Morgunblaðið - 29.07.2000, Qupperneq 32

»32 LAUGAKDAGUR 29. JÚLÍ 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Brottkast og
*fískifræðileg
/ >f • ••
raðgjof
MIÐVIKUDAG-
INN 19. júlí s.l. skrif-
aði Jón Sigurðsson,
fyrrv. framkvæmda-
stjóri, stutta ádrepu
sem bar heitið „Um
rökvísi Jóhanns Sigur-
^Jónssonar". Þar gerir
.Jón m.a. að umræðu-
efni athugasemdir
mínar í fjölmiðlum um
brottkast á fiski. Þó
skrif Jóns eigi augljós-
lega að nokkru rætur
að rekja til óánægju
hans með ríkjandi
fí skveiðistj ómunar-
kerfi sem stjónvöld á
hverjum tíma bera
vitaskuld fyrst og fremst ábyrgð á,
er eðlilegt að skýra nokkur atriði
sem Jón víkur að og snúa sérstak-
lega að þætti Hafrannsóknastofn-
unarinnar.
Það er í sjálfu sér nauðsynlegt að
__ umræða um brottkast á fiski eigi
sér stað, því aðeins með opinni um-
ræðu eru líkur á að hægt verði að
koma í veg fyrir þá sóun sem því
fylgir. Frá sjónarhóli okkar sem
Fiskveiðistjórnun
Með vísindalegri nálgun
og lífandi samstarfí
vísindamanna,
sjómanna og aðila í
greininni, segir Jóhann
Sigurjónsson, verður
árangur rannsóknanna
helst viðunandi.
stundum rannsóknir á fiskistofnun-
um og veitum ráðgjöf um vernd og
nýtingu þeirra eru það einkum
tvær hliðar á brottkasti sem snerta
okkar megin viðfangsefni. I fyrsta
lagi: Hefur brottkast á fiski haft
veruleg áhrif á afrakstursgetu
nytjastofnanna ? í öðru lagi:
^ Skekkir brottkast nú eða undanfar-
^~’'ín ár mat á ástandi stofna og þar
með grunninn að áreiðanlegri veið-
iráðgjöf?
Augljóst er að brottkast á fiski er
óskynsamleg ráðstöfun auðlindar
og á því alls ekki að vera fylgifiskur
góðrar fiskveiðistefnu. Arðsemi
veiðanna minnkar ef fiski er fleygt
og afrakstur stofnsins til lengri
tíma skerðist, þannig að veiðiþolið
verður minna en ella. En hvort sem
árlegt brottkast á þorski nemur 5-
10 þúsund tonnum, eins og kannan-
ir fyrr á árum hafa bent til, eða 60-
100 þúsund tonnum eða þaðan af
meira, eins og sumir hafa haldið
fram að undanförnu, er um mikla
verðmætasóun að ræða, sem nauð-
®^synlegt er að koma í veg fyrir.
Varðandi síðari magntöluna hef ég
áður bent á að slíkt brottkast jafn-
gilti að öllum þorski undir 70 cm
sem um borð kemur sé kastað og er
það harla ólíklegt. í því sambandi
skal nefnt að árið 1999 var landað
tæpum 80 þús. tonnum af 5 ára fiski
og yngri, þ.e. fiski sem er að mestu
undir 70 cm.
En hvernig getur brottkast á
þorski skekkt mat á ástandi stofns-
ins og sjálfa fiskveiðiráðgjöfina í
viðbót við það sem að ofan greinir?
Óverulegt magn, t.d.
lítið brot af heilda-
rafla, er ólíklegt að
breyti meginniður-
stöðu um mat á
ástandi stofnsins.
Öðru máli gegnir ef
brottkastið nemur t.d.
tugum hundraðshluta
af heildarafla. Enginn
vafi er á að samfelld
a.ukning eða minnkun í
brottkasti á löngu ára-
bili, eða snögg um-
skipti, geta haft mikil
skekkjuáhrif á stofn-
mat. Jafnt og stöðugt
brottkast, jafnvel í
töluverðum mæli,
skekkir hins vegar ekki verulega
mat á stofnþróuninni og þar með
niðurstöðu ráðgjafar þó svo að só-
unin sé jafn alvarleg. Þó uppi hafi
verið raddir um aukið brottkast á
undanförnum árum, hafa einnig
komið til hvatar að minna brott-
kasti, svo sem bættar aðferðir við
veiði og vinnslu. Án þess að horfa
fram hjá brottkasti sem óæskilegri
staðreynd í þorskveiðum okkar hef-
ur Hafrannsóknastofnunin því á
undanförnum árum ekki talið það
vera alvarlegan skekkjuvald í ráð-
gjöfmni. Ekki skal þó útilokað hér
að áhrif þessa hafi verið að ein-
hverju leyti ranglega metin á und-
anförnum árum eða að breyting
hafi orðið á í þessum efnum síðustu
misserin eða árin, t.d. vegna
knapprar kvótastöðu hluta flotans
eins og nefnt er í grein Jóns. Haf-
rannsóknastofnunin á fulltrúa í
nýskipaðri nefnd sjávarútvegsráðu-
neytisins sem fjalla á um brottkast
og mun auk þess leggja til gögn og
aðstoð eftir því sem óskað verður
eftir. Skal því vísað til væntanlegr-
ar ítarlegrar úttektar, sem kann að
varpa ljósi á stöðu þessara mála.
Þó langt sé í frá að ráðgjöf Haf-
rannsóknastofnunarinnar sé galla-
laus, hljóta flestir að vera sammála
um að með vísindalegri nálgun og
lifandi samstarfi vísindamanna, sjó-
manna og aðila í greininni, verður
árangur rannsóknanna helst viðun-
andi. Það er auðvitað ekki svo að
Hafrannsóknastofnunin eða við
starfsmenn hennar séum hafin yfir
sanngjarna gagnrýni og umræðu.
En mikilvægt er að öllum sé þó
ljóst að Hafrannsóknastofnunin er
hvorki ábyrg fyrir mótun eða fram-
kvæmd fiskveiðistjórnunarinnar.
Stofnunin gegnir engu að síður
mikilvægu rannsóknar- og ráðgjaf-
arhlutverki við veiðistjórnunina og
leggur m.a. til leyfilegan hámarks-
afla sem stjórnvöld á hverjum tíma
taka svo afstöðu til við endanlega
ákvörðunartöku.
í niðurlagi greinar Jóns spyr
hann hvort það geti verið rétt eftir
undirrituðum haft að ráðgjöf Haf-
rannsóknastofnunarinnar hafi skil-
að góðum árangri og vísar sérstak;
lega til áranna eftir 1984 og 1990. í
því sambandi skal haft í huga að
sitt er hvað ráðgjöf og niðurstaða
veiða hvers árs. Allt þar til afla-
regla í þorskveiðum komst á hér á
landi árið 1995 var landaður afli
verulega (gjarnan 20-30%) umfram
ráðgjöf Hafrannsóknastofnunar-
innar. Þannig var, jafnvel með til-
komu aflamarkskerfis 1984, alltof
stíft sótt í stofninn og efnilegir ár-
gangar voru veiddir of fljótt, löngu
áður en þeir skiluðu eðlilegum af-
rakstri. A undanförnum 5-8 árum
hefur náðst markvissari stjórn
veiðanna (afli og kvóti nálægt ráð-
gjöf) og betri nýting árganganna
með þeim afleiðingum að stofninn í
dag telst ekki í þeirri miklu hættu
sem yfir vo/ði á fyrstu árum síðasta
áratugar. í því felst mikilsverður
árangur þó enn megi betur gera.
Höfundur er forstjóri
Hafrannsóknastofnunarinnar.
Jdhann
Sigurjónsson
Forn forræðishyggja
AÐ lokinni hinni veglegu kristni-
hátíð á Þingvöllum 1. og 2. júlí sl.
kemur margt í hugann. Allur und-
irbúningur var hinn veglegasti og í
engu til sparað, enda skattgreið-
endur sem borga. Beitt var þraut-
hugsaðri auglýsingatækni við að
kynna þjóðinni dýrðina sem í
vændum væri. Veðrið var hið
ákjósanlegasta í alla staði til úti-
vistar. Bilastæði fyrir 29 þúsund
bfla og hraðbrautir til allra átta.
Hjálparsveitir og lögregla í við-
bragðsstöðu. Aðeins eitt vantaði í
hina glæstu mynd - og það var
fólkið.
93% þjóðarinnar sátu heima.
Sannaðist þá að spá Gallups um
7% þátttöku reyndist rétt. Svo
virðist sem ráðamenn ríkis og
kirkju hafi lokað augunum fyrir
stöðu trúmála með þjóðinni. Verið
þrælar vanans og forræðishyggj-
unnar. Það er ömurleg staðreynd
við lok 20. aldarinnar.
Skoðanakannanir Gallups hafa
sýnt síðustu sjö árin að yfir 60%
þjóðarinnar aðhyllast aðskilnað
ríkis og kirkju. Það fólk er ekki
líklegt til að sækja kristnihátíð
sem ráðamenn ríkis og kirkju
blása upp í tilefni 1000 ára nauð-
ungar-samþykktar Alþingis, sem
knúin var fram með hótunum og
gíslatöku í Noregi. Kristnitakan
afnam það trúfrelsi sem hér hafði
ríkt frá landnámi íslands. Þjóðin
var það vel upplýst um sögu lands
og þjóðar að þessar staðreyndir
stóðust allan áróður og auglýsinga-
skrum ríkisvalds og þjóðkirkju.
Tölur sem tala
Gríðarlegum upphæðum hefur
verið varið í að halda uppá afmæli
kristnitökunnar og verður áfram
varið fram á næsta vor.
Kristnihátíðarnefnd er búin að
fá úthlutað af fjárlögum í nokkur
ár og fær áfram fé á
næsta ári. Miklu fé
hefur verið veitt í
samgöngubætur og
tímabundnar fram-
kvæmdir á Þingvöll-
um. í nafni kristni-
tökuafmælisins hafa
þrjár kirkjur fengið
veglegar gjafir,
þeirra á meðal
stafkirkjan í Vest-
mannaeyjum, sem
svo. sannarlega er
aðeins að hluta
„gjöf Norðmanna".
Vegleg bók hefur
verið gefin út um
kristnisöguna. Og
Alþingi hefur samþykkt að verja
hálfum milljarði í þjóðargjöf. í
heild mun umstangið kosta skatt-
greiðendur um 1.500 milljónir
króna.
Þetta er umgjörðin utan um
kristnitökuhátíðarhöldin, hverra
kjarni átti að vera kristnihátíðin á
Þingvöllum, þar sem skipuleg-
gjendur gerðu ráð fyrir allt að 75
þúsund manns, en áttu kannski
frekar von á um 50 þúsund manns.
Áreiðanlegustu upplýsingarnar um
mannfjöldann á Þingvöllum koma
frá lögreglunni. Fyrri daginn
ÍSLEIVSKT MAL
í 26. vísu Hárbarðsljóða segir
Hárbarður (Óðinn) við Þór:
„Þóráaflærið,
en ekki hjarta;
af hræðslu og hugbleyði
þérvaríhanzkatroðið,
og þóttist-a þú þá Þór vera.
Hvorki þú þá þorðir
fyrhræðsluþinni
hnjósanéfísa,
svoaðFjalarheyrði."
Hér er vísað til sögunnar af
för Þórs til Útgarða-Loka, en á
henni leitaði hann sér náttstað-
ar og fylgdarliði sínu í skála
stórum. Þessi skáli reyndist þó
vera hanski jötunsins Skrýmis
og ber Hárbarður (Óðinn) Þór
þeim brigslum að hann hafi fyr-
ir hræðslu sakir hvorki þorað
að hnerra eða leysa vind,
„hnjósa né físa“. Þessar sagnir
eru nú dauðar. Físa beygðist
eins og rísa, og má fínna í
skyldum málum svipuð orð sem
kölluð eru dónaleg (vulgær).
Það var hins vegar sögnin að
hnjósa (2. hljóðskiptaröð, eins
og gjósa) sem hér skyldi gera
að umtalsefni. Hnjósa merkir
að hnerra, blása frá sér og að
hnusa. Hljóðið, sem við táknum
með h, er ærið óstöðugt bæði í
íslensku og öðrum málum, fell-
ur mjög oft niður, en hitt ber
við, að því sé við aukið.
I Hávamálum segir:
„Inn vari gestur,
ertilverðarkemur,
þunnu hljóði þegir,
eyrum hlýðir,
en augum skoðar:
svo nýsist fróðra hver fyrir."
Og hvað er þá að nýsast fyrir,
það sem hinn varkári gestur á
að gera? Hann á að iyósna,
gaumgæfa vandlega umhverfi
sitt. Svo vel vill til að nafnorð,
sem samsvarar orðasamband-
inu að nýsast fyrir, hefur varð-
veist í Sigurdrífumálum (27).
Það er orðið fornjósnr. Þar er
lýst þörf manna fyrir fornjósn-
ar augu, einkum þegar hætta
er á ferðum. Þá er betra að nýs-
ast vel fyrir, því að:
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1068.þáttur
„bölvísarkonur
sitjabrautunær,
þær er deyfa sverð og sefa.“
Vafalítið er hnjósa skylt
njósna, hnýsast, hnýsinn og
hnýsni. Spyrja verður: Eru
orðin með h upphaflegri en hin
eða hefur h verið sett framan á
orð eins og hnýsinn fyrir áhrif
frá hinum, eins og t.d. hnjósa
og hnusa? Hið seinna mun hafa
gerst, og svo telur Ásgeir
Blöndal. Sögnin að njósna hef-
ur svo fengið neikvæða merk-
ingu sem allir þekkja, en hefur
áður merkt hið sama og í 7. vísu
í Hávamálum. Nýsast fyrir,
gefa öllu góðan gaum.
Nú heyrist stundum, og ekki
fyrir löngu, orðið hnýsilegur.
Það merkir þann sem gaman
væri að hnýsast í, forvitnilegur,
athyglisverður. Orðabók Há-
skólans hefur fjögur dæmi um
hnýsilegur, og er hið elsta úr
Guðsgjafaþulu Halldórs Lax-
ness:
Verðandi ritstjóri staðar-
blaðs segir við formann verka-
lýðsfélagsins: „Mér hafa ein-
lægt þótt vinstrivillur
hnýsilegar þó ég aðhyllist þær
ekki, og lét það í ljós við for-
manninn.“
Ef einhver hefur eldri dæmi
þætti umsjónarmanni vænt um
að fá slík. Halldór var mjög nýt-
inn á óvenjuleg orð í öllum þeim
ókjörum sem hann las. En hann
var líka lagtækur og skemmti-
legur orðsmiður, og væri fróð-
legt að nýsast fyrir um það,
hvort hann hefði búið til orðið
hnýsilegur eða fundið það á
einhverjum afviknum stað. Ein-
hvern veginn fínnst mér á því
kiljanskur blær.
★
Fyrst svo vel vildi til að 7.
vísa Hávamála komst hér á
blað, get ég ekki stillt mig um
að fara fáeinum orðum um
orðasambandið að þegja þunnu
hljóði. Eg heyri það oft rang-
lega notað í seinni tíð, eða á ég
að vera ofurkurteis og segja að
það hafí breytt um merkingu?
I Hávamálum hefur það já-
kvæða merkingu: þegja með
vakandi athygli, hljóðnæmu
eyra, sbr. málsháttinn: þunnt
er móðureyra. Vegna ástar
móðurinnar á barni sínu heyrir
hún hið minnsta hljóð sem það
gefur frá sér (þótt aðrir heyri
það ekki).
Svo skyldi hinn varkári gest-
m- í Hávamálum vera: hlusta
gaumgæfílega og heyra hvað-
eina, þó lágt fari.
Nú er sagt um mann sem ætti
að segja frá, láta upplýsingar í
té, en gerir það ekki, að hann
þegi þunnu hljóði=steinþegi,
og er þetta auðvitað talið ámæl-
isvert á upplýsingaröld. Ég felli
mig ekki við þessa breytingu.
Þegja þunnu hljóði merkir að
þegja með vökulli eftirtekt.
Barnapíur ættu til dæmis að
þegja þunnu hljóði, eða þeir
sem sjúkum eiga að gegna.
★
Hlymrekur handan kvað:
Pokinn ætlaði alveg að sviga ’ann
undir sér kremja og sliga ’ann,
en Arni fann ráð,
engu lögmáli háð,
og hljóp aftur á bak upp stigann.
★
Auk þess getur umsjónar-
maður þess, að hann endurtek-
ur oft og einatt vísvitandi, þó
ekki sé skemmtilegt. Hann
heggur oftar en einu sinni í
sama knérunn, eða „knérörið"
eins og maðurinn sagði.
Og hér kemur ein endurtekn-
ingin: Minni en í fyrra er óend-
anlega miklu betra en „minni
samanborið við í fyrra“. (Ríkis-
útvarpið fréttir.)
★
Ég vildi að sjórinn yrði að mjólk,
undirdjúpin að skyri,
fjöll og hálsar að floti og tólk,
frónið að kúasmjeri.
Uppfyllist óskin mín:
öllvötníbrennivín,
ákavítáinRín,
eyjarnar tóbaksskrín,
Sýrland að silfurkeri
(og Grikkland að grárri meri).
(Ókunnurhöfundur.)