Morgunblaðið - 20.12.2000, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
FRETTIR
MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 2000 15
Morgunblaðið/Kristinn
Forstjóri TR fagnar því að úrslit séu fengin í erfíðu deilumáli
Munum kappkosta að vinna
eftir niðurstöðum þessa dóms
Heilbrigðisráðherra deilir ekki
við Hæstarétt
Karl Steinar Ingibjörg
Guðnason Pálmadóttir
KARL Steinar Guðnason,
forstjóri Tryggingastofnunar
ríkisins, fagnar því að Hæsti-
réttur hafi með dómi sínum
knúið fram úrslit í erfíðu
deilumáli. Óvissa vegna þess
hafi verið mjög óþægileg,
ekki síst fyrir Trygginga-
stofnun sem vilji fara eftir
landslögum í stjórnsýslu
sinni.
„Þessi dómur kemur mér í
sjálfu sér ekki á óvart enda
taldi ég fyrirfram að farið
gæti á hvorn veginn sem var.
Eg vil nota þetta tækifæri til
að óska Öryrkjabandalaginu
og þá sérstaklega fonnanni
þess til hamingju með gríð-
arlegan sigur,“ segir hann.
TR mun greiða það
sem á vantar
Karl Steinar segir að enn
eigi stofnunin eftir að kynna
sér efni dómsins rækilega en
hann gerði ráð fyrir að þegar
í dag, miðvikudag, yrði
ákveðið hvernig staðið yi’ði
að málum. „Þetta er ekkert
einfalt. Flestir hagnast á
þessum dómi og við þurfum
að velta upp hverj-
um einasta skjól-
stæðingi stofnunar-
innar síðustu sjö
árin og meta áhrif
dómsins á stöðu
hvers og eins. Við
munum að sjálf-
sögðu greiða það
sem á vantar, en
þetta verður mikil
yfirferð og margt
hefur vitanlega
gerst á þessum sjö
árum. Sumir hafa
gifst, aðrir skilið og
slíkt hefur breyt-
ingar í för með sér
á högum fólks.“
Karl Steinar bendir einnig
á að einhver hópur fólks, all-
margir aldraðir og nokkrir
öryrkjar, kunni að tapa
vegna áhrifa dóms Hæsta-
réttar. Samkvæmt núgild-
andi fyrirkomulagi sé tekjum
hjóna skipt, en það verði
ekki eftir þennan úrskurð.
Gæti numið 2 til 3
milljörðum
„Það er auðvitað pólitísk
ákvörðun hvernig með þetta
mál verður farið, en þetta er
dómur sem hefur gríðarleg
áhrif og snertir
mjög marga. Ég vil
leggja áherslu á að
Tryggingarstofnun
fer auðvitað að lög-
um og reglugerð-
um. Stofnunin
ákveður ekki hvað
greitt er hverju
sinni, en við mun-
um kappkosta að
vinna eftir niður-
stöðum þessa dóms
og leggja alla
áherslu á að sú
vinna geti gengið
fljótt og vel fyrir
sig. Þetta verður
gríðarleg vinna og
mun taka tíma, þrátt fyrir að
við munum virkja alla þætti
tölvukerfis stofnunarinnar
sem mögulegt er.“
Karl Steinar kvaðst ekki
vita nákvæmlega hvaða upp-
hæðir hér væri um að tefla.
„Tölunni tveir til þrír millj-
arðar hefur verið fleygt en
ég þori ekkert að segja til
um það.“
Lögfræðingar
ráðuneytisins fara
yfir niðurstöður
Ingibjörg Pálmadóttir,
heilbrigðis- og trygginga-
málaráðherra, heyrði af nið-
urstöðum dómsins þegar hún
kom til Reykjavíkur síðdegis
í gær ásamt m.a. forsætis-
ráðherra og utanríkisráð-
herra en þau voru á blaða-
mannafundi Islenskrar
erfðagreiningar og níu ís-
lenskra heilbrigðisstofnana
sem haldinn var á Akureyri.
Hún vildi ekki ræða dóminn
efnislega þegar Morgunblað-
ið ræddi við hana í gær-
kvöldi.
„Hæstiréttur hefur talað.
Ég mun ekki deila við hann.
Lögfræðingar ráðuneytisins
eni að fara yfir niðurstöður
dómsins og í framhaldinu
verða næstu skref ákveðin.
Meira er ekki hægt að segja
á þessu stigi málsins," sagði
ráðherra.
inberum sjóðum skuli vera án tillits til tekna
maka. Er það í samræmi við þá stefnumörk-
un sem liggur að baki íslenskri löggjöf um
jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla
nr. 28/1991, sbr. og 2. mgr. 65. gr. stjórn-
arskrárinnar. í lögum er þó víða tekið tillit
til hjúskaparstöðu fólks. Má hér nefna
skattalög og ákvæði laga um félagslega að-
stoð. Talið hefur verið að einstaklingur í hjú-
skap eða sambúð þurfi minna sér til fram-
færslu en sá sem býr einn. Getur það því átt
við málefnaleg rök að styðjast að gera nokk-
urn mun á greiðslum til einstaklinga úr op-
inberum sjóðum eftir því hvort viðkomandi
er í sambúð eða ekki.
Ákvæði almannatryggingalaga um örorku-
lífeyri og tekjutryggingu örorkulífeyrisþega
hafa, svo sem að framan er rakið, lengi verið
í nokkru samræmi við ákvæði laganna um
ellilífeyrisþega. Staða öryrkja getur þó verið
að því leyti ólík stöðu ellilífeyrisþega að
margir þeirra greiða ekki í sama mæli í líf-
eyrissjóð og geta því ekki öðlast sams konar
réttindi úr lífeyrissjóðum.
Örorkulífeyrir, þar með talin tekjutrygg-
ing, er réttur sem öryrkjar fá vegna fötlunar
sinnar. Samkvæmt því sem að framan er rit-
að um skýringu á 76. gr. stjórnarskrárinnar
er það á valdi almenna löggjafans að ákveða
þau mörk, sem örorkulífeyrir og tekjutrygg-
ing miðast við, svo fremi sem þau uppfylla
önnur ákvæði stjórnarskrárinnar, eins og
þau verða skýrð með hliðsjón af þeim þjóð-
réttarlegu skuldbindingum sem íslenska rík-
ið hefur undirgengist. Réttur sá sem al-
mannatryggingalöggjöfin tryggir öryrkjum
er almennur og tekur tillit til jafnræðissjón-
armiða milli þeirra sem eins eru settir í
þröngum skilningi. Hins vegar mælir ákvæð-
ið fyrir um mismunandi skerðingu lífeyris
vegna tekna eftir því um hvaða tekjur er að
ræða. Að því er hjón og annað sambúðarfólk
varðar er sá réttur, sem þeim er veittur,
skertur vegna tekna annars einstaklings og
getur tekjutrygging fallið alveg niður. Að því
er sambúðarfólk varðar er þetta gert vegna
tekna einstaklings sem ekki er framfærslu-
skyldur gagnvart öryrkjanum. Framfærslu-
skylda hjóna er hins vegar gagnkvæm sam-
kvæmt hjúskaparlögum. Er ekki aðeins um
skyldu að ræða heldur einnig rétt, sbr. 5. gr.
7. samningsviðauka við samning um verndun
mannréttinda og mannfrelsis, sbr. lög nr. 62/
1994 um mannréttindasáttmála Evrópu.
Verður tæpast annað sagt en að réttur ör-
yrkja til framfærslu fjölskyldu sinnar verði
smár hafi hann aðeins tekjur, sem nema
grunnörorkulífeyri.
Svo sem áður greinir verður að telja að í
1. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar felist
ákveðin lágmarksréttindi, sem miðuð séu við
einstakling. Þrátt fyrir svigrúm almenna
löggjafans til mats á þvi, hvernig þessi lág-
marksréttindi skuli ákvörðuð, geta dómstól-
ar ekki vikið sér undan því að taka afstöðu
til þess, hvort það mat samrýmist grundvall-
arreglum stjórnarskrárinnar. Þegar litið er
til skipulags réttinda örorkulífeyrisþega
samkvæmt almannatryggingalögum og
þeirra afleiðinga, sem í raun geta af því leitt
fyrir einstaklinga, verður þetta skipulag ekki
talið tryggja þeim þau lágmarksréttindi, sem
í framangreindu stjórnarskrárákvæði felast,
á þann hátt að þeir fái notið þeirra mann-
réttinda, sem 65. gr. stjórnarskrárinnar
mælir þeim, svo sem það ákvæði verður skil-
ið að íslenskum rétti, sbr. 26. gr. alþjóða-
samnings um borgaraleg og stjórnmálaleg
réttindi, sem var fullgiltur af Islands hálfu
22. ágúst 1979 (Stjórnartíðindi C nr. 10/1979)
og 9. gr. fyrrnefnds alþjóðasamnings um
efnahagsleg, félagsleg og menningarleg rétt-
indi. í samræmi við það, sem að ofan greinir,
er fallist á þá kröfu gagnáfrýjanda, að við-
urkennt verði að óheimilt hafi verið að
skerða tekjutryggingu örorkulífeyrisþega í
hjúskap frá 1. janúar 1999 á þann hátt sem
gert er í 5. mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993,
sbr. 1. gr. laga nr. 149/1998.
VI.
Samkvæmt 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991
um meðferð einkamála verður gagnáfrýjandi
talinn réttur aðili máls þessa. Einnig hefur
hann samkvæmt 2. mgr. sömu greinar lög-
varða hagsmuni af því að fá viðurkenning-
ardóm um réttmæti skerðingar tekjutrygg-
ingar. Hins vegar er tekjutrygging háð
umsóknum, sem rökstyðja á til dæmis með
skattframtölum og skýrum upplýsingum um
hagi bótaþega, sbr. 18. gr. almannatrygg-
ingalaga. I 48. gr. sömu laga eru jafnframt
ákvæði sem huga verður að við ákvörðun líf-
eyris til hvers örorkulífeyrisþega um sig. Af
ákvæðum þessum leiðir að af niðurstöðu
máls þessa verður ekki dregin ályktun um
rétt hvers einstaks lífeyrisþega, enda er hér
samkvæmt kröfugerð gagnáfrýjanda einung-
is því ráðið til lykta hvort skerðingarákvæði
5. mgr. 17. gr. almannatryggingalaga sam-
rýmist ákvæðum stjórnarskrár.
Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda sam-
tals 900.000 krónur í málskostnað í héraði og
fyrir Hæstarétti.
Dómsorð
Viðurkennt er, að aðaláfrýjanda, Trygg-
ingastofnun ríkisins, hafi verið óheimilt frá
1. janúar 1994 á grundvelli 2. mgr. 4. gr.
reglugerðar nr. 485/1995 að skerða tekju-
tryggingu örorkulífeyrisþega í hjúskap með
því að telja helming samanlagðra tekna
beggja hjóna til tekna lífeyrisþegans í því
tilviki, er maki hans er ekki lífeyrisþegi.
Einnig er viðurkennt, að óheimilt hafi ver-
ið að skerða tekjutryggingu örorkulífeyr-
isþega í hjúskap frá 1. janúar 1999 sam-
kvæmt 5. mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993, sbr.
1. gr. laga nr. 149/1998.
Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda, Ör-
yrkjabandalagi íslands, samtals 900.000
krónur í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti.
Sératkvæði
Garðars Gíslasonar og
Péturs Kr. Hafstein
Við erum sammála I., II. og III. kafla í at-
kvæði annarra dómenda og fyrri málsgrein í
VI. kafla.
Samkvæmt 1. mgr. 76. gr. stjórnarskrár
lýðveldisins íslands nr. 33/1944 skal öllum,
sem þess þurfa, tryggður í lögum réttur til
aðstoðar vegna sjúkleika, örorku, elli, at-
vinnuleysis, örbirgðar og sambærilegra at-
vika, sbr. 14. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/
1995. í 70. gr. stjórnarskrárinnar fyrir
breytingu hennar á árinu 1995 var svo mælt,
að sá skyldi eiga rétt á styrk úr almennum
sjóði, sem eigi fengi séð fyrir sér og sínum,
og væri eigi öðrum skylt að framfæra hann,
en þá væri hann þeim skyldum háður, sem
lög kvæðu á um. Samsvarandi ákvæði um
skylduframfærendur voru í 52. gr. stjóm-
arskrár um hin sérstaklegu málefni íslands
frá 5. janúar 1874 og 66. gr. stjórnarskrár
konungsríkisins íslands nr. 9/1920.
I athugasemdum með frumvarpi til stjórn-
skipunarlaga nr. 97/1995 kom fram, að
ákvæði 1. mgr. 14. gr., er síðar varð fram-
angreind 1. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar,
svaraði að nokkru til reglu þágildandi 70.
gr., en frumvai’psákvæðið væri mun ítar-
legra, því að tekið væri nánar fram en áður,
hvers konar aðstæður gætu orðið til þess, að
maður þarfnaðist opinberrar aðstoðar af
þessum toga. Með ákvæðinu væri hins vegar
ekki lögð til breyting frá gildandi reglu að
því leyti, að ekki væri ráðgert, að sá sem
gæti séð nægilega fyrir sér sjálfur þyrfti að
njóta réttar til slíkrar aðstoðar, en þann rétt
væri löggjafanum þó fyllilega heimilt að
veita. Loks var í athugasemdunum vakin at-
hygli á því, að löggjafinn ætti að setja nánari
reglur um félagslega aðstoð af þessum
meiði, en með ákvæðinu væri markaður sá
rammi, að til þyrftu að vera reglur, sem
tryggðu þessa aðstoð. Var sérstaklega bent
á 12. gr. og 13. gr. í félagsmálasáttmála Evr-
ópu og 11. gr. og 12. gr. í alþjóðasamningi
um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg
réttindi.
Af framansögðu er ljóst, að öryrkjar eiga
stjórnarskrárvarinn rétt á aðstoð samfé-
lagsins, ef þeir geta ekki nægilega séð sér
farborða sjálfir. Um þessa aðstoð skal mæla
í lögum. Það er verkefni löggjafans en ekki
dómstóla að kveða á um inntak og umfang
þeirrar opinberu aðstoðar, sem öryrkjum er
látin í té. Dómstólar geta hins vegar metið,
hvort lagasetning um þessi málefni sam-
rýmist grundvallarreglum stjórnarskrárinn-
ar.
Af orðalagi 76. gr. stjórnarskrárinnar, eins
og ákvæðið hljóðar eftir framangreinda
breytingu 1995, og tiltækum lögskýringar-
gögnum verður engan veginn ráðið, að lög-
gjafanum sé ekki eftir sem áður heimilt að
líta til félagslegrar stöðu öryrkja eins og
annarra, þegar lífeyrir þ.eirra úr sjóðum al-
mannatrygginga er ákveðinn. Kröfugerð
þessa máls lýtur að aðstæðum öryrkja í hjú-
skap, þegar makinn aflar tekna og er ekki
jafnframt örorkulífeyrisþegi. Það verður að
telja málefnalegt löggjafarviðhorf að taka
nokkurt mið af því við lagasetningu um að-
stoð við öryrkja, hvers stuðnings öryrki
megi vænta af maka sínum. Slík sjónarmið
um gagnkvæma framfærsluskyldu hjóna
hafa lengi verið lögð til grundvallar í löggjöf
hér á landi og eru þau reist á pólitískri af-
stöðu til framkvæmdar almannatrygginga.
Engin ákvæði í alþjóðlegum skuldbindingum
íslands mæla því í gegn, að greiðslur til ör-
yrkja séu í einhverjum mæli látnar ráðast af
tekjum maka og þar með heimilisins, en þær
árétta einungis þá skyldu löggjafans sam-
kvæmt 76. gr. stjórnarskrárinnar að tryggja
þeim rétt til samhjálpar, sem höllum fæti
standa. Túlkun laga nr. 59/1992 um málefni
fatlaðra getur heldur ekki leitt til annarrar
niðurstöðu. Markmið þeirra er að tryggja
fötluðum jafnrétti og sambærileg lífskjör við
aðra þjóðfélagsþegna og skapa þeim skilyrði
til þess að lifa eðlilegu lífi. Því markmiði er
ekki varpað fyrir róða við það eitt, að lög-
gjafinn meti stöðu öryrkja með hliðsjón af
félagslegum aðstæðum þeirra, þar á meðal
hjúskaparstöðu.
Af öllu þessu verður örugglega ráðið, að
löggjafinn sé bær til að meta, hvernig tekjur
maka örorkulífeyrisþega komi til skoðunar,
þegar þeirri skyldu stjórnarskrárinnar er
fullnægt að tryggja þeim öryrkjum lögbund-
inn rétt til aðstoðar, sem ekki geta nægilega
séð fyrir sér sjálfir. Ekki eru efni til, að
dómstólar haggi því mati, enda hefur ekki
verið sýnt fram á með haldbærum rökum, að
staða öryrkja í hjúskap geti vegna tekna
maka orðið á þann veg, að stjórnarskrárvar-
inn réttur þeirra til samhjálpar sé fyrir borð
borinn. Alþingi var þannig fyllilega innan
valdheimilda sinna, þegar það ákvað í 17. gr.
laga nr. 117/1993 um almannatryggingar,
sbr. lög nr. 149/1998, að tekjur maka gætu
haft áhrif á tekjutryggingu öryrkja til lækk-
unar.
Niðurstaða okkar í málinu er þá sú, að að-
aláfrýjanda hafi frá 1. janúar 1994 verið
óheimilt að skerða tekjutryggingu örorku-
lífeyrisþega í hjúskap á grundvelli reglu-
gerðarákvæða, sem brast lagastoð. A hinn
bóginn hafi aðaláfrýjandi mátt skerða tekju-
trygginguna frá 1. janúar 1999, eftir að
heimild til þess hafði verið leidd í
almannatryggingarlög með lögum nr. 149/
1998. Þá er rétt, að aðaláfrýjandi greiði
gagnáfrýjanda hluta málskostnaðar í héraði
og fyrir Hæstarétti.