Morgunblaðið - 03.12.1999, Page 54

.54 FÖSTUDAGUR 3. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
HEL GIBENEDIK TSSON
Hjónin Helgi Benediktsson og Guðrún Stefánsdóttir á
hátíðarstund við Landakirkju árið 1956.
Um þessar mundir eru liðin 100 ár
frá fæðingu Helga Benediktssonar,
eins mesta athafnamanns í Vest-
mannaeyjum á þessari öld. Hann
fæddist 3. desember 1899 að Grenj-
aðarstað í Aðaldælahreppi í Suður-
Þingeyjarsýslu og var óskilgetinn.
Faðir hans var Benedikt Kristjáns-
son, ráðsmaður þar á prestsetrinu,
frá Snæringsstöðum í Svínavatns-
hreppi í Austur-Húnavatnssýslu, -
síðar skólastjóri á Eiðum og lengi
bóndi á Þverá í Öxarfirði í Norður-
Þingeyjarsýslu, - mikilhæfur maður.
Móðirin var Jóhanna Jónsdóttir,
vinnukona á staðnum. Hún var af
þingeyskum ættum og talin vel gef-
in. Hún hafði þá nýlega skilið við eig-
inmann sinn og varð að sjá á bak
börnum sínum vegna aðstöðuleysis.
Hún var heilsulítil og dó árið eftir að
Helgi fæddist, á 37. aldursári.
Hálfsystkini Helga, samfeðra,
voru: Stefán, f. 12.7. 1914; Sigur-
björg, f. 2.4. 1916; Kristján, f. 21.7.
1917; Rósa, f. 1.8. 1918; Eva, f. 7.10.
1921, og Sigurveig, f. 6.9.1923. Hálf-
systkini hans, sammæðra, voru:
Hallgrímur, lögregluþjónn í Arindal
í Noregi, og Arnþór, verkamaður í
Reykjavík, Jakobssynir.
Að móður Helga látinni var honum
>J«omið í fóstur til hjónanna Sigtryggs
Péturssonar og Hólmfríðar Magnús-
dóttur á Húsavík, en hann var þeim
óskyldur. Ólst hann upp hjá þeim á
Húsavík. Þau voru efnalítil, einkum
eftir að á Sigtrygg féllu víxlar, sem
hann hafði af greiðvikni ábyrgst, við
banka á Akureyri. Ekki urðu þau
samt svo fátæk, að mat skorti. Bar
Helgi ævilangt mikla virðingu fyrir
minningu þeirra. Hann sá vel um, að
þeim yrði ekki févant í elli þeirra, en
þau áttu enga forsjármenn aðra en
hann og Kristbjörgu Þorbergsdótt-
ur, sem þau ólu upp ásamt honum.
Hún var lengi matráðskona við
Landspítalann í Reykjavík, vel virt
kona í starfi og góðum gáfum gædd.
Gagnkvæm velvild var jafnan með
þeim fóstursystkinunum.
Helgi byrjaði snemma að vinna og
leggja til heimilisins. Sumarið 1916
var hann 314 mánuð landmaður við
sjávarútveg í Flatey á Skjálfanda
þar sem hann fékk 60 kr. á mánuði
og frítt fæði. Vorið og fram í miðjan
júlí sumarið 1917 vann hann við
vegavinnu, en þá hóf hann störf við
kolanámu á Tjörnesi, en hann segir
m.a. svo frá í dagbók sinni frá þessu
tíma: „16. júlí fór ég að vinna í kola-
námu Landsjóðs á Tjörnesi og hafði
«þar kr. 7,00 á dag og þurfti þar af að
borga fæði kr. 1,75 á dag. Þetta kaup
hafði ég þar til í október þá lækkaði
það ofan í kr. 4,25 á dag og frítt fæði.
Seint í nóvember var Húsvíkingum
og Tjörnesingum sagt upp vinnunni,
fyrir vöntun á sprengiefni." Með
námi vann hann við kolanámuna og
þróuðust mál þannig að hann fór að
selja kol.
Bemsku- og æskustöðvar Helga
voru honum mjög kærar alla tíð og
velgengni íbúanna þar mikið áhuga-
mál hans. Þessi áhugi hans og rækt-
arsemi við æskustöðvamar kom ber-
lega í ljós þegar atvinnulausir
Húsvíkingar sóttu á vertíð til Vest-
mannaeyja á kreppuáranum, þá
, T greiddi hann götur þeirra svo um
munaði.
Arið 1941 þurfti kaupmannsfjöl-
skylda, sem hafði verið góður granni
hans og fósturforeldranna á Húsa-
vík, að selja miklar húseignir og lóð-
ir. Hann brá við og keypti eignirnar
og greiddi strax. Var þetta mikill
vinargreiði, því hann hugsaði sér
ekki að hagnýta þær í ábataskyni.
Litlu seinna bauð hann Kaupfélagi
Þingeyinga eigninar, án verðhækk-
unar, með aðgengilegum greiðslu-
skilmálum, og keypti félagið þær.
Þetta kom félaginu vel, því fasteign-
"*irnar lágu að aðalathafnasvæði þess
og veittu félaginu æskileg skilyrði til
aukinna umsvifa.
Tæplega tvítugur að aldri fluttist
Helgi Benediktsson frá Húsavík, fé-
lítill en fullur eldmóðs og bjartsýni.
Fyrirheitna landið var Vestmanna-
eyjar.
Árið 1920 fluttist Helgi Benedikts-
'son til Vestmannaeyja og hóf þar
verslun sama ár jafnframt því sem
hann stundaði nám við Samvinnu-
skólann, en þaðan útskrifaðist hann
1921. Hann hóf útgerð 1925, kúabú
(Hábæjarbú) rak hann frá 1929 og
lét reisa Hótel HB 1949, sem hann
rak alla tíð.
Verslunarsaga Helga spannar
hálfa öld. Hann hóf verslunarrekstur
í kjallaranum í Miðgarði, Vest-
mannabraut 13a, og þar með hófst
ferill fjölhæfs athafnamanns sem átti
eftir að marka varanleg spor í sögu
Eyjanna. Það er táknrænt að yfir
dyram fyrstu verslunar Helga hafði
hann skráð: „Það besta er ekki of
gott.“
Árið 1925 hóf hann verslunar-
rekstur í Verslunarfélaginu við
Njarðarstíg, síðan rak hver verslun-
in aðra, Kaupangur við Vestmanna-
braut; Bjarmi (3 verslanir) við Mið-
stræti, en þá verslun rak Guðrún
eiginkona Helga eftir lát hans allt
fram að gosi 1973; Vosbúð við
Strandveg; Heimir við Heiðarveg;
Hótelbúðin við Heiðarveg, verslunin
Hásteinsvegi 39 og verslunin (Krata-
búðin) Skólavegi 2, er þessi upp-
talning ekki tæmandi. Auk þess rak
hann saumastofu og sá ýmsum versl-
unum í Reykjavík fyrir margskonar
varningi á stríðsáranum og eftir
stríð þegar erfitt var um öflun efnis í
fatnað o.fl. þess háttar.
Útgerð
Árið 1925 hófst nýr þáttur í lífi
Helga Benediktssonar. Þá eignast
hann hlut í sínum fyrsta vélbát, en
það var Auður VE 3, 15 brl., sem
hann lét smíða í Eyjum. Aðrir eig-
endur Auðar vora þeir Ágúst Jóns-
son og Kristján Sigurðsson, Vest-
mannaeyjum og Þórður Magnússon,
Reykjavík. Helgi eignaðist síðan bát-
inn einn og átti hann til ársins 1948.
Sama ár, þ.e. 1925, eignaðist hann
hlut í Freyju VE 260 ásamt þeim
Björgvini Vilhjálmssyni og Hannesi
Hanssyni, Vestmannaeyjum. Bátur-
inn strandaði við Landeyjasand 30.
mars 1927. Tveir menn fórast en sex
menn björguðust.
Árið 1929 lét Helgi smíða Skíð-
blaðni VE 287,16 brl., í Vestmanna-
eyjum. Skíðblaðni átti hann til ársins
1950. Sama ár, þ.e. 1929, eignaðist
hann 69 brl. stálbát með 120 ha gufu-
þjöppuvél, sem smíðaður hafði verið
í Noregi 1902. Þessi bátur hlaut
nafnið Gunnar Ólafsson VE 284.
Seldi hann bátinn 1933. Aðrir bátar í
eigu Helga á þessum áram vora;
Blakkur VE 303, 27 brl. (sm.ár
1895); Bliki VE 143, 22 brl. (sm.ár
1922); Enok VE 164, 11 brl. (sm.ár
1912); Leó VE 249, 18 brl. (sm.ár
1919); Sigga VE 142, 5 brl. (sm.ár
1909) og Tjaldur VE 225, 15 brl.
(sm.ár 1919)
Á þessum árum beitti Helgi sér
mjög fyrir og hafði forgöngu um inn-
lendar skipasmíðar. Sést það best á
því að hann lét smíða marga af bát-
um sínum og skipum í Eyjum. Áður
hefur verið getið um Auði VE 3 og
Skíðblaðni VE 287, en árið 1935 lét
hann smíða Mugg VE 322, 39 brl.,
Helga VE 333 árið 1939, 119 brl.,
sem þá var stærsta skip er smíðað
hafði verið á landinu og Helga
Helgason VE 343 árið 1947, það skip
er stærsta tréskip, 188 brl, sem
smíðað hefur verið á landinu. Af öll-
um skipum Helga Benediktssonar
munu Helgi VE 333 og Skaftfelling-
ur VE 33, sem hann keypti árið 1939,
vera frægust. Þessi skip sigldu öll
seinni stríðsárin með ísfisk til Bret-
lands og ýmsar nauðsynjar, t.d.
byggingarefni, kol og salt, heim til
Eyja. í skiprúm þessara skipa svo og
annarra í eigu Helga völdust úrvals
skipstjórnarmenn og sjómenn. Hall-
grímur Júlíusson var með Helga VE
333 öll stríðsárin, fyrst sem stýri-
maður en síðan skipstjóri. Helgi VE
fór flestar ferðir íslenskra skipa með
ísfisk til Bretlands á þessum áram.
Var Hallgrímur heiðraður sérstak-
lega 1946, í Fleetwood, fyrir þessar
ferðir. Ásgeir M. Ásgeirsson, sem
síðar var kenndur við Sjóbúðina á
Granda, og Páll Þorbjörnsson, sem
hafði verið stýrimaður hjá Ásgeiri,
vora með Skaftl'elling VE 33. Fræg
varð sigling Skaftfellings í ágúst
1942 þegar Páll og skipshöfn hans
bjargaði 52 kafbátsmönnum frá
bráðum háska.-Helgi var stoltur af
þessum mönnum sínum og þeim mun
meiri var harmur hans þegar Helgi
VE 333 fórst við Faxasker 7. janúar
1950 ásamt 7 manna áhöfn og þrem-
ur farþegum. Meðal farþega var
Arnþór Jóhannsson frá Siglufirði,
skipstjóri á Helga Helgasyni VE
343. Állir þessir menn vora í miklum
metum hjá Helga Benediktssyni.
Árið 1950 keypti hann v/s Odd VE
353, 245 brl. fiutningaskip, sem
smíðað var úr fura 1948. Hann
strandaði 1957 kjölbrotnaði og var
talinn ónýtur.
Fimm báta lét Helgi smíða í Sví-
þjóð en þeir vora: Frosti VE 363 árið
1954, 54 brl.; Fjalar VE 333 árið
1955, 49 brl.; Hildingur VE 3 árið
1956, 56 brl; Gullþórir VE 39 árið
1959, 58 brl. og Hringver VE 393 ár-
ið 1960, 126 brl. stálskip. Hringver
VE er síðasta skipið sem Helgi lét
smíða og gerði út. Hringver VE sökk
á Síðugrunni í janúar 1964 og bjarg-
aðist áhöfnin í gúmþjörgunarbát og
þaðan um borð í Árna Þorkelsson
KE.
Aðstoð við
húsbyggjendur
I ársritinu Bliki frá 1969 rekur
Þorsteinn Víglundsson baráttu sína
fyrir byggingu gagnfræðaskólans
(1946-1956) í Eyjum, en þar vora
mörg ljón í veginum. Það var erfitt
um lán, efniskaup, stuðning ráða-
manna eða aðra fyrirgreiðslu. I þess-
ari gi’ein segir Þorsteinn m.a.:
„Sparisjóður Vestmannaeyja lánaði
fé til framkvæmdanna þetta haust.
Þar spyrnti fulltrúi andspyi’nunnar
við fæti efth- getu, en ég naut drengi-
legs stuðnings hinna í stjórn Spari-
sjóðsins, og þó sérstaklega Helga
Benediktssonar, sem studdi bygg-
ingarmál skólans af fremstu getu.“
Á árunum 1950-1953 hófst upp-
bygging vesturbæjarins, vestan
Heiðarvegar og sunnan Hásteins-
vegar. Flestir voru tvö til þrjú ár að
koma upp húsum sínum og unnu
mikið við þau sjálfir, auk þess sem
þeir nutu sjálfboðavinnu vina og
kunningja. Margir íbúðabyggjenda
áttu í basli og fengu litla fyrir-
greiðslu í eina bankanum sem var í
Eyjum, Útvegsbankanum. Spari-
sjóður Vestmannaeyja kom þá oft til
bjargar og lánaði þeim sem stóðu vel
að verki. Einnig leituðu húsbyggj-
endur til Helga Benediktssonar og
fóra ekki bónleiðir til búðar.
Helgi Benediktsson lánaði á tíma-
bili mikið af vörum til uppbyggingar
í Eyjum og mun mega þakka honum
hve greiðlega bygging vesturbæjar-
ins gekk. Hann flutti inn byggingar-
efni frá Englandi og lánaði hús-
byggjendum, hverjum sem hafa
vildi, til lengi-i eða skemmri tíma.
Það standa því margir Vestmanna-
eyingar í ómetanlegri þakkarskuld
við hann frá þeim tíma.
Skömmu eftir stríðið flutti Helgi
inn eina fyrstu steypuhrærivélina,
sem flutt var til landsins og nýttist
hún vel við þá uppbyggingu er átti
sér stað á þessum tíma, en áður var
allt hrært í höndum. Einn er sá þátt-
ur í fari Helga Benediktssonar sem
fæstum er kunnur, enda fór hann
sjálfur dult með það, en það var
hjálpsemi hans við þá sem minna
máttu sín. Kunnur maður, sem starf-
aði um árabil hjá Helga, tjáði þeim er
þetta skráir, að Helgi hefði falið sér
það verkefni um hver jól að færa
þeim fjölskyldum sem bágast vora
staddar jólaglaðning. Vora það bæði
matvæli, kol og aðrar vörar úr versl-
unum Helga. Mátti maðurinn ekki
geta þess hver sendandinn var.
Ritstörf
Helgi Benediktsson var annálaður
penni og átti létt með ritmennsku.
Hann hóf snemma ritstörf, eða 1911
er hann var í skóla norður á Húsavík.
Þar gaf hann út handskrifað blað
sem hann kallaði Dagrenningu. Árin
1912 og 1913 gaf hann út handskrifað
máðnaðarblað sem hann nefndi Víði.
Þessum blöðum dreifði hann til
skólafélaga sinna til aflestrar og era
flest þessara blaða til enn. Strax á
unglingsaldri hafði hann fagi’a rit-
hönd sem hann þroskaði stöðugt svo
úr varð listaskrift. Hann lagði mikla
rækt við málið og þoldi illa ambögur
eða útlendar slettur í móðurmálinu.
Helgi ritstýrði Framsóknarblaðinu í
Vestmannaeyjum 1948-1953 og síðan
eigin blaði, Framsókn, sem var bæj-
armálablað, í fimm ár, frá 1954.
Hann ritaði fjölda greina í blöð og
tímarit, einkum um sjávarútvegs- og
atvinnumál og stjórnmál. Greinar
hans um stjórnmál þóttu beinskeytt-
ar og hugnuðust ekki öllum. Fræg-
astar munu þó afmælis- og eftir-
mælagreinar hans, en eftir þeim var
sérstaklega tekið fyrir það hve vel
hann hélt þar á efni.
Hann skrifaði geysilega mikið af
sendibréfum, einkum á seinni árum.
Mörg þessara bréfa vora mjög löng,
rituð til einhvers nafngreinds við-
mælanda og tilefni fram tekið og
rætt, en þar að auki gammurinn lát-
inn geisa í víðernum hugans. Bréfin
bera vott um mikla ritleikni, þekk-
ingu á bókmenntum og sögu, frá-
bæru minni um menn og málefni.
Ymiss atvik, skopleg eða alvarleg,
era þar rakin og notuð sem dæmi-
sögur og lagt útaf þeim. Af sérstakri
reglusemi varðveitti hann afrit af öll-
um bréfum, sem hann skrifaði og öll
bréf sem honum bárast, í einstak-
lega aðgengilegu og vel búnu safni.
Þetta bi’éfasafn er nú varðveitt í
skjalasafni Þingeyinga Húsavík.
Helgi Benediktsson þótti góður
tækifærisræðumaður, stuttorður,
gagnorður og samlíkingafrjór. Minni
hans var ótrúlega sterkt á smátt og
stórt. Hann las mikið og varð með
árunum víðlesinn og fróður. Hann
vai’ t.d. mjög ljóðfróður og kunni
meðal annars Einar Benediktsson að
miklu leyti.
Trúnaðarstörf
Auk þess sem áður er getið gegndi
Helgi Benediktsson ýmsum trúnað-
arstörfum í Vestmannaeyjum og lýs-
ir það nokkuð elju hans og atorku-
semi. Verður hér vitnað til
bókarinnar Islenzkir samtíðai’menn,
sem kom út 1964, en þar segir m.a.:
„Einn stofnenda og í stjórn Neta-
gerðarVestmannaeyja. I stjórn Isfé-
lags Vestmannaeyja um langt skeið.
Einn af stofnendum Lifrarsamlags
Vm., Olíusamlags Vm., Isfiskssam-
lagsins, Vinnslustöðvarinnar í Vm.
og í stjórn hennar, Verslunarfélags
Vm., Fiskverkunarstöðvarinnar
Stakkur h.f., Olíuf. h.f., Eyjabíós h.f.
og formaður stjórnar þar. Meðeig-
andi fyi’irtækisins Þórður Sveinsson
& Co. 1924-1929. Einn af stofnend-
um og í stjórn Vinnuveitendasam-
bands VM., Félags matvöraverslana
í Vm., Verslunarmannafél. Vm., Fé-
lags kaupsýslumanna í Vm., og í
stjórn félaganna, Bílasmiðjan s.f..
Rak um skeið kola- og saltverslun
(Kolasalan s.f.) í félagi við annan.
Einn af stofnendum ísl. endurtrygg-
ingar. í hafnarnefnd VM. 1926, - for-
maður 1950-1954. Form. Búnaðarfél.
Vm. 1942-1952. Einn af stofnendum
Stéttarsambands bænda og sat
stofnfund á Laugarvatni og Hvann-
eyri. Einn af stofnendum Framsókn-
arfél. Vm. 1938 og form. fulltrúar-
áðsins 1938-1954. Bæjarfulltrúi og
forseti bæjarstjórnar 1950-1954, en
neitaði endurkjöri. í stjórn bæjarút-
gerðar Vm. 1950-1954. Sat í fjár-
hagsnefnd, rafmagnsnefnd o.fl.
nefndum. Fulltrái á Fiskiþingi 1945.
Ritari í héraðsnefnd Lýðveldiskosn-
inganna 1944. I miðstjórn Fram-
sóknarfl. 1944-1956. Einn af stofn-
endum Innkaupastofnunar
Landsambands ísl. útvegsmanna,
Flugfél. íslands, Fisksölusamlags
Vm., 1926, Fiskifélagsdeildar Vm.,
Innkaupasamtaka vefnaðarvöra-
kaupmanna og í stjórn. Aðalfor-
göngumaður um stofnun Sparisjóðs
Vm. 3. des. 1942 og í stjórn fyrstu 15
árin. Sá um afgreiðslu Skipaútgerð-
ar ríkisins uns hafnarsjóður Vm. tók
við. Einn af stofnendum Byggingar-
samvinnufél. Vm. og framkvæmda-
stjóri þess um skeið. Einn af stofn-
endum Tónlistarfélags Vm.“
Helgi Benediktsson var einn af
stofnendum félagsskapar sem barð-
ist fyrir útvíkkun landhelginnar. Fé-
lagið var stofnað 6. mars 1951 og hét
Landhelgisvarnarfélagið, varð Helgi
fyrsti og eini formaður þess. I fyrstu
fundargerð félagsins segir svo:
„Sjávarútvegur hefir frá fornu fari
verið annar uppistöðuatvinnuvegur
Islendinga, og nú um langt skeið sá
atvinnuvegurinn sem stendur aðal-