Morgunblaðið - 20.12.2000, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Sjúkrasaga sem
missir marks
Góðra manna börn
BÆKUR
Þýdd skáIdsaga
VERA I VÍTI
Eftir Marilyn French. Lóa Aldís-
ardóttir þýddi. Prentun: Nerhaven
A/S, Viborg, Danmörku. PP-forlag
2000.269 bis.
MARILYN French er íslenskum
lesendum að góðu kunn því þekkt-
asta verk hennar „Kvennaklósettið“
naut verðskuldaðrar athygli hér sem
annars staðar. French, sem gefið
hefur út fimm skáldsögur, hefur ver-
ið mjög virk í kvenna-
baráttu í Bandaríkjun-
um, flutt fjölda
fyrirlestra og látið sig
flest það varða er
snertir frelsi minni-
hlutahópa og rétt
þeirra til mannsæm-
andi lífs.
Bókin „Vera í vítá“
er saga úr persónulegu
lífi French, byggð á
reynslu hennar eftir að
hún greinist með
krabbamein. Öðrum
þræði segir bókin sögu
einstaklings sem neit-
ar að gefast upp þrátt
fyrir að læknar gefi
honum þann úrskurð
að hann sé dauðadæmdur. French er
staðráðin í að lifa af og hikar ekki við
að véfengja úrskurð læknanna, leita
sér álits annars staðar og treysta
sínu eigin innsæi gagnvart líkama
sínum. Af sögu hennar er ljóst að
hvert einasta sjúkdómstilfelli er ein-
stakt og að alhæfingar varðandi lífs-
líkur eiga ekki við þegar um lífið er
að tefla, þó læknastéttin (í það
minnsta í Bandaríkjunum) eigi það
til að einblína einungis á einkenni og
líkur og gleyma mikilvægasta við-
fangsefninu, manneskjunni sjálfri.
Þessi þáttur bókarinnar er vissu-
lega athyglisverður og mikilvægur.
En þrátt fyrir það er eins og bókin
sem heild standi ekki undir þeim
væntingum sem efniviðurinn býður
upp á. Eðli málsins samkvæmt er
mikið um lýsingar á sjúkrastofnun-
um, sjúkdómseinkennum, aukaverk-
unum, svefnleysi og ótta, svo fátt eitt
af því sem þjakar langveikt fólk sé
nefnt. í fyrstu verka lýsingamar
átakanlegar, en þegar þær eru end-
urteknar æ ofan í æ missa þær
marks og raska nauðsynlegu jafn-
vægi frásagnarinnar. Ekki er laust
við að lesandinn velti því fyrir sér af
hverju bókin er skrifuð, þar sem hún
er svo augljóslega ekki færð í þann
búning er gefur henni listrænt eða
bókmenntalegt gildi. French hefur
sjálf orð á þessum vanda og segir:
„ ... þegar ég er að ljúka þessari bók
vaknar hjá mér þörf fyrir að biðja
lesendur um að sýna langri upptaln-
ingu á persónulegum veikindum
mínum umburðarlyndi. Mér líður
óþægilega mikið eins og manneskju
sem af þráhyggju sinni leggur þá
kvöð á aðra að hlusta klukkustund-
um saman á lýsingu á síðustu að-
gerðinni sinni. Kannski vegna þess
að þótt ég hafi skrifað þessa bók í
þeirri von að öðrum gæti þótt hún
gagnleg eða áhugaverð, þá þurfti ég
líka að skrifa hana af persónulegum
ástæðum" (bls. 256).
Ef til vill skýra þessar hugleiðing-
ar um bókarskrifin
hennar persónulegu
forsendur fyrir ritun
verksins, en þær em
einnig til marks um efa-
semdir hennar. Best
lýsa þær þó upplifun
lesandans sem óhjá-
kvæmilega er neyddur
til að „sýna langri upp-
talningu á persónuleg-
um veikindum [hennar]
umburðarlyndi". Það
sem gerir bókina enn
torlæsari íslenskum
lesendum en ella er
önnur tegund af
löngum upptalningum;
á þjóðþekktum kunn-
ingjum French í Banda-
ríkjunum sem efast má um að ís-
lenskir lesendur þekki. Upp-
talningar og samanburður á þar-
lendum sjúkrastofnunum og nafn-
toguðum læknum letja einnig
lesandann, þar sem þær hafa litla
vísun í sammannlegan veruleika ut-
an Bandaríkjanna.
Þýðingin á bókinni er nokkuð út-
lenskuleg og iðulega skín frummálið
óþægilega mikið í gegnum textann.
Samhengislausar setningar á borð
við: „Meðal annars var að hitta kon-
ur sem hún vildi kynnast betur“ (bls.
11) eru þó nokkrar og stundum er
enskt orðalag þýtt beint á máta sem
íslenskur lesandi hnýtur um. Sem
dæmi má nefna þegar börn French
ánetjast litlu tölvuspili „sem þau
ki’æktust alveg á“ (bls. 140) og setn-
ingarhlutann „sem skildi hana eftir
með brostið hjarta". Ymis framand-
leg og illskiljanleg orð koma íyrir
þegar þýtt er beint; hvað er t.d.
„ostagrisja" (bls. 120) og „svitabúð-
arathöfn" (bls.47)? Hér rísa upp-
ranalegu ensku orðin upp úr text-
anum án þess að þýðandinn hafi með
nýyrðasmíði sinni betrumbætt góð
og gild íslensk orð eða skapað ný er
varpa ljósi á merkingu frumtextans.
Fríða Björk Ingvarsdóttir
BÆKUR
F r æ ð i r i t
STUTTUR SIÐALÆR-
DÓMUR FYRIR
GÓÐRA MANNA BÖRN
og litill viðbætir um barnaaga.
Eftir Joachim Heinrich Campe
og Lauritz Hasse. Þorfínnur
Skúlason og Orn Hrafnkelsson
bjuggu til prentunar.
Söguspekingastifti 2000 - 120 bls.
UPPLÝSINGARSTEFNAN var
sennilega áhrifameiri en margir gera
sér grein fyrir hér á landi, ekki síst
vegna þess að hugsjónamenn þeirrar
stefnu komu svo víða við og skiptu sér
af svo margháttuðum mannlegum
viðfangsefnum. Það var aðal stefn-
unnar að fræða og upplýsa almenning
um nýjan mannskilning, nýjan húm-
anisma. Einn þeirra manna sem víð-
tæk áhrif hafa haft hér á landi er vafa-
laust Joachim Heinrich Campe sem
uppi var á árunum 1746-1818. Þótt
upplýsingarmenn hafi ekki farið um
landið með landskjálftum síuðust
hugsjónir þeirra hægt og hægt inn og
víða gætir þeirra enn. í bók sinni
Stuttur siðalærdómur fyrir góðra
manna böm fjallar Campe um upp-
eldi bama og hvemig er best að siða
þau til. Bókin er íyrst gefin út 1777 og
er þýdd á íslensku og gefin út fyrst
1799 og síðar 1838 og hefur því vafa-
laust verið vinsælt rit á sínum tíma.
Þorfinnur Skúlason og Öm Hrafn-
kelsson hafa nú búið þetta rit til
prentunar enn á ný.
LEIKLIST
Unglingabók
STÖNGIN INN
Eftir Haydn Middleton. Guðni Kol-
beinsson islenskaði. Reykjavík,
Vaka Helgafell, 2000. Prentvinnsla:
Prentsmiðjan Oddi hf. 128 bls.
ATVINNUMENNSKA í knatt-
spyrnu er æðsti draumur margra
ungra drengja og reyndar stúlkna
líka. íþróttir af ýmsu tagi em stór
hluti af vemleika margra bama og
unglinga og veita þeim þroska og
kenna þeim að eiga samskipti við
jafnaldra sína á jafnræðisgmndvelli.
Ungir drengir eiga sér án efa
margir þann draum að hlaupa inn á
knattspyrnuvöllinn í félagsbúningn-
um sínum og baða sig í frægð og
frama og að ná að vinna glæsta
sigra.
Það er einkum tvennt sem vekur
athygli mína við lestur þessar rits.
Annars vegar er það húmanismi höf-
undar. Þannig leggur hann áherslu á
að gæta meðalhófs í uppeldi bama,
leggja áherslu á dyggðir og vara við
löstum án þess þó að refsa bömum
fyrir yfirsjónir þeirra með því að beita
ofbeldi eða hella yfir þau skömmum. I
bókinni er lögð áhersla á þá hegðan
sem refsa ber og þá sem stafar af van-
þroska bamsins. Mikilvægt er að
meta brot bamsins og ræða við það
um afleiðingar gjörða sinna.
Hinn þátturinn sem vert er að gera
hér að umræðuefni er hvemig höf-
undur kemur boðskap sínum á fram-
færi. Það gerir hann fyrst og fremst
með dæmisögum og ævintýmm og á
sá háttur vafalaust sinn þátt í langlífi
ritsins. Sagan einkennist af samtali.
Vitur maður, Gottlíb Æmkær segir
frá og fræðir ófróða, gjarnan ná-
granna sinn og böm. Inn í þá frásögn
fléttast ævintýrin og dæmisögumar.
Af þeim era síðan siðalærdómamir
dregnir. Kennir ýmissa grasa. Þama
er m.a. sagan af Andróklesi og ljóninu
og fleii-i þekkt frásagnarminni. Oft
dregur Ærakær upp tvíþætta mynd,
annars vegar dyggðum sem tengjast
ákveðinni breytni en einnig löstum.
Þannig era hlið við hlið sögur af spar-
semi og ágimd en þær systur era
vitaskuld tvær hliðar aðhaldssemi.
Bókin er bam síns tíma. Margur
siðalærdómurinn hefur úrelst. Þann-
ig er að finna skemmtilegar fullyrð-
ingar um hlýðni, ekki síst við kónginn:
„Kónginum eigum vér fúsa hlýðni að
sýna, og öllum þeim er bjóða okkur í
hans nafni. Því þar hann einsamall
Stöngin inn er saga eftir Haydn
Middleton, sem er enskur rithöfund-
ur sem hefur skrifað margar bækur
fyrir böm sem notið hafa vinsælda.
Sagan segir frá Luke Green sem er
mikill áhugamaður um knattspyrnu
og hans æðsti draumur er að hæfi-
leikar hans nýtist á þeim vettvangi.
Hann á hins vegar við alvarlegt
vandamál að stríða, sem er móðir
hans sem lítur á knattspymu sem
eitthvað sem ekki sé við hæfi að son-
ur hennar iðki. Hún telur knatt-
spymu og allt sem henni tengist af
hinu illa og lætur þá skoðun sína
koma mjög skýrt fram. Þess vegna
á Luke ekki gott með að nýta með-
fædda hæfileika sína, nema með
heilmiklum klækjum.
Luke fær hins vegar nokkur tæki-
færi til þess og nýtir þau til hins ýtr-
asta. Hann býr yfir meiri hæfileik-
um heldur en flestir jafnaldrar hans.
En til að geta nýtt þá þarf hann á
stuðningi Rodneys, stjúpa síns, að
ber umhyggju fyrir, að allir megi lifa
óhultir og ánægðir, svo hefur hann og
rétt til að heimta, að hvör og einn
skuli gjöra það, sem hann lætur bjóða
honum, hvar sem vér, hans undirsát-
ar, ekki kunnum að dæma svo vel,
sem hann, hvört það nauðsynlegt, eða
ekki.“
Ásamt með riti Campes er prent-
aður Lítill viðbætir um bamaagann.
Þai’ er okkur enn sýnt inn í heim fyrri
alda og þeirrar harðneskju sem þá
tíðkaðist gagnvart bömum. Höfund-
urinn, Lauritz Hasse, hvetur menn til
að gæta meðalhófs í uppeldi bama,
setur fram dæmisögur um það hvem-
ig fer ef of miklu harðræði er beitt og
of mikilli linkind. Hann telur uppeld-
isaðferðir foreldra valda um hvemig
bömum vegnar í lífinu og tekur dæmi
þar af. Einkum varar hann foreldra
við að ala upp í bömum einþykkni og
lygar sem hann telur lesti sprottna
upp af misheppnuðu uppeldi.
Margt í þessum ritum er forvitni-
legt og bitastætt enda þótt fremur
beri að líta á ritin sem heimildarit um
viðhorf upplýsingaraaldarmanna en
nothæf uppeldisfræðirit. Þau era
vissulega auðlesin þrátt fyrir háan
aldur og um margt forvitnileg. En
gildi þeirra er vitaskuld bundið við þá
sýn sem þau gefa okkur inn í heim
þess tíma sem þau era sprottin úr. í
því ljósi er slík útgáfa meira en rétt-
lætanleg. Ritstjóramir hafa staðið vel
að sínu verki og með ritunum er stutt-
ur inngangur sem setur ritið í fræði-
legt samhengi.
halda. Luke heldur að Rodney hafi
ekki áhuga á neinu öðra en fuglum,
sérstaklega óvenjulegum fuglum, en
í ljós kemur að hann hefur líka
áhuga á vel leikinni knattspyrnu.
Félagið í bænum þar sem Luke
elst upp er ekki alveg besta félagið á
Bretlandseyjum, en það leikur í
þriðju deild og sannast sagna hafa
sigramir ekki verið alltof mai’gir.
Luke fær tækifæri til að kynnast
leikmönnum liðsins og þjálfara og
fyrir tilviljun uppgötvar þjálfarinn
að Luke býr yfir miklum og nota-
dijúgum hæfileikum.
Þetta er skemmtileg bók. Hún
býður ekki upp á mjög djúpan boð-
skap, en henni er án efa ætlað að
fjalla um hluta þeirrar veraldar sem
tengist íþróttum og iðkun þeirra.
Sagan er létt og lipurlega skrifuð og
lesandinn situr við lesturinn til að
finna úr hver verða málalok. Guðni
Kolbeinsson er góður þýðandi og
erfitt að setja út á hans góða verk.
Samt breytist laugardagur á einum
stað í sunnudag, en það er smávilla
sem dregur ekki úr gildi bókarinn-
ar. Stöngin inn hittir í mark og er
góð bók fyrir knattspyrnuunnendur.
Sigurður Helgason
Marilyn
French
Skafti Þ. Halldórsson
Snjall, ung'ur knatt
spyrnumaður
Bætt við bítlafræðin
TOIVLIST
Tn n I í s ( a r I) ó k
BÍTLARNIR-
SAGAN ÓTRÚLEGA
Eftir Mark Hertsgaard. Þýðendur:
Álfheiður Kjartansdðttir, Steinunn
Þorvaldsdóttir og Þorsteinn Egg-
ertsson. títgefandi: Iðunn. Prentun:
Prisma, Prentbær. 287 blaðsíður.
MARGT hefur verið ritað og rætt
um Bítlana frá því sú hljómsveit kom
fram á sjónarsviðið á sjöunda ára-
tugnum. Nú hefur enn eitt ritið litið
dagsins ljós, „Bítlamir - Sagan ótrú-
lega“ eftir Mark nokkurn Herts-
gaard, en bókin heitir á frammálinu
„A Day In The Life“ og er það nafn
dregið af einu laganna á plötunni
„Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club
Band“, sem af mörgum er talin besta
hljómplata popptónlistarsögunnar.
Sjálfsagt þykir mörgum sem borið
sé í bakkafullan lækinn að gefa út
enn eitt ritið um Bítlana nú, þrjátíu
árum eftir að hljómsveitin lagði upp
laupana, og skal enginn dómur lagð-
ur á það hér hvort svo sé. Hins vegar
era efnistökin í þessu riti með nokk-
uð öðram hætti en menn eiga að
venjast og vissulega er hér um að
ræða áhugavert innlegg í „bítlafræð-
in“, einkum fyrir þá sem lengra eru
komnir í fræðunum. Á hinn bóginn
er hætt víð að innihald þessarar bók-
ar fari fyrir ofan garð og neðan hjá
hinum almenna lesanda, sem ekki er
þeim mun betur að sér í verkum
Bítlanna.
Til að útskýra þetta nánar skal
hér gripið niður í kafla sem greinir
frá tilurð lagsins „A Day In The
Life“: „En hver sem átti hugmynd-
ina er það þessi fífldirfska sem hefur
skotið „A Day In The Life“ langt
upp fyrir það afreksstig sem gerir
eitthvað að varanlegu meistaraverki.
Þar sem Lennon og McCartney vora
ólæsir á tónlist - hvoragur þeirra
hafði nokkum tíma lært að lesa eða
skrifa nótur - þurfti George Martin
að útskýra fyrir hljóðfæraleikuran-
um fjöratíu, sem vora samankomnir
í upptökuverinu 10. febrúar 1967,
hvað Bítlamir vildu láta þá spila.
Martin, sem hafði numið tónlistar-
fræði við The Guildhall School of
Music, skrifaði partítúrana fyrir svo
til öll þau Bítlalög þar sem klassískir
hljóðfæraleikarar komu við sögu. I
sjálfsæfisögu sinni segir hann frá því
hvemig hann bar sig að þegar „A
Day In The Life“ var annars vegar.
„Það sem ég gerði var að skrifa nið-
ur Iægstu mögulegu nótuna fyrfr
hvert hljóðfæri hljómsveitarinnar. í
lok tuttugasta og fjórða takts skrif-
aði ég svo hæstu nótuna sem hvert
hljóðfæri bjó yfir. Það var nálægt
E-dúr. Síðan gerði ég hlykkjótt strik
upp eftir öllum töktunum með
punktum hér og þar til að gefa til
kynna hvar þeir áttu að vera staddir
við enda hvers takts ...“ (bls. 15-16).
Fyrir Bítlafræðinga er þetta áhuga-
verð lesning, en hætt er við að at-
hygli hinna dreifist fljótt við svona
lestur.
í formála segir meðal annars að
bókin sé skrifuð í þeirri sannfær-
ingu, að list Bítlanna skipti meira
máli í sögu þeirra en aðrir þættir: „Á
sjöunda áratugnum höfðu þeir John
Lennon, Paul McCartney, George
Harrison og Ringo Starr áhrif á allt
mögulegt, allt frá hár- og fatatísku
til pólitískrar og andlegrar vitundar
heillar kynslóðar, á sama tíma og
íjölskrúðugt einkalíf þeirra var
ótæmandi uppspretta fyrir fjölmiðla.
Þegar á heildina er litið er það þó
tónlistin, en ekki einkalíf þessara
fjögurra einstaklinga sem gerir Bítl-
ana mikilvæga. Þessi bók fjallar um
tónlist þeirra; hvemig hún varð til,
hvernig hún þróaðist í tímans rás,
hvað Bítlarnir sögðu og gerðu í
hljóðverinu þegar þeir tóku hana
upp, hvaða atriði það era, og í hvaða
lögum, sem sérstaklega ætti að
hlusta gaumgæfilega á og hvað Bítl-
unum fannst sjálfum um verkin sem
þeir höfðu skapað.“
Þessi orð lýsa innihaldi bókarinn-
ar í hnotskurn. Höfundi hennar var
veittur aðgangur að segulbandasafni
Abbey Road-hljóðversins, þar sem
heyra má hvernig lögin urðu smátt
og smátt til, hvernig þau breyttust
úr fáeinum gítarhljómum í ógleym-
anlegar gersemar sem náðu eyram
allrar heimsbyggðarinnar. Efnistök-
in í þessari bók minna um margt á
efnistök Ingólfs Margeirssonar í
stórgóðum útvarpsþáttum um Bítl-
ana, en útvarpsþættir Ingólfs hafa
vitaskuld tóndæmin fram yfir bók-
ina. Lesandinn getur þó bætt úr því
með því að hafa Bítlaplöturnar við
höndina eða eins og segir í formál-
anum: „Verið ófeimin að lesa bókina
um leið og þið hlustið á viðeigandi
lög. Aðalmarkmið þessarar bókar er
að hvetja lesendurna til að hlusta á
tónlist Bítlanna - burtséð frá goð-
sögninni- og mynda sér eigin skoð-
anir í samræmi við það.“
Við þetta er í rauninni engu að
bæta og óskandi að sem flestir fylgi
þessum ráðum. Þegar öllu er á botn-
inn hvolft blasir sú staðreynd við að
tónlist Bítlanna hefur haft meiri
áhrif á samtímann en nokkur önnur
tónlist. Það er því vel þess virði að
gefa sér tíma til að hlusta á hana.
Sveinn Guðjónsson