Morgunblaðið - 29.02.2000, Síða 10

10 ÞRIÐJUDAGUR 29. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Margir rekast einhvern tíma á lífsleiðinni á geðsjúkdóma á einn eða annan hátt. Verða sjálfir
fyrir geðsjúkdómum eða kynnast þeim náið á annan hátt. Þeir geta verið vægir eða alvarlegir
og allt þar á milli. Urræðin eru fjölmörg og batnandi. Jóhannes Tómasson ræddi við nokkra
þeirra sem starfa við geðheilbrigðisþjónustu og standa þar í eldlínu alla daga.
Auka þarf
forvarnir o g
smna
ung*u
MEÐAL helstu áfanga í
þróun geðlæknisfræð-
innar síðustu tvo ára-
tugina má nefna að
fram hafa komið ný og betri lyf
sem hafa minni aukaverkanir í för
með sér og farið er að beita við-
talsmeðferð með markvissari
hætti. Þá nefna þau Halldóra Ól-
afsdóttir og Sigurður Örn Hekt-
orsson, sem bæði starfa á göngu-
deild geðdeildar Landspítala, að
ungt fólk eigi auðveldara með að
leita til geðlækna en var fyrir að-
eins áratug eða svo.
„Síðustu tvo áratugi hafa fram-
farir í geðlækningum ekki síst ver-
ið á líffræðilega þættinum með til-
komu nýrra lyfja sem eru
hættuminni en þau eldri, hafa
vægari aukaverkanir og stundum
sértækari," segir Halldóra Ólafs-
dóttir, sérfræðingur í geðlækning-
um, en hún er jafnframt formaður
Geðlæknafélags íslands.
„Þá fleygir fram skilningi manna
á heilastarfseminni og samspili líf-
fræðilegra þátta og umhverfís sem
haft getur margvísleg áhrif til
framfara í greiningu og meðferð
geðraskana. Viðtalsmeðferð til
lækninga á vægari geðkvillum á
sér langa hefð en á seinni árum
hefur verið lögð meiri áhersla á að
skoða betur gagnsemi slíkrar með-
ferðar, gera hana markvissari, og
þróa aðferðir sem hægt er að stað-
festa með rannsóknum," segir
Halldóra og nefnir að þar komi
fleiri sérfræðingar við sögu, til
dæmis sálfræðingar, félagsráðgjaf-
ar og geðhjúkrunarfræðingar.
„Hópmeðferð hefur lengi verið
beitt hjá áfengissjúklingum en hún
er mjög gagnlegt meðferðarform
og gæti nýst fleirum. Viðtalsmeð-
ferð er hins vegar bæði frek á tíma
og mannafla og við höfum enn sem
komið er ekki getað beitt henni
betur
fólki
eins mikið og æskilegt væri hér á
geðdeildinni.“
Rannsóknir á viðtals-
meðferð þýðingarmiklar
Halldóra nefnir einnig að rann-
sóknir á viðtalsmeðferð séu mjög
þýðingarmiklar. Með því megi
auka þekkingu manna og skilning
á því hvenær og hvernig beita á
viðtalsmeðferð, hvort nota eigi ein-
staklingsmeðferð, hópviðtöl eða
fjölskylduviðtöl og hvaða samhengi
sé milli viðtalsmeðferðar og lyfja-
meðferðar. í þessu sambandi má
nefna að erfitt getur verið um vik
að fjármagna rannsóknir á viðtals-
meðferð sérstaklega í samanburði
við lyfjarannsóknir sem gjaman
eru styrktar af lyfjafyrirtækjum.
En hvað með rannsóknir á or-
sökum geðsjúkdóma?
„Það er sífellt unnið að rann-
sóknum og menn vita talsvert um
ýmsa orsakaþætti geðsjúkdóma í
heild þótt erfiðara sé oftar að
segja til um orsakir í hverju ein-
stöku tilfelli. Ef við tökum t.d. al-
gengar geðraskanir eins og þung-
lyndi og kvíða þá er líklega oft um
að ræða flókið samspil líffræði-
legra þátta, erfða og umhverfis.
Fyrsta veikindakastið kemur oft í
kjölfar streitu eða áfalla en seinni
köst eða langvarandi veikindi
verða stundum minna tengd um-
hverfisáhrifum."
Sigurður Örn Hektorsson er
sérfræðingur í heimilislækningum
og starfaði sem slíkur í 11 ár en
hóf árið 1996 sérnám í geðlæknis-
fræði sem hann hefur nýlokið og
bíður nú eftir að fá sérfræðileyfi
sitt staðfest.
„Sem heimilislæknir kynntist ég
vel geðrænum vandamálum og þá
vaknaði meiri áhugi hjá mér á
þessu fagi. Ég kynntist því líka vel
í námi mínu í heimilislækningum í
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Halldóra Ólafsdóttir og Sigurður Örn Hektorsson eru geðlæknar á göngudeild geðdeildar Landspítalans.
►Milli 30 og 50% af heil-
brigðiskerfinu snýst um þjón-
ustu við 10% sjúklinga.
►Rannsóknir hafa sýnt að
með því að veita sjúklingum í
mjaðmaaðgerðum viðtal við
geðlækni má stytta legutíma
þeirra um tvo daga.
►Bati þunglyndissjúklinga
sem koma til heilsugæslust-
öðva er um 80% þegar geð-
læknar eru með í ráðum en
50% án geðlæknisþjónustu.
►Um 20% göngudeildar-
sjúklinga og 30-60% innilig-
gjandi sjúklinga þjást af geð-
kvillum, svo sem þunglyndi
og kvíða.
►Milli 12 og 30% innilig-
gjandi sjúklinga á við áfengis-
vanda að stríða og eru 25-
50% þeirra ómeðhöndluð.
Kanada því það var lögð mikil
áhersla á að gera okkur grein fyrir
hlut geðsjúkdóma hjá hinum al-
menna sjúklingi og meðal annars
var lögð mikil áhersla á viðtals-
tæknina. Fólk leitar mikið til
heimilislækna vegna geðrænna
vandamála bæði beint og óbeint.
Sumir eru nokkuð vissir um að
þeir þjáist af geðrænum kvilla og
leita til læknis síns vegna þess.
Aðrir koma af öðrum orsökum og
þá kemur kannski í ljós þegar nán-
ar er að gáð að þeir þjást af ein-
hverjum geðrænum kvilla.“
Mörg einkenni
um geðkvilla
Sigurður segir að meðal ein-
kenna sem bendi til geðsjúkdóma
geti verið svefnleysi, sem bent geti
til þunglyndis, höfuðverkur og
meltingartruflanir geti átt sér geð-
rænar skýringar og bent til kvíða-
einkenna. „Þessi vandamál þekkja
heimilislæknar og þeir geta veitt
meðferð að vissu marki. Heimilis-
læknirinn þekkir sjúklinginn,
hugsanlega sögu um fyrri veikindi,
þekkir aðstæðurnar heima fyrir,
fjölskylduna og getur kannski séð
ef um einhverjar breytingar er að
ræða sem benda til geðkvilla. I
þessu sambandi er mikið talað um
samhengið milli líffræðilegra
þátta, geðrænna og líkamlegra,
allt hangir þetta meira og minna
saman.
Heimilislæknirinn leysir sem
sagt úr þeim vanda sem hann
treystir sér til en ef um alvarlegri
geðsjúkdóma er að ræða er sjúkl-
ingum yfirleitt vísað til sérfræð-
inga, á göngudeildirnar eða bráða-
móttöku spítalanna.“
Þá nefnir Sigurður að ekki síst
verði heimilislæknar úti á landi að
taka á geðrænum vandamálum,
þeir séu oft einu læknarnir í
byggðarlaginu en þeir sendi að
sjálfsögðu sjúklinga á geðdeildir
spítalanna ef svo beri undir. Sjúkl-
ingum sé vísað á göngudeildir,
legudeildir, til sérfræðinga og
stundum sé hægt að leysa úr
vanda með aðstoð sálfræðinga eða
félagsráðgjafa.
En hver eru algengustu við-
fangsefni geðlækna í dag?
„A göngudeildum og á stofum er
þunglyndi í ýmsu formi algengasti
vandinn, kvíði er í öðru sæti og í
Byrðin vegna
geðsjúkdóma
vanmetin
TALIÐ er að byrði samfélaga í hinum vest-
ræna heimi vegna geðsjúkdóma sé stórlega
vanmetin. Má þar nefna þunglyndi, kvíð-
araskanir, áfengissýki, geðklofa og geð-
hvarfasýki. Rekja má um 1% dauðsfalla til
geðsjúkdóma en þeir eru hins vegar ábyrg-
ir fyrir um 11% af sjúkdómabyrði heimsins.
Þetta kemur m.a. fram í skýrslu starfs-
hóps heilbrigðisráðherra um forgangsröð-
un í málefnum geðsjúkra frá haustinu 1998
og er þar m.a. vitnað í tölur frá Bretlandi
hvað þetta varðar.
Segir þar að ákveðnir þættir skuli ganga
fyrir í heilbrigðisþjónustunni og er fyrsti
liður í þeirri upptalningu meðhöndlun al-
varlegra bráðatilfella, lífshættulegra sjúk-
dóma, jafnt líkamlegra sem geðrænna, og
slysa sem geti leitt til örorku eða dauða án
meðferðar. í skýrslunni segir einnig: „Þeg-
ar litið er á örorku einstaklinga í heimin-
um öllum kemur í Ijós að árið 1990 voru
fimm geðsjúkdómar í hópi þeirra tíu sjúk-
dóma sem mesta örorku höfðu í för með
sér. I fyrsta sæti er þunglyndi, áfengis-
ofneysla er í fjórða sæti, geðhvörf í því
sjötta og í niunda og tiunda sæti eru geð-
klofi og áráttu- og þráhyggjuröskun.
Ekki er nóg með að geðsjúkdómar hafi
verið vanmetnir í þessu tilviki. í Ijós kemur
að þegar gerðar eru framtíðarspár er
reiknað með því að mesta aukningin verði
hlutfallslega í geð- og taugasjúkdómum og
að heildarsjúkdómsbyrði þessara sjúkdóma
aukist úr 10,5% í 15% af heildarsjúkdóms-
byrðinni fram til ársins 2020.“
Tálið er að kransæðasjúkdómar og þung-
lyndi séu þeir sjúkdómar sem valda mestri
skerðingu á lífsgæðum í hinum vestræna
heimi í dag. Þá eru sjálfsvíg og áhrif
þeirra þó ekki talin með.
Menn leita sér ekki
lækninga vegna fordóma
Landlæknir Bandaríkjanna, David
Satcher, gaf í ársbyrjun út skýrslu um sýn
næstu aldar í heilbrigðismálum og er þar
meðal annars lögð mikil áhersla á að
breyta almenningsálitinu á geðsjúkdómum
með fræðslu og auka þannig skilning
manna á þeim. Einnig á að auka aðgengi
veikra einstaklinga að þjónustu. Kemur
þar fram að mjög margir leita sér ekki
iækninga vegna ótta, margs konar for-
dómar eru fyrir hendi sem leiða til þess að
fólk forðast geðsjúka og kostnaður reynist
mörgum erfið hindrun í Bandaríkjunum.
Formaður bandarisku geðlæknasamtak-
anna hefur lýst skýrsluna jafn þýðingar-
mikla fyrir málefni geðsjúkra eins og
skýrsla þáverandi landlæknis Banda-
ríkjanna árið 1964 var fyrir reykingar og
heilbrigði sem opnaði augu manna fyrir
skaðsemi reykinga.
Boðskapur landlæknis Bandaríkjanna
var í stuttu máli sá að geðsjúkdómar væru
raunverulegir, þeir ættu sér líffræðilegar
skýringar og að til væri lækning við þeim.
Hvetur hann ianda sína til að leita sér
hjálpar og/eða gera það fyrir hönd ástvina
sinna ef þeir eiga við geðræn vandamál að
etja. „Skortur á aðgangi að geðheilbrigðis-
þjónustu hefur rekið alltof margt við-
kvæmt fólk út í einsemd eða fangelsi."
Fólk með geðsjúkdóma leitar sér síst
lækninga af þeim sem eru með alvarlega
sjúkdóma sem viðurkennd virk meðferð er
þekkt gegn.
Rannsóknir bæði í Bandaríkjunum og
nýleg stór samevrópsk rannsókn í Vestur-
Evrópu sýna að aðeins um helmingur
þeirra sem eru þjakaðir af alvarlegu þung-
lyndi leitar sér hjálpar og aðeins 10-20%
þeirra sem leita sér hjálpar fá víðast hvar
viðeigandi meðferð. Alltof margir fá til að
mynda aðeins svefntöflur eða kvíðastillandi
lyf í mörgum Evrópulöndum við þessar að-
stæður. Æskilegum meðferðarúrræðum er
lýst á vefsíðu landlæknisembættisins,
www.landlaeknir.is, undir Holl ráð við
þunglyndi.