Morgunblaðið - 01.07.1999, Page 38

Morgunblaðið - 01.07.1999, Page 38
38 FIMMTUDAGUR 1. JÚLÍ 1999 LISTIR MORGUNBLAÐIÐ Ætlað að torvelda hug- myndamál samtímans Rafritið Kistan, vefrit um hugvís- indi, verður opnað á veraldarvefn- um í dag, fímmtudaginn 1. júlí, en í því er fengist við stöðu og gildi mannlegrar hugsunar við aldarlok - hið síðnútímalega ástand sem svo kallast, aðstæður sem margir hafa numið sem fár, hnignun eða farg á undanförnum árum. Þröstur Helgason lagðist í Kistuna meðan Matthías Viðar Sæmundsson, ritstjóri hennar, þuldi yfír honum boðskapinn. VEFRIT UM HUGVÍSrNDI FORSIÐA vefritsins Kistunnar sem á meðal annars að vera vettvangnr umræðu um menningarmál í víðum skilningi - listir, siðfræði, menntun og heimsmynd við aldarlok. BÚAST má við því að hið nýja vefrit, Kistan, sem formlega verður opnað á veraldarvefnum í dag, eigi eftir að verða líflegur vettvangur umræðu um menningu og íræði þrátt fyrir nafnið. Asetningur ritsins er, að sögn Matthíasar Viðars Sæ- mundssonai- ritstjóra þess, þríþætt- ur. „Það á í fyrsta lagi að vera vett- vangur umræðu um menningarmál í víðum skilningi - Iistir, siðfræði, menntun og heimsmynd við aldar- lok. Því er í annan stað ætlað að birta eftir fræðimenn sérhæfðar greinar og þýðingar sem fást ekki eða seint birtar í íslenskum menn- ingartímaritum. I þriðja lagi verður ritið gagnabrunnur sem styrkja á kennslu í ýmsum greinum hugvís- inda auk þess sem hver og einn get- ur sótt þangað fróðleik og afþrey- ingu eftir eigin vild.“ I Kistunni eru núna 45 frumsamd- ar greinar, viðtöl og þýðingar eftir 26 höfunda og þýðendur auk áður óbirts efnis úr íslenskri bókmennta- sögu. Þar er um að ræða hluta af óprentaðri ærslaskáldsögu frá nítj- ándu öld, Föstuinnganginum 1861, níðskáa smásögu eftir Sölva Helga- son lista- og fræðimann og hin al- ræmdu Messulæti á Leirgerðar- messu frá um átjánhundruð. Af öðru efni má nefna nýjar þýðingar á rit- smíðum eftir heimspekingana Jean- Paul Sartre, Walter Benjamín og Michel Foucault, viðtal Hjálmars Sveinssonar við ítalska hugsuðinn Gianni Vattimo og fjölmargar grein- ar um hugsun, listir og menningará- stand við lok árþúsunds: Gestur Guðmundsson skrifar um rokk- menningu samtímans, Sigurður Gylfi Magnússon bregst við gagn- rýni á einsögu, Bima Bjamadóttir ritar gi'einar um aldarlokasýn Baudrillards, fagurfræði og franskai' bókmenntakenningar, Hugrún Hrönn Olafsdóttir um skáldskap Sölva Helgasonar, Eiríkur Guð- mundsson um kraftaskáldið Bólu- Hjálmar og fleiri, Garðar Baldvins- son um tvo af höfuðspekingum tutt- ugustu aldar, Heidegger og Demda, Sveinn Yngvi Egilsson skrifar um sálgreiningu og íslenska sálma, Matthías Viðar Sæmundsson á tvær greinar um Ijótleika og úrkynjun í kvikmyndum og Dagný Kiástjáns- dóttir skrifar um hinseginfræði. Aðr- ir sem leggja ritinu lið eru Vilhjálm- ur Árnason, Páll Skúlason, Torfi H. Tulinius, Halldór Guðmundsson, Ami Óskarsson, Friðrik Rafnsson, Þröstur Helgason, Hjörtur Mar- teinsson, Jón Yngvi Jóhannsson, Jón Özur Snorrason, Hugnín Hrönn Ólafsdóttir og Hermann Stefánsson. Á tímum Auðveldra hugsana Það er athyglisvert að Matthías Viðar aðgreinir Kistuna frá íslensk- um menningartímaritum á skýran hátt og segir hana munu birta greinar sem fáist ekki eða seint birtar í íslenskum menningartíma- ritum. Eg bið hann að segja aðeins nánar frá ritstjómarstefnunni og spyr hann hvort hann sé að tala um að íslensk menningartímarit útiloki ákveðinn anga af menningarlegri og fræðilegri umræðu? „Eg er ekki að tala um vísvitandi útilokun. Þessi rit takmarkast hins vegar óhjákvæmilega af útgáfuformi, markaðsvild og dreifingarkostnaði auk þess sem ritstjóm þeirra hlýtur að setja skorður við efnisvali, lengd greina og efnistökum. Hér er um beina og óbeina ritskoðun að ræða sem bitnar oft og tíðum hart á fræði- legum verkum sem krefjast heila- brota og þekkingar - seinlesnum verkum sem era ólíkleg til vinsælda og falla ekki öllum í geð. Menn segja stundum í hálfkær- ingi að við séum uppi á tímum Auð- veldra hugsana, Augljósra setninga og Einfaldra lesenda. Það kann að vera ofmælt en manni flýgur óneit- anlega í hug að svo sé ef horft er til hnignunar íslenskra fjölmiðla á seinni áram. Því hún líkist sannast sagna harmrænum skopleik: Séð og heyrt í stað Helgarpósts, Fókus í stað Fjölnis og svo framvegis. Menn virðast hafa talið sjálfum sér trú um að enginn markaður sé fyi'ir gagn- rýnið og vitrænt vikublað, svo dæmi sé tekið, með þeim afleiðingum að mikill fjöldi lesenda fær sáralítið við sitt hæfi; Morgunblaðið eitt hefur ekki gefíst upp fyrir flæðandi inni- haldsleysinu enda vita menn þar á bæ að til er líf eftir tvítugt." Eftír erfíðum leiðum um menningu samtimans - Er Kistunni stefnt gegn þessari deyfð? „Fræðilegt vefrit veldur engum jarðskjálftum. Fjölmiðlafólk þarf að gægjast í eigin gaupnir og gera sér ljóst að það sjálft hefur búið til áður- nefnd viðhorf um hugsun og þarfu’ landsmanna. Það þarf að spyija sjálft sig af hverju metnaðarfullri blaða- og tímaritaútgáfu hefur hnignað á fáein- um áram og varpa ekki sökinni á les- endur, markað eða útgefendur eins og lenska er. Því hugmyndir um ein- feldni lesenda og ofríki markaðsafla era lítið annað en skálkaskjól. Vefritinu er að hluta beint gegn þessu ástandi því í því er reynt að leiða hugann eftir erfiðum leiðum um menningu samtímans. Fengist er við skoðanir sem við höfum heyrt tíuþúsund sinnum og berast um þjóðlífið sem sjálfsögð þekking, sem skapalón á rétta hugsun og breytni, þótt þær séu í raun reistar á átak- anlegu hugsunarleysi, jafnvel for- dómum og menntafjandskap. Því hugsunin getm' sannast sagna týnst, breyst í ekki neitt, sjálivirknin étur hana upp líkt og trúna, ef menn rækta ekki efa- blandna undrun and- spænis flóknu tónalífi orða og hugmynda, hljómfalli þeirra og stefjaleik um hugi og heima, jafnvel inn í sorta og myrkur. Ritinu er með öðram orðum ætlað að torvelda hugmynda- mál samtímans, stöðva tómlátt rennsli þess um það sem séð er og heyrt - sé þess yfirleitt nokkur kostur. Hugmyndin með vefritinu er einnig að brjóta upp hið gamla form tímaritsins, ekki aðeins með samspili orða, mynda, hljóða og slóðamynstra (þegar fram í sækir), heldur verður reynt að eyða niður- stikuðum mörkum innan fræði- greina og milli fræða og skáldskap- ar. Það er sjálfsagt merki um „póst- módemíska" hnignun að mati sumra en kannski er um afturhvarf að ræða því til grundvallar liggur mun víðara bókmenntahugtak en ráðið hefur ríkjum um stundarsakir." Tæplega um útfarar- þjónustu að ræða - Þetta hljómar nánast eins og bylting. Verður þetta uppreisnar- fullt rit? A ef til vill að jarða ein- hvem (eitthvað) í Kistunni? „Sé þetta bylting þá er hún senni- lega löngu um garð gengin. Ég held til dæmis að finna megi svipað bók- menntahugtak í tímaritum Magnús- ar Stephensens um aldamótin átjánhundrað, enda er margt líkt með okkar tímum og tímabili upp- lýsingarmanna: ný öld í upplýsinga- tækni vekur upp gamlar minningar, glatkistur opnast og hafa fjársjóði að geyma þeim til mikillar furðu sem héldu að allt væri splunkunýtt nú á dögum. Það á ekki aðeins við um hugmyndir heldur líka skáld- skap. Ég held að þeir sem lesa Messulæti á Leirgerðarmessu, leik- verk sem samið var um átjánhund- ruð en birtist fyrst núna í heild sinni, fái aðra mynd af lífsháttum fyrri tíma en algengust er - sprúðlandi sköpun, ærslum, alvöra- leysi og beittri, niðurrífandi gaman- semi sem hin alvöruþrangna bók- menntasagnfræði hefur að mestu horft framhjá. Hið sama gildir um Föstuinnganginn 1861, ærslafulla hópskáldsögu sem útgefendur hafa ekki sinnt einhverra hluta vegna, grófyrta níðsögu eftir Sölva Helga- son og fleira; þessir textar hafa sætt útilokun til þessa enda hefur grótesk gleðimenning aldanna yfir- leitt verið hunsuð. Hér er því tæplega um útfarar- þjónustu að ræða þótt mynd grafarans, mannsins sem mokar úr jörðu, sé ágæt. Eða áttirðu kannski við yf- irmokstur dauðra hug- mynda? Hvaða hlut- verki skyldu höfund- amir og greinar þeirra gegna við slíka kistu- lagningu? Það skal hins vegar tekið fram að ritið snýst öðra fremur um yfirvofandi aldamót - hið síðnútímalega ástand sem svo kallast, aðstæður sem margii' hafa numið sem fár eða farg, einkum þeir sem ekki hafa gef- ist sýndarveruleika fjölmiðla á vald - árþúsundamót sem nú fella síðan skugga yfir allt mannlíf, eða eins og það hefur verið orðað: „I loftinu liggur kynngimögnuð eftirvænting, lík þeirri sem ríkti fyrir þúsund ár- um: Framundan er ái'þúsund, þótt guðlaust sé, til hliðar - eða handan við söguna?" Fjölmargar greinar ritsins fjalla um vandamál af þessu tagi: merkingu „söguleysis" og „guðleysis" við aldarlok sem sumh- telja raunar að séu um garð gengin séu þau ekki einber ímyndun." Hvar skal setja mörk? - Aldamótin hafa valdið mönnum erfiðum heilabrotum. ,jHdamót era hugtak sem menn hafa komið sér saman um að marki skil eða hvörf í tíma en í rauninni er vísun þess óljós og margræð eins og sjá má af endalausri umræðu um hvort ný öld taki við um næstu ára- mót eða þau þamæstu. Málin flækj- ast enn frekar þegar hugtakið er þanið út yfir menningu, fræði og stjórnarfar því hvar skal setja mörk, hvar hefjast endalok og hvenær lýkur þeim, hvernig tekur ný byi-jun við og hvað felst í henni? Spyrja má hvort hér sé ekki um ímynduð mót að ræða, hvort þau séu ekki merkingarlaust hugtak líkt og ýmis aldahugtök sem skipta eiga sögunni í afmarkaðar heildir; siða- skiptaöld, lærdómsöld, galdraöld, upplýsingaröld, hin langa nítjánda öld, nútíminn (tuttugasta öldin)? Hér er ekki um hlutlæg tímaviðmið að ræða enda takmarkast þau ekki við mörk raunverulegra alda auk þess sem hvert og eitt er þrangið auka- merkingu, sögulegri túlkun sem hef- ur stundum svip óbrigðuls sannleika. Það vita til dæmis ekki allir að hug- tak lærdómsaldar varð til í huga Sig- ui'ðar Nordals fyrir nokkram árum, að það nær yfir tvær aldir og varð líkt og svipuð hugtök til í stríði and- stæðra túlkana á meðal fræðimanna. Við ættum með öðram orðum að spyrja um merkingu „aldar“ hverju Matthías Viðar Sæmundsson sinni rétt eins og við hljótum að spyrja hvað síðari hluti hugtaksins, „- mót“, feli í sér. Er hægt að hugsa sér rof í tímanum, gat eða geil, fullkomin umskipti þai' sem gömlum gildum er kollvarpað og nýr tími rís í gullnu upphafi? Og sé svo hljótum við að spyija um skilin sjálf: hvað gerist á milli dauða og fæðingar, gamals og nýs, þess sem var og hins sem verð- ur? Kistunni er meðal annars ætlað að fást við dellu af þessu tagi.“ Hvar byijar upphaf hins nýja? - Það breytist kannski ekkert nema í höfðinu á okkur. Þú átt sem sé ekki von á stórbrotnum breyting- um á þessum tímamótum? „Svo virðist sem næstu aldamót verði gjörólík þeim síðustu en svip- aðar goðsagnir eru þó á reiki. Okk- ur hefur verið kennt að áramót feli í sér mikilvæg hvörf, skil, umskipti, endi og byrjun, en kannski era þau einungis teiknibóla á tímakortinu - eða svo vitnað sé í Jón Helgason prófessor: „Áramót era í sjálfu sér eins og hver önnur mannaverk sem ekki er ástæða til að taka með mikl- um hátíðleik. Þau tákna ekki annað en það að mönnum hefur komið saman um að á þessari tilteknu stundu skuli breytt um tölustaf í ár- talinu." Þetta á enn frekar við um aldamót þótt þeim sé oft og tíðum lýst sem upphafi stórkostlegs ævin- týris. „Aldar á morgni vöknum til að vinna/ vöknum og tygjumst, nóg er að sinna“ orti Hannes Hafstein. Það er að minnsta kosti nauðsyn- legt að fara sér hægt því þegar reynt er að aðgreina hvað gerðist frá því sem á undan fór þá er sem merking hugtaksins skreppi undan eða leysist upp. Hvar byrjar upphaf hins nýja? Atburður felur ævinlega í sér orsakir sem eiga sér undanfai'a svo upphaf hlýtur að vera tObúning- ur, huglægur punktur í tímanum; en hvaða merkingu hefur hugtak upp- hafs: er það hliðarspor eða frábrigði frá hinu venjulega og fyrirsjáanlega, rof eða skurður; hvaða öfl breyta stefnu sögunnai', hvaða ástæður móta það sem á eftir gerðist? Eftir fréttum að dæma verða næstu aldamót meira en bóla í tím- anum; goðsagnir síðustu aldamóta um hnignun og endurfæðingu þjóð- ar birtast okkur á nýjan leik í draumum um genaauð, poppfrægðir og tölvumusteri. Aldamótaljóðin flæða upp úr mönnum sem fyrirlíta ekkert frekar en gamla ættjarðar- hallærið; ljóð um endurnýjun aldar á morgni, árdagsins stund sem gef- ur dollara í mund, splunkunýja kyn- slóð á tölvuöld. Tímabólan er jafnvel gædd merkingu með líkingum sól- arhrings, árs, æviskeiða, ljóss og myrkurs - líkt og í gömlum kvæð- um; en allar þessar myndir tengjast eins og hjá Hannesi Hafstein líkam- legri reynslu svefns, svefnrofa og myrkurs. Hlálegt, ekki satt? Mér líður hins vegar eins og Indriða Einarssyni leikritaskáldi sem lá í gallsteinum aldamótanóttina og missti af öllu saman.“ Opin upp á gátt - En aftur í Kistuna. Er hún opin öllum? „Já, það skal tekið sérstaklega fram að Kistan er opin upp á gátt hefðarsinnum, hugmyndapoppurum og póstmódemistum, enda er allri ritskoðun haldið í lágmarki. Þetta á að vera opið og líflegt rit þar sem menn geta bragðist við hugmynd- um annarra, birt skissur, drög á ýmsum stigum, brot úr fyrirlestrum og hugleiðingar, efni sem er í sköp- un eða „á leiðinni" ef svo má kalla - ekki aðeins ritgerðir í fullbúnu og endanlegu formi. Því þetta rit er gagnstætt prentuðum tímaritum gætt þeim undarlega eiginleika að geta breyst og þanist út eftir vild þeirra sem að því koma. Það er ekki þrælbundið af blaðsíðufjölda eða spássíustærð heldur getur það lok- ist upp nær endalaust, enda er markmiðið að þróa ákveðna fjölvíddartækni innan þess þannig að hver lesandi geti notað og tengt einstaka texta með sínum hætti.“ Vefari Kistunnar er Hugrún Hrönn Olafsdóttir. Slóðin er http://www.hi.is/~mattsam/Kistan/

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.