Morgunblaðið - 20.12.2000, Blaðsíða 14

14 MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Formaður Öryrkjabandalagsins fagnar dóminum
Mikill sigur fyrir rétt-
indabaráttu öryrkja
GARÐAR Sverrisson,
formaður Öryrkja-
bandalags íslands,
segir að dómur
Hæstaréttar sé mikill
sigur í réttindabaráttu
öryrkja og staðfest sé
með honum að stjórn-
völd hafi seilst ofan í
vasa öryrkja og tekið
þaðan ófrjálsri hendi
fjármuni öryrkja sem
ætlaðir hafi verið til
lágmarksframfærslu.
Stjórnvöld hljóti nú að
skila þessu fé og
breyta um leið
greiðslu tekjutrygg-
ingar í samræmi við
niðurstöðuna.
Unnum hálfan sigur
í héraðsdómi
„Þetta er vitanlega geysimikill
sigur fyrir okkur og þann málstað
sem við höfum staðið fyrir. Við
unnum hálfan sigur í þessum
málum fyrir héraðsdómi og þeim
úrskurði kusu stjórnvöld að áfrýja
til Hæstaréttar. Hann hefur nú
fallist á allar okkar kröfur og
stærri sigur er í raun
ekki hægt að vinna í
einu máli,“ segir
Garðar.
Að sögn Garðars er
hér um að ræða tíma-
mót og mikinn áfanga
í réttindabaráttu ör-
yrkja. „Eftir áralöng
átök við trygginga-
málaráðherra og rík-
isstjórnina er sigur
unnin. Hæstiréttur
kemst að þeirri nið-
urstöðu að Trygg-
ingastofnun hafi í
hálfan áratug ekki
haft nokkra einustu
heimild til þess að
skerða tekjutrygginguna á þann
hátt sem gert hefur verið. Hann
kemst einnig að þeirri niðurstöðu
að þau lög sem sett voru gagngert
til að bregðast við yfirvofandi lög-
sókn okkar brjóti gegn öðrum lög-
um landsins, þar með töldum
tveimur ákvæðum stjórnarskrár-
innar og alþjóðlegum samningum
og skuldbindingum okkar um
mannréttindi. Æðstu ráðamenn
þjóðarinnar hafa orðið berir að því
Garðar
Sverrisson
að seilast í vasa þeirra sem síst
skyldi og taka þaðan ófrjálsri
hendi upphæðir sem ekki nema
undir tveimur milljörðum."
Stjórnvöld ítrekað vöruð
við lagabreytingunni
Garðar bendir á að Öryrkja-
bandalagið hafi ítrekað varað
stjórnvöld við þegar lögum um
greiðslur almannatrygginga var
breytt fyrir tveimur árum. Banda-
lagið hafi haldið því fram að breyt-
ingar á lögunum væru siðlausar en
ekki síður með öllu ólöglegar.
„Viðvaranir okkar voru að engu
hafðar og þess vegna er þessi nið-
urstaða fengin nú,“ segir Garðar.
Hann telur augljóst að stjórn-
völd bregðist við dómi
ar með því að greiða tekjutrygg-
ingu í samræmi við dóminn strax
frá og með 1. janúar nk. Auk þess
telur hann ljóst að greiða verði ör-
yrkjum strax það sem skert hafi
verið.
Hver og einn öryrki eigi ekki að
þurfa að fara dómstólaleiðina í
þeim efnum; niðurstaða sé fengin
og eftir henni hljóti stjórnvöld nú
að fara.
brigðis- og trygginganefndar Alþingis kemur
fram að í nýrri 17. gr. felist skýr lagastoð
fyrir þeirri meðferð tekna hjóna sem tíðkast
hafi um áratuga skeið og jafnframt sé lögð
áhersla á að í þessum breytingum felist eng-
in efnisbreyting heldur skulu tekjur hjóna,
sem bæði njóta lífeyris, metnar sameiginlega
og ef aðeins annað hjóna njóti lífeyris skuli
helmingur samanlagðra tekna þeirra teljast
tekjur lífeyrisþegans.
I skýrslu um stöðu, aðbúnað og kjör ör-
yrkja, sem forsætisráðherra lagði fyrir Al-
þingi á 123. löggjafarþingi 1998-1999, kom
fram, að á þeim rúmlega aldarfjórðungi sem
liðinn væri síðan tekjutryggingin var lögfest
hefðu orðið geysilegar breytingar á lífeyr-
iskerfi landsmanna, þar sem hinum almennu
lífeyrissjóðum hefði vaxið fiskur um hrygg.
Tekjutryggingin hefði verið hugsuð sem
tímabundið úrræði, sem smám saman viki
fyrir greiðslum úr lífeyrissjóðum eftir því
sem þeir efldust, en það ætti sérstaklega við
um ellilífeyri.
II.
Agreiningur málsaðila snýst annars vegar
um það, hvort aðaláfrýjandi hafi haft laga-
heimild frá 1. janúar 1994 til 31. desember
1998 til að skerða tekjutryggingu örorkulíf-
eyrisþega í hjúskap vegna tekna maka, sem
ekki var lífeyrisþegi, með því að telja helm-
ing samanlagðra tekna beggja hjóna til
tekna örorkulífeyrisþegans, og hins vegar
um það, hvort slík skerðing hafi verið heimil
eftir að hún hafði verið lögfest 1. janúar
1999. Aðaláfrýjandi telur, að sú framkvæmd,
sem verið hefur á útreikningi tekjutrygg-
ingar, hafi stuðst við nægilega lagaheimild
bæði fyrir og eftir 1. janúar 1999 og brjóti
ekki í bága við stjórnarskrá lýðveldisins Is-
lands nr. 33/1944 eða alþjóðasamninga um
mannréttindi, sem ísland er aðili að. Gagn-
áfrýjandi telur, að í lögum nr. 117/1993 hafi
ekki verið heimild til setningar reglna um
skerðingu tekjutryggingar, og jafnframt að
slíkar skerðingar séu í andstöðu við stjórn-
arskrárvarin réttindi öryrkja.
III.
Eins og reifað er hér að framan má rekja
upphaf tekjutryggingar til setningar laga nr.
67/1971 um almannatryggingar. Tekjutrygg-
ing örorkulífeyrisþega hefur jafnan sætt
skerðingu, ef tekjur maka hans, sem ekki
var jafnframt bótaþegi, hafa farið yfir ákveð-
ið mark. Svo sem fram er komið var ekki
heimild í 17. gr. laga nr. 117/1993 til handa
ráðherra til að setja reglugerð um fram-
kvæmd lífeyrishækkunar, eins og verið hafði
í 3. mgr. 19. gr. laga nr. 67/1971. Ilvorki í 17.
gr. né 18. gr. laga nr. 117/1993 er heldur að
finna annars konar heimild til setningar
reglugerðar um skerðingu þá, sem hér um
ræðir, en í 66. gr. laganna er aðeins almenn
reglnge.rðarhp.imild ------------------------
Með vísan til forsendna héraðsdóms er því
fallist á, að ekki hafi verið nægjanleg heimild
í lögum nr. 117/1993 fyrir ráðherra til að
setja reglugerð, sem skerti tilkall bótaþega
til fullrar tekjutryggingar. Eins og kröfu-
gerð er háttað verður ekki tekin afstaða til
gildis reglugerðar nr. 351/1977 frá gildistöku
laga nr. 117/1993, þar til reglugerð nr. 485/
1995 var sett. Þótt ljóst virðist af gögnum
málsins, að það hafi ekki verið ætlun löggjaf-
ans að breyta þeirri framkvæmd, sem verið
hafði frá því að tekjutryggingarákvæðið kom
fyrst í lög nr. 67/1971, verður hins vegar að
gera þá kröfu til hans, að lög geymi skýr og
ótvíræð ákvæði um þá skerðingu greiðslna
úr sjóðum almannatrygginga, sem ákveða
megi með reglugerðum. Ber því að staðfesta
héraðsdóm um það, að eftir gildistöku laga
nr. 117/1993 hafi brostið lagastoð til að mæla
í reglugerð um skerðingu tekjutryggingar
örorkulífeyrisþega vegna tekna maka hans.
IV.
Ákvæði um rétt þeirra, sem ekki geta
framfleytt sér sjálfir, til aðstoðar úr opinber-
um sjóðum hefur verið í stjórnarskrá allt frá
1874, en rétturinn var háður því að viðkom-
andi ætti sér ekki skylduframfærendur. Það
skilyrði var afnumið með stjórnarskrár-
breytingu 1995. Samkvæmt 1. mgr. 76. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. 14. gr. stjórnskip-
unarlaga nr. 97/1995, skal öllum, sem þess
þurfa, tryggður í lögum réttur til aðstoðar
vegna sjúkleika, örorku, elli, atvinnuleysis,
örbirgðar og sambærilegra atvika. í athuga-
semdum, sem fylgdu frumvarpi að lögum nr.
97/1995, var tekið fram, að gengið væri út
frá því, að nánari reglur um félagslega að-
stoð af þessum meiði yrðu settar með lögum,
en með ákvæðinu væri markaður sá rammi,
að til þurfi að vera reglur, sem tryggi þessa
aðstoð. Var sérstaklega í því sambandi vakin
athygli á 12. og 13. gr. félagsmálasáttmála
Evrópu, sem fullgiltur var af Islands hálfu
15. janúar 1976 (Stjórnartíðindi C nr. 3/
1976), og 11. og 12. gr. alþjóðasamnings um
efnahagsleg, félagsleg og menningarleg rétt-
indi, sem fullgiltur var af íslands hálfu 22.
ágúst 1979. (Stjórnartíðindi C nr. 10/1979.)
Lýtur fyrrnefndi samningurinn að því að
samningsaðilar skuldbinda sig meðal annars
til að koma á eða viðhalda almannatrygg-
ingum eða gera þeim það hátt undir höfði,
sem krafist er til fullgildingar á alþjóða-
vinnumálasamþykkt um lágmark félagslegs
öryggis, en í 67. gr. þeirrar samþykktar er
mælt fyrir um þær reglur, sem þetta lóg-
mark þarf að uppfylla, og kemur þar fram að
um skerðingar geti ekki verið að ræða nema
vegna verulegra viðbótarfjárhæða. Síðari
samningurinn lýtur hins vegar að því meðal
annars að samningsaðilar viðurkenna rétt
sérhvers manns til viðunandi lífsafkomu fyr-
ir hann sjálfan og fjölskyldu hans.
__Það....er ..viðurkennd negla^að-.norrænmru
rétti að skýra skuli lög til samræmis við al-
þjóðasamninga, sem ríki hefur staðfest eftir
því sem kostur er. Samkvæmt framanrituðu
verður 76. gr. stjórnarskrárinnar skýrð á
þann veg að skylt sé að tryggja að lögum
rétt sérhvers einstaklings til að minnsta
kosti einhverrar lágmarks framfærslu eftir
fyrirfram gefnu skipulagi, sem ákveðið sé á
málefnalegan hátt. Samkvæmt 2. gr. stjórn-
arskrárinnar hefur almenni löggjafinn vald
um það hvernig þessu skipulagi skuli háttað.
Skipulag, sem löggjafinn ákveður, verður þó
að fullnægja þeim lágmarksréttindum, sem
felast í ákvæðum 76. gr. stjórnarskrárinnar.
Þá verður það að uppfylla skilyrði 65. gr.
stjórnarskrárinnar um að hver einstaklingur
njóti samkvæmt því jafnréttis á við aðra sem
réttar njóta, svo og almennra mannréttinda.
Almenni löggjafinn hefur skilgreint stefnu-
mörkun sína varðandi þessi mannréttindi,
svo sem þau horfa við öryrkjum, í 1. gr. laga
nr. 59/1992 um málefni fatlaðra, en markmið
þeirra laga er sagt vera að tryggja fötluðum
jafnrétti og sambærileg lífskjör við aðra
þjóðfélagsþegna og skapa þeim skilyrði til
þess að lifa eðlilegu lífi.
Löggjafarvaldið hefur með lögum nr. 117/
1993 um almannatryggingar komið til móts
við skyldur sínar um réttindi samkvæmt 1.
mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar að því er ör-
yrkja varðar sérstaklega. Önnur lagaákvæði
af þessum meiði, svo sem samkvæmt lögum
nr. 118/1993 um félagslega aðstoð og VI.
kafla laga nr. 40/1991 um félagsþjónustu
sveitarfélaga, eru hins vegar heimildar-
ákvæði, en mæla ekki fyrir um rétt öryrkja.
í 12. gr. almannatryggingalaga er mælt
fyrir um rétt til örorkulífeyris og hver skuli
vera fullur árlegur lífeyrir. Þar er jafnframt
ákveðið að lífeyrinn skuli skerða ef örorkulíf-
eyrisþegi nái ákveðnum tekjum og hann falla
alveg niður samkvæmt ákveðnum reglum.
Með tekjum samkvæmt ákvæðinu er að-
allega átt við atvinnutekjur, svo og eigna-
tekjur að nokkru marki, því að bætur úr al-
mannatryggingakerfinu eða samkvæmt
öðrum lögum og tekjur úr lífeyrissjóðum eru
ekki taldar með í þessu sambandi. í 17. gr.
laganna er mælt íyrir um sérstaka tekju-
tryggingu nái tekjur örorkulífeyrisþega ekki
ákveðinni fjárhæð. í ákvæðinu er síðan sér-
staklega kveðið á um skerðingu tekjutrygg-
ingar við ákveðin tekjumörk uns hún fellur
niður. Skerðing þessi er sambærileg við
skerðingu örorkulífeyrisins að öðru leyti en
því að tekjur hjóna og sambúðarfólks, sbr.
44. gr. sömu laga, eru taldar saman þegar
tekjutrygging og skerðing hennar er ákveð-
in. Tekjur öryrkja úr lífeyrissjóðum skerða
þó tekjutryggingu á sama hátt og atvinnu-
tekjur, sbr. 8. mgr. 17. gr.
V.
Gagnáfrýjandi telur að það stangist á við
■stjócnarskrárvarin réttindi 76. gr. stjÓEnr. að
arskrárinnar, sbr. 65. gr. hennar, að skerða
tekjutryggingu örorkulífeyrisþega vegna
tekna maka með þeim hætti sem gert var
með lögum nr. 149/1998, sem breyttu lögum
nr. 117/1993. Héraðsdómur hafnaði þessu
með þeim rökum að samkvæmt 46. gr. hjú-
skaparlaga nr. 31/1993 beri hjón sameig-
inlega ábyrgð á framfærslu fjölskyldunnar.
Til framfærslu teljist það sem með sanngirni
verði krafist til sameiginlegs heimilishalds
og annarra sameiginlegra þarfa, uppeldis og
menntunar barna og sérþarfa hvors hjóna.
Samkvæmt 47. gr. sömu laga séu fram-
færsluframlög fólgin í peningagreiðslum,
vinnu á heimili eða öðrum stuðningi við fjöl-
skyldu. Framlög skiptist milli hjóna eftir
getu þeirra og aðstæðum. Sambærileg
ákvæði og hér er byggt á eru ekki í lögum
varðandi sambúðarfólk. Um framfærslu-
skyldu gagnvart bömum fer að III. kafla
barnalaga nr. 20/1992 með áorðnum breyt-
ingum. Samkvæmt 9. gr. þeirra laga er sam-
búðarforeldri framfærsluskylt gagnvart
stjúpbarni svo sem um eigið barn þess væri.
A milli sambúðarfólks er hins vegar ekki
gagnkvæm framfærsluskylda.
Samkvæmt 12. gr. almannatryggingalaga
skerðist örorkulífeyrir vegna búsetu og
tekna öryrkjans sjálfs. Tekjur maka skerða
ekki örorkulífeyri, svo sem að framan grein-
ir. Tekjur maka, hvort sem er í hjúskap eða
sambúð, skerða hinsvegar tekjutryggingu
örorkulífeyrisþega samkvæmt 17. gr. lag-
anna, sbr. 44. gr. þeirra. Samkvæmt 4. mgr.
17. gr. skal greiða tekjutryggingu til við-
bótar örorkulífeyri einhleyps örorkulífeyr-
isþega ef tekjur hans nema ekki tiltekinni
fjárhæð á ári. Hafi örorkulífeyrisþegi hins
vegar tekjur umfram þessa fjárhæð skal
skerða tekjutrygginguna um 45% þeirra
tekna sem umfram eru. Að því er hjón varð-
ar segir í 5. mgr. að njóti annað hjóna ör-
orkulífeyris og sameiginlegar tekjur þeirra
hjóna nái ekki ákveðnu sameiginlegu tekju-
marki á ári skuli greiða tekjutryggingu til
viðbótar lífeyri þess. Heimilt er að hækka
framangreint lágmark með reglugerð. Hafi
hjón hins vegar tekjur umfram þetta lág-
mark eigi að skerða tekjutrygginguna um
45% þeirra tekna sem umfram eru. Á þenn-
an hátt fellur tekjutrygging niður við ákveð-
ið tekjumark, sem ákveðið er annars vegar
fyrir einstakling en hins vegar fyrir hjón
sameiginlega. Sama gildir um sambúðarfólk,
sbr. 44. gr. sömu laga. Skipulag þetta getur
leitt til þess að öryrki í hjúskap eða sambúð,
sem ekki hefur aðrar tekjur en lífeyri al-
mannatrygginga, fái aðeins í tekjur grunnör-
orkulífeyri, sem nú nemur 17.715 krónum á
mánuði.
Tekjur maka skipta ekki máli við greiðslu
til dæmis slysatrygginga, sjúkratrygginga,
atvinnuleysistrygginga og fæðingarstyrks.
Verður að telja það aðalreglu íslensks réttar
réttur einstaklinga til greiðslna .úr. op--