Morgunblaðið - 20.12.2000, Page 65

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 2000 65
stefnunnar fór að gæta upp úr 1930,
að þau voru múrhúðuð, rúin prýði
sínu, glugga- og dyragerðum breytt.
Steinsteyfiuhúsin urðu líka að þola
sitt af hverju. Á það jafnt við stein-
steypuklassíkina og funkishúsin. ís-
lenskir arkitektar og múrarar höfðu
öðlast góða reynslu í húðun þessara
húsa. Þau báru sérstakan íslenskan
svip og skópu hverfl þeirra heildstæð-
an blæ. Með tímanum fengu þau eðli-
lega aldursáferð. í stað þess að gera
við þau með upprunalegum efnum
voru þau þakin gervimálningu sem
gjörspillti svip þeirra. Hinu hefð-
bundna, hógværa og samstæða lita-
vali, sem veitti hverfum þessara húsa
samfelldan svip, var hafnað eða
gleymt. í staðinn komu öskrandi og
æpandi litir sem snöggrufu hverfa-
heildir, jafnvel hús sem að öðru leyti
hafa fengið góða viðgerð. Sum hver
fengu reyndar einnig að kenna á
hrafntinnu og kvarshúðun sem spillti
upprunalegri áferð þeirra. Síðan
dundi næsta ógæfa yfir, sem bæði
timbm-- og steinhús máttu þola. Þau
voru klædd utan fullkomlega annar-
legum efnum svo að svipur og hlutföll
öll röskuðust. Tvöfalda glerið varð
mörgum gömlum húsum skeinuhætt.
Það stuðlaði meðal annars að því að
víða voru hinar hefðbundnu glugga-
grindur fjarlægðar og heil rúða sett í
staðinn, sumstaðar með annarlegum
gluggapóstum og enn annars staðar,
sem minnstum skaða olli, voru innri
rammar teknir burtu og glerið sett í
póstaopin með trélistum þar sem hin
fíngerðu skil milli timburs og glers
hm-fu, jafnvel í hús sem að öðru leyti
voru sæmilega endm’gerð. Kíttið
hvarf.
Þá hafa viðbyggingar skaðað
margt húsið. Óteljandi eru þeir kvist-
ir sem ranghvolfa gerð og lagi smárra
húsa og stórra, risaukar og aukahæð-
ir sem ekki aðeins spilla húsunum
sjálfum heldur raska heildarsvip
heilu hverfanna
Nýbyggingar í gömlum hverfum
eru einn skaðvaldurinn tO og er ekk-
ert séríslenskt fyrirbrigði. Að sjálf-
sögðu getur nýtt og gamalt farið sam-
an ef aðgát er sýnd, hlutfóll, efni,
stærðir og aðstæður virtar. Hitt er
verra þegar engum af þessum kurt-
eisisreglum er gaumur gefinn, bygg-
ingar spretta upp úr hverfisakri sín-
um líkt og ofvaxið illgresi eða skyggja
á gamlar og þokkafullai’ húsasam-
stæður.
í stefnuyfírlýsingu undirbúnings-
nefndar Amsterdamráðstefnunnar
frá 1975, sem vitnað hefur verið í hér
fyrr á síðum, hljóðar ein af tíu ráð-
leggingar- og hvatningarsetningum
svo: „Reynt verði að draga úr eða láta
beinlínis hverfa skilti hvers konar,
sem oft eru í hrópandi ósamræmi við
forn hverfí og menningarsögulega
staði eða gera önnur látlausari sem
betur hæfa.“ Satt best að segja hefur
eins konar skiltasýki geisað hér í
Reykjavík, þar sem höfundur er
kunnugastur. Gamli borgarhlutinn er
bókstaflega að kafna undan þessum
faraldri. Risastór hverfiskilti bijóta
niður heilu hverfín, meira að segja
listasöfn og leikhús verða að fá litrík
og stór skilti.
Niðurrifsslysin urðu og mörg. Auð-
vitað hafa gömul hús orðið að víkja
fyrir nýjum hérlendis eins og annars
staðar í eðlilegri endurnýjun í tímans
rás. Á hinn bóginn standa alltaf uppi
hús á hverjum tíma er eiga sér bygg-
ingarsögulega helgi. Sérstaklega er
þetta viðkvæmt mál á íslandi sökum
fátæktar arfsins. Elsta dæmið sem
raunhæft er að tala um er eyðing
Auðunarstofu 1810, sem þá hafði
staðið í fímm aldir og var ekki illa á
sig komin. Næst er að nefna þegar
Ingjaldshólskirkja var rifin 1903, þá
elsta kirkja landsins, að stofni til frá
miðri 17. öld og stærst guðshúsa fyrir
utan dómkirkjumar á Hólum og í
Reykjavík. Laugarnesstofa var látin
gi’otna niður, Skólavarðan rifin til
grunna 1929, eina verk Sigurðar mál-
ara Guðmundssonar og átti sér sem
slík eldfoma hefð að baki. Frá seinni
ámm er dapurlegt að minnast þess er
gömlu verslunarhúsin á Eyi-arbakka
vora í-ifin, Amtmannshúsið við Ing-
ólfsstræti, eitt merkasta brautryðj-
andaverk timburklassíkur, Uppsalir,
sem myndaði þekkilegt útirými með
Herkastalanum, vora látin fjúka í
nafni skipulags sem svo var aldrei
framkvæmt. Dóms- og hegningar-
húsið við Skólavörðustíg átti að fara
svipaða leið en var þyngra í vöfum. Af
sömu ástæðum hurfu Völundur,
Kveldúlfshúsið og samstæða Slátur-
félagsins við Skúlagötu. Fjalaköttur-
inn, það einstaka hús, fór sömu leið.
Elsta og stærsta dæmi steinsteypu-
klassíkur, Ingólfshvoll, var einnig lát-
ið hverfa. Hús Snorra Jónssonar,
þungamiðja Strandgötunnar á Odd-
eyri, og eitt elsta íbúðarhús á Austur-
landi, kaupmannshúsið í Útkaupstað
á Eskifirði, voru rifin að þarflausu.
Ekki er sérlega langt síðan stjómvöld
hugðust fella að granni Iðnskólann
gamla, Iðnó og Bemhöftstorfuna eins
og hún lagði sig. Þetta era aðeins
nokkur dæmi, sett hér á blað okkur til
áminningar.
Hver er ástæðan fyrir þessum
harmleik sem nú hefur að sinni verið
lýst? Margt má skýra með hinum
snöggu umskiptum í búsetu og hefð-
arrofum eins og þegar hefur verið
minnst á. Stutt er í að íslendingar litu
á hús í aðra röndina sem tjald sem
hægt væri að taka niður og setja upp í
nýju formi eða bæta öðra við ef því
væri að skipta. Aðalástæðan er þó sú
að dómi höfundar að þjóðin hafði ekki
áttað sig á því að hún átti sér bygg-
ingarlistarlega arfleifð þótt smávaxin
væri. Menntakerfið hefur bragðist.
Ekki er orð um það í íslenskum skóla-
bókum að til hafi verið íslenskur arki-
tektúr. Guðjón Friðriksson er fyrstur
sagnfræðinga til að gefa honum
gaum. Nytja- og tækniþættir döfti-
uðu á kostnað listarinnar, handverks-
mennimir glötuðu sambandi við hina
fornu hefðbundnu listiðn, urðu tækni-
þrælar.
Oteljandi skólar hafa verið settir á
laggimar og er ekki nema gott um
það að segja, en engin stofnun í bygg-
ingarlist hefrn- enn séð dagsins ljós.
Arkitektar sækja nám sitt út um víð-
an heimsvöll og koma heim án þess að
vita nokkum skapaðan hlut um ís-
lenska arfleifð. Ofstæki módemism-
ans bætti heldur ekki úr skák, þótt
undantekning hafi verið í þeim her-
búðum sérstaklega fyrii’ 1940. Dæmi
um það er hvemig Gunnlaugur Hall-
dórsson aðlagar árið 1936 eitt verka
sinna að umhverfinu á homi Þing-
holtsstrætis og Amtmannsstígs.
Gunnlaugur og Einar Sveinsson bæta
við verkamannabústaði Þorláks
Ófeigssonar við Barónsstíg og Þórir
Baldvinsson við Elliheimilið Grand
við Hringbraut af mikilli listrænni
kurteisi árið 1930.
Sem betur fer hefur verið spymt
við fæti, hægt í fyrstu en sígandi þó,
eins og rit þetta ber með sér. Hús-
minjavarslan hefur aukist að mun síð-
asta aldarfjórðung. Söfnuðir, sveitar-
félög, ríki og einstaklingar hafa tekið
við sér. Skil hafa og orðið á viðhorfum
hinna yngri arkitekta á eldri arfleifð.
Þjóðin er að vakna upp af doðanum.
En betur má ef duga skal.
Hvað er til ráða? Hinar miklu frið-
unaróskir er hér hafa verið settar
fram era í aðra röndina nauðvöm og
eiga í leiðinni að vekja athygli á
menningarsögulegum gildum, vekja
fólk. Þær era einnig að nokkra leyti
séríslenskar vegna þess að við fóram
miklu seinna af stað í húsvemdarmál-
unum en nábúar okkar í austri og
vestri, og ekki síður vegna hins, að
húsagerðararfur okkar er enn við-
kvæmari hér en þar, líkt og gróður-
inn. Auðveldara er að stíga niður fjall-
drapa en eik. Sumum kunna að þykja
þær bera keim af valdbeitingu, en í
raun ætti hver húseigandi að vera
stoltur af því að hafa í höndum menn-
ingarsögulegt verk. Best væri að
shka og þvílíka kröfugerð þyrfti ekki
að bera fram. Því miður er ástandið
enn sem komið er þannig að undan
því verður ekki komist. Eitt er rétt að
taka fram í þessu sambandi, svo ekki
fari milli mála. Þótt bent hafi verið á
hús sem þykir nauðsynlegt að friða
eða vernda er ekki þar með sagt að
hinum megi á glæ kasta. Við sérhvert
gamalt hús þarf að beita nærfæmi.
Hér era aðeins settar fram lágmarks-
óskii’.
Og þá er komið að kjarna svarsins,
sem er óskin um aukna menntun og
fræðslu um húsvemd, húsagerðarlist,
arkitektúr. Koma þarf upp sem fyrst
byggingarlistarháskóla þar sem
reynslumiðlun íslenskri er skilað frá
einni kynslóð til annarrar og nemend-
ur gera sér grein fyrir sérstöðu húsa-
gerðarlegrar arfleifðar lands síns.
Stutt er síðan höfundarréttarlög og
siðareglur arkitekta sáu dagsins ljós
og var ekki vanþörf á. Segja má að til
skamms tíma hafi frændur verið
frændum verstir, en ekki er þó hægt
að skella allri skuldinni á arkitekta.
Þar koma fleiri að, svo sem húseig-
endur og byggingamefndir. Tökum
samt nokkur dæmi þar sem ekki eiga
í hlut nein smámenni í listinni.
Rögnvaldur Ólafsson, sem þó er
vemdunarmaður, vílar ekki fyrir sér
að ganga í verk forvera síns Eyjólfs
Þorvarðssonar, Þingvallakirkju, full-
mótaða persónulega listsmíð, og setja
á hana annarlegan tum og mála hvíta
án nytjaþarfar. Seinna verður hann
svo að þola að gengið sé á sum hús
hans, eins og Hafnarstræti 4, sem
Kristinn Ragnarsson gerði. Annar ís-
lenskur stórmeistari, Guðjón Samú-
elsson, þarf ekki að hugsa sig um þeg-
ar hann umbyltir Bessastaðakirkju.
Eins og Rögnvaldur má hann þola að
Qöldi húsa hans verði fyrir verulegu
hnjaski. Ekki, er gott að hugsa sér
hvar þriðji meistarinn, Einar Er-
lendsson, var á vegi staddur þegar
hann hlammaði ótrúlega náttúru-
lausu verki á eitt merkasta hús Þor-
leifs Eyjólfssonar, Braunsverslun við
Austurstræti, sem var auk þess tíma-
mótaverk í íslenskri byggingarlistar-
sögu, og hefur enn frekar verið
þjarmað að. Síðan verður Einar Er-
lendsson að láta sér lynda að eitt sér-
kennilegasta verk hans, Guðspeki-
húsið við Ingólfsstræti, sé sett í
spennitreyju ómerkilegs hlífðarefnis.
Sigurður Guðmundsson og Eiríkur
Einarsson gera í samkeppnistillögum
frá 1951 um fegrun og útlit Tjamar-
innar ráð fyrir að öllum húsum á vest-
urbakka hennar verði ratt burtu. Sig-
urður verður svo að sæta því að einu
af tímamótaverkum hans, einbýlis-
húsi Ólafs Thors við Garðastræti,
væri umsnúið af Halldóri H. Jóns-
syni, og Einar Sveinsson vílar ekki
fyrir sér að kaffæra Landakotsspítala
Sigurðar Guðmundssonar, eitt af
bestu dæmum frá blómaskeiði funk-
istímans. Gunnlaugur Halldórsson,
sem sannarlega var hliðhollur hús-
vemd, og félagi hans Guðmundur Kr.
Kristinsson hreinsa allt prýði af Ed-
inborgarverslun Einars Erlendsson-
ai’, setja í húsið annarlegar glugga-
gerðir og draga nútíma þak-
skeggshæð yfir það (419. mynd).
Gunnlaugur verður svo fyrir því að
merkasta funkisvilla hans við Garða-
stræti sé umsnúin af Helga Hafliða-
syni. Slíka raunasögu er lengi hægt
að rekja en mál er að linni.
Við Háskóla íslands þarf að koma á
fót kennslu í íslenskri sjónmennta-
sögu. Ætti hún eiginlega að vera
skyldugrein í sagnfræði, guðfræði og
byggingarverkfræði. Sams konar
fræðslu þyrfti og að hafa við hönd í
Kennaraháskóla íslands og þeim
hluta Tækniskóla íslands er fæst við
byggingarfræði. Iðnskólar ættu að
bjóða nemendum sínum listasögu-
kennslu og hafa sérstaka námsbraut
fyrir trésmiði, múrara og málara í
endurgervingu húsa. í meistaraskóla
húsasmiða við Iðnskólann í Reykja-
vík hefur sem betur fer verið haldið
námskeið um viðgerð gamalla húsa.
Auk þessa ber nauðsyn til að endur-
vekja námskeið í endurgervingu og
húsvemd fyrir starfandi arkitekta,
trésmiði, múrara, málara og áhuga-^
fólk. Skrifa þarf í blöð og tímarit að
staðaldri, halda sýningar og ráðstefn-
ur, og sjónvarpið gæti gegnt hér mik-
ilvægu hlutverki eins og hinir ágætu
þættir þeirra Bjöms G. Björnssonar
og Péturs H. Armannssonar sýndu
og sönnuðu. Byggingamefndir þurfa
að vera árvökulli og hafa hjá sér hús-
vemdunarráðgjöf eða aðgang að sér-
stökum ráðgjöfum á því sviði. Rann-
sóknir þarf að efla. Þegar sést vísir
þess hjá húsafriðunarnefnd, í Árbæj-
arsafni og með stofnun heimildasafns
um verk arkitekta á Kjarvalsstöðum.
Efla verður bæði húsvemdardeild
Þjóðminjasafns og húsafriðunar-
nefnd svo auka megi skráningu, eft-
irlit og rannsóknir. Húsakannanir
ber að stórauka. Samstarf húsvernd-
unaimanna við Rannsóknastofnun
byggingariðnaðarins og skipulagsyf-
irvöld þarf að verða nánara.
Að lokum vonar höfundur, sem
leggur síðustu hönd á rit þetta, að það
verði til þess að vekja áhuga landa
hans og ef til vill fleiri á húsagerð-
arlegum arfi íslendinga, og væntir
jafnframt stórátaks til björgunar
honum.

SZtnixma JóhÉ -áð
-eSaáré' árefizr ár^
Síðustu ár hefur skátahreyfingin selt sígræn
eðaltré, í hæsta gæðafiokki ogpiýða þau nú
mörg hundruð íslensk heimili
► 10 ára ábyrgð ► Eldtraust
► 12 stærðir, 90 - 500 cm ► Þarfekki að vökva ' tryéfZ ' _
► StálfóturJylgir ► íslenskar leiðbeiningar s u hér t ^
► Ekkert barr að tyksuga ► Vraustur söluaðili
► Truflar ekki stojublómin ► Skynsamlegjjáifesting " °9núf~,~
____ Sígreen . . ðu
-r^nm-r-r^Q Ban[]aiag ís|enskra stóla | 1 Wfa / Qf/ ^ *°*atréð
ARNARBAKKA
FJARSTÝRÐUR PORSCHE 911 TURBO
NÚ GETA ALLIR EIGNAST PORSCHE!
Magnað leikfang sem nær
allt að 25 km hámarkshraða.
Verð kr. 10.900
ö,7afc>úð r
PorscheBII Turbo
TAKMARKAD MAGN! Kringlunni
gjafavoruverslun
Bílabúð Benna • Vagnhöfða 23 & Kringlunni • Simi 587 O 587 • www.benni.is
I * I
usgogn
Ármúla 8 - 108 Reykjavík
Sími 581-2275 u 568-5375 u Fax 568-5275