Morgunblaðið - 29.11.2000, Blaðsíða 66

MORGUNBLAÐIÐ
66 MIÐVIKUDAGUR 29. NÓVEMBER 2000
* FÓLKí FRÉTTUM
Forvitnilegar bækur
Vímuefni í
áranna rás
A brief history of drugs: From the
stone age to the stoned age eftir
Antonio Eseohotado en enskuð úr
spænsku af Kenneth A. Symington.
168 síður. Park Street Press. 1999.
Bókin fæst í Máli og menningu og
. >- kostar þar 2495 kr.
MEÐ áfengisbanninu 1920 ætiaði
Amei’íka sér að skapa nýja þjóð þar
sem fátækrahverfí tilheyrðu sög-
unni, fangelsi væru tóm, menn gætu
gengið með höfuðið hátt og böm og
verkamenn væra óhulltir fyrir spill-
ingu eiturefna. Tólf árum síðar
höfðu lögin skapað hálfa milljón af-
brotamanna, gríðarlega spillingu
innan lögreglu, 30.000 höfðu dáið af
völdum tréspíra og u.þ.b. 100.000
uUindir eða lamaðir. En verst af öllu
þá skapaði áfengisbannið skipulega
glæpastarfsemi sem að loknu bann-
inu snéri sér beint að sölu heróíns.
Þetta er dæmi um þær upplýsing-
ar sem bókin Bríef History of Drugs
hefur að geyma.
Þessari bók má ekki rugla saman
við Bríef History of Time eftir
Machintosh-sópraninn Stephen
Hawkins þó að ég hafi hann grunað-
an um að vera dálítið skakkur. Ant-
onio Escohotado, höfundur bókar-
innar, er prófessor í sálarfræði og
aðferðafræði félagsvísinda við há-
skóla í Madrid og hefur haldið fjöl-
marga fyrirlestra um sögu lyíja og
þá sérstaklega þau sem í dag eru
Jæmd ólögleg.
Bókin heitir í upprunalegu,
spænsku útgáfunni Historia elem-
ental de las drogas og er sú á stærð
við meðalalfræðiorðabók og hefur
útgáfan því ákveðið að gera hana að-
gengilegri í þýðingunni með því að
stytta hana niður í litlar 168 blaðsíð-
ur. Þó þetta hafí sína kosti þá finnst
mér það skerða upplýsingagildi bók-
arinnar. Hana skortir algjörlega
heimildarskrá frumritsins, sagan er
svolítið einskorðuð við Evrópu og
Ameríku og hefði mátt kafa mun
betur í fornsöguna sem spannar að-
eins hálfa bókina.
Þetta er engan veginn einstök
bók. Svona bækur eru til í tonnatali.
Gallinn er hins vegar sá að þær eru
*>Tiæstum allar gríðarlega gagnslaus-
ar og taka annað hvort skýra af-
stöðu með fíkniefnum eða eru í
óraunhæfri áróðursherferð gegn
þeim, sem er næstum jafn slæmt.
Höfundar þessara bóka eru oft
hættulega illa upplýstir menn með
vægast sagt vafasamar fullyrðingar
sem skaða alla umræðu um þessi
blessuðu efni.
í Brief History of Drugs er enga
slíka predikun að finna. Hér er saga
vímuefna rakin á átakalausan og
skemmtilegan hátt allt frá steinöld
■»q|íram á englaryks og alsælu daga
vorra tíma og sýnt hvernig saga
þeirra endurspeglar sögu mannkyns
og áhrif þeirra á samfélag okkar.
Bók Escohotado bendir manni á
hlutlausan hátt á staðreyndir sem
allt of sjaldan eru kynntar og býður
fólki að endurmeta afstöðu sína
gagnvart núverandi fíkniefnalögum.
'■ Ragnar Egilsson
í THE DEVILS CUP ER RAKIN SAGA KAFFIDRYKKJUNNAR
Sagan af drykk
dj öfulsins
Kaffineysla hefur verið
samofin vestrænni
menningu frá því á saut-
jándu öld og þeir eru til
sem halda því fram að
kaffinu megi þakka
framþróun þeirra alda
sem liðnar eru frá því
tyrkneskir hermenn
skildu eftir kaffísekki
Hin heit-
bundnu
við hlið Vínarborgar í
lok sautjándu aldar.
FLESTIR þekkja eflaust söguna
um uppruna kaffisins, er eþíópískur
geitahirðir tók eftir því hve geitur
hans hresstust þegar þær átu ber
runna þar sem hann hafði þær í
haga. Hann tók upp á að éta berin
sjálfur og komst að því að þau
hresstu, bættu og kættu hann svo
um munaði og ekki leið á löngu að
kaffidrykkja breiddist út um alla
Eþíópíu, þaðan til Egyptalands og
loks austur um Miðjarðarhaf þaðan
sem hún barst til Evrópu. I bókinni
The Devils Cup, sem útleggja má
sem skollabolli, enda kaffi oft verið
kallað drykkur djöfulsins, rekur
bandaríski ævintýramaðurinn
Stewart Lee Allen leiðangur sinn til
að grafast fyrir um sögu kaffi-
drykkju víða um heim. Hann hefur
ferðina í Eþíópíu, sem vonlegt er, en
fer síðan til Jemen, þaðan til Kal-
kútta, þá Izmir í Tyrklandi, Vínai’-
borgar, Miinchen, Parísar, Dieppe,
til Brasilíu og loks Bandaríkjanna
þar sem hann keyrir þvert yfir land-
ið í leit að hinum fullkomna kaffi-
bolla á bandaríska vísu, þykkri tjöru
sem hellt er úr Pyrex-könnu þar
sem það hefur soðið heilan dag í
vörubflstjóraathvarfi við einhverja
hraðbrautina langt inni í landi.
Umdeildur drykkur
Fáir drykkir hafa verið eins um-
deildir og kaffi í gegnum tíðina og
Allen rekur þá sögu nokkuð vel, tínir
til það er menn hafa reynt að banna
kaffi og kaffihús. Þannig segir hann
söguna af hinum grimmlynda sol-
dáni Tyrkja Murad IV sem fór
gjarnan meðal þegna sinna í dular-
gervi á nóttunni. Eitt sinn kom hann
á vínknæpu það sem menn voru of-
urölvi að syngja ástarsöngva og í
sömu ferð á kaffihús þar sem menn
sátu, dreyptu á kaffi og ræddu bága
stöðu landsmanna undir ómögulegri
stjóm. Han brást hart við og bann-
aði kaffidrykkju með þeim viðurlög-
um að við fyrsta brot voru menn
hýddir, en væru þeir aftur staðnir að
verki voru þeir settir í leðurskjóðu,
saumað fyrir og síðan kastað í
Marmarahaf. Svo hart gengu menn
soldánsins í að framfylgja banninu
að hermt er að nálægt 100.000
manns hafi verið líflátin og tugþús-
undir limlestar. Það var svo grá-
glettni örlaganna að Murad IV lést
úr áfengiseitrun.
Þjóðsagan segir að Tyrkir hafi
einmitt borið kaffi með sér til
Evrópu er þeir sátu um Vínarborg
1683. Þeir vora í þá mund að leggja
undir sig borgina er pólskur her
gerði að þeim svo harða hríð að þeir
óttuðust að þar væri kominn óvígur
her og lögðu á flótta. Svo mikið lá
þeim á að komast á brott að þeir létu
eftir sig sekki af kaffibaunum og
ekki leið á löngu að fyrsta kaffihús
Vínarborgar var opnað.
A sextándu öld og fram á þá saut-
jándu var bjór helsti drykkur manna
Engum sögum fer af því hversu friðsamir þessir kaffismakkarar
voru, en menn í þeirra stöðu drekka um 1.260 skammta á dag
fimm daga vikunnar.
um alla Evrópu, enda gott að geyma
hann og lítil hætta á að hann bæri
með sér hættulegt smit. Sumir
fræðimenn og ferðalangar sögðu í
bréfum og frásögnum að svo virtist
sem aðalfæða Evrópumanna á þess-
um tíma væri bjór og vinsæll ár-
degisskattur í Þýskalandi var bjór
og eggjahræra sem hellt var yfir
brauð. Ekkert var um heita drykki
og því drukku menn bjór í morgun-
hléinu, öl í hádeginu og porter á
kvöldin. Að sögn var meðalneysla
á bjór þrír lítrar á dag á hvern
íbúa í Norður-Evrópu, konur og
börn meðtalin. Að sögn dakk yfir-
valdið meira, finnskir hermenn
þannig fimm lítra af sterkum
bjór á dag og múkar í Sussex sex
lítra.
Eftir því sem kaffineysla sótti
í sig veðrið í Evrópu fór að
skipta æ meira máli að eiga ný-
lendu þar sem rækta mætti
kaffi, en til þess var mikilvægt
að komast yfir kaffíplöntu,
enda gættu Hollendingar, sem
réðu stærstum hluta kaffimark-
aðar Evrópu með kaffirækt sinni á
Java, platnanna af mikilli kostgæfni.
Allen leitaði uppi afkomendur
Fransmannsins sem fyrstum tókst
að smygla kaffiplöntum til Karíba-
hafs, Gabriel de Clieu. Það var mikið
þrekvirki, ekki síst í ljósi þess að um
borð í skipinu Drómedarinn var
flugumaður Hollendinga sem gerði
hvað hann gat til að farga plötunum.
Á endanum sat de Clieu í káetu sinni
að segja allan sólarhringinn og leit
ekki af plöntunni og þegar vatns-
skortur var að gera út af við farþega
og áhöfn deildi hann dagsskammtin-
um, einum bolla, með græðlingunum
sínum tveimur. Á endanum náði
hann til Martinique og gat gróður-
sett þann græðlinginn sem lifði af
ferðina, en hann var að sögn á stærð
við litlafingur. Fimm árum síðar
voru tvö þúsund kaffiplöntur á eynni
og í dag eru um 90% af kaffi-
framleiðslu heimsins fengin af af-
komendum græðlingsins litla.
Kaffíð bjargaði
evrópskri menningu
I bók sinni leiðir Allen rök að því
að í raun hafi kaffið bjargað
evrópskri menningu og í takt við
aukna kaffineysla dró úr krytum
manna á milli, umburðarlyndi jókst
og skoðanafrelsi og ekki leið á löngu
að menn fóru að velta fyrir sér svo
framandlegum hugmyndum sem
lýðræði og frelsi. Þótt slík kenning
sé öðrum þræði sett fram til gamans
má færa þau rök fyrir henni að það
eitt að konur hættu að drekka sig
draugfullar á meðgöngunni hækkaði
greindarvísitölu barna þeirra um
upp undir sjö prósent og jafnvel
meira.
Hápunkti nær röksemdafræslan
er Allen hittir þýskan félagsfræðing,
Josef Joffe, sem hefur sett fram þá
kenningu að eftir því
sem þjóðir ná betri tökum á kaffi-
gerð missa þær áhugann á því að
stríða við aðrar þjóðir. Joffe segist
hafa áttað sig á þessu í heimsókn til
Sovétríkjanna sálugu er hann kvart-
aði við KGB-mann sem fylgdi honum
eins og skugginn yfir því hve kaffið
væri hræðilegt þar í landi. KGB-
maðurinn svaraði því til að sovéska
kaffið hefði verið svar Ráðstjómar-
ríkjanna við nevtrónusprengju
Bandaríkjamanna, hún dræpi fólkið
en eyðilegði ekki vistarverur þess.
„Þá rann upp fyrir mér ljós,“ hefur
Allen eftir Joffe í bókinni, „og ég átt-
aði mig á því að slæmt kaffi getur af
sér útþenslustefnu, heimsvalda-
stefnu og stríð; gott kaffi er aftur á
móti þrungið menningu, friðarást og
slökun." Sönnunin er einföld: Hvaða
þjóð býr til besta kaffi í heimi? er
spurt og svarað um hæl: ítalir. Við
það svar bendir Joffe á að ítalir hafi
síðast unnið stríð árið 300.
Það má svo sem elta þessa hug-
mynd frekar og Allen gerir það,
meðal annars með því að vísa í að
Þjóðverjar hafi lengi haft andúð á
kaffi og gekk svo langt að Friðrik
mikli bannaði það 1777, enda þótti
honum sem hermenn sem drykkju
bjór væru öllu vígalegii en þeir sem
sötruðu kaffi. Má til sanns vegar
færa að þýski verkamannaflokkur-
inn sem síðar varð flokkur þjóðern-
issósíalista hélt fundi sína á bjór-
krám og á slíkum búllum skipulögðu
menn valdarán og ýmisleg illvirki.
Rúsían í pylsuendanum er svo sú
ábending Joffes að Bandaríkjamenn
hafi verið frægir fyiir hræðilegt
kaffi, en tveimur árum eftir að kaffi-
byltingin hófst vestan hafs með
fyrsta Starbucks-kaffihúsinu liðu
ekki nema tvö ár þar til þeir töpuðu
Víetnamstríðinu.
The Betrothed eftir Alessandro
Manzoni. Þýðari Bruce Penman,
sem ritaði einnig inngang. Penguin
gefur út 1972. 720 síðna kilja.
Keypt í Kolaportinu á 100 kr.
ALESSANDRO
Manzoni þekkja
vísast ekki margir í
dag, en hann var á
sínum tíma einn
þekktasti rithöfund-
ur Evrópu fyrir
meistaraverk sitt Hin
heitbundnu, I Prom-
essi Sposi, sem kom
út 1825-27 og í endur-
skoðaðri útgáfu 1840-
42. Bókin segir frá
vefaranum Renzo sem
á þá ósk heitasta að ná
að kvænast Luciu heit-
mey sinni. Þegar óþokk-
inn Don Rodrigo hyggst
taka hana frillutaki flýja
þau hvort í sínu lagi og
lenda í ótrúlegum hrakn-
ingum áður en þau ná
loks saman að nýju.
Hin heitbundnu er eitt
af meistaraverkum
evrópskra bókmennta, því
ekki er bara að sagan sé
frábærlega samin, heldur
fléttar hún saman við ástarsöguna
ítalskri þjóðfélags- og menningar-
sögu. Manzoni skrifaði bókina öðr-
um þræði til að draga upp mynd af
ítölum undir járnhæl Spánverja,
og um leið koma höggi á Austur-
ríkismenn, en hann var einnig að
segja dæmisögu um hvernig fá-
fræði og fordómar hindra framþró-
un og velmegun.
Manzoni byggir Hin heitbundnu
að stórum hluta á sögulegum at-
burðum og með eftirminnilegustu
hluta bókarinnar er er hann segir
frá brauðuppþotum í Mílanó og
lýsing hans á plágunni er nötur-
lega lifandi ekki síður en lýsingin á
því er Renzo flækist óafvitandi inn
í Þrjátíu ára stríðið. Þeir sem um
bókina fjalla benda gjarnan á
sitthvað sem Manzoni eigi sameig-
inlegt með Walter Scott, sem einn-
ig skrifaði sögulegar skáldsögur,
en sá síðarnefndi var að skrifa
skemmtisögur á meðan Manzoni
var að uppfræða og leiðbeina.
ítalskir skólanemendur hata
þessa bók víst álíka heitt og
bandarískir nemendur Moby Dick,
enda skyldulesning sem fyrsta ít-
alska nútímaskáldsagan. Eins og
getið er má lesa bókina sem ádeilu
á hernám Austurríkismanna á
stórum hluta Ítalíu með þeirri
dökku mynd sem gefin er af
spænskri kúgun. Einnig má lesa
hana sem dæmisögu um forsjónina
sem heldur verndarhendi yfir hin-
um hjartahreinu, og víst var
Manzoni heittrúaður, en einna
best er að lesa hana til að fá mynd
af evrópsku lífi og hugsun á
átjándu öld.
Árni Matthíasson