við námið
ogyerkefnavinnsla.
í fjamáminu er notuð besta
tækni sem völ er á við að miðla um
Fjarnám
Samvinnu-
háskólans
Netið kennsluefni, fagþekkingu
kennara, skoðanaskiptum kennara
og nemenda og samskiptum nem-
enda sín á milli.
Fyrirlestrar eru settir á Netið í
svokölluðu „Realplayer-formi“.
Nemendur geta í venjulegri heimil-
istölvu hlustað á fyrirlestra og horft
á glærur sem lýsa meginatriðum
þeirra um leið. Fyrirlestra geta
nemendur kallað fram þegar þeim
hentar og eins oft og þeir vilja.
Þá er sérstakur umræðuhópur í
hverju námssviði fyrir sig þar sem
nemendur geta varpað fram fyrir-
spurnum um efni fyrirlestra og
fengið svarað. Þar stýra kennarar
jafnframt umræðum um ýmis mál
viðkomandi námsefni og þátttaka í
slíkum umræðum mun hafa vægi í
einkunn.
Sérstök spjallrás er jafnframt
byggð inn í fjarnam.is fyrir kennara
og nemendur. Nemendur verða síð-
an að sjálfsögðu í tölvupóstsam-
bandi við kennara og skil á verkefn-
um fara fram með þeim hætti. Að
auki koma allir skráðir nemendur
saman á Bifröst þrjár helgar á
hverju misseri, frá hádegi á föstu-
degi til laugardagskvölds. Verður
sá tími notaður til verkefna- og
hópvinnu. Próf verða í lok annar og
gilda í flestum fögum 30% á móti
þátttöku og verkefnum. Þau munu
öll fara fram á sama tíma síðdegis,
á nokkrum stöðum á landinu. Fjar-
námið er skipulagt sem hlutanám
og fer fram með hálfum hraða mið-
að við reglulegt nám. Þannig öðlast
nemendur llA einingu á misseri.
Þeim hópi sem nú hefur hafið nám
verður kennt með reglubundnum
hætti í þrjú misseri, nú í vor, næsta
haust og vorið 2000. A haustmisseri
það ár vinna þeir nemendur hins
vegar að lokaritgerð um sjálfvalið
efni undir leiðsögn kennara.