Morgunblaðið - 20.12.2000, Blaðsíða 64

MORGUNBLAÐIÐ
54 MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 2000
V .......... ..
Hér á eftir verður fyrst birt brot úr
upphafskafla verksins og síðan nið-
uriagskaflinn. Rétt er að taka fram að
í fyrri kaflanum er ölium tilvísunum í
neðanmálsgreinar sleppt. I síðari
kaflanum styður Hörður dæmi sem
hann nefnir með fjölda mynda en
t, myndatilvísunum í kaflanum er
sleppt hér nema þar sem það á bein-
línis við, þ.e. þegar rætt er um Ed-
inborgarhúsið í Hafnarstræti, saman-
ber myndir sem birtast hér með.
Frumherjar
Með stofnun Þjóðminjasafns ís-
lands, sem í öndverðu hét Fomgripa-
safn Islands, árið 1863 hefst að ráði
áhugi íslendinga á menningarminj-
um. Það er engin hending að stofnun
þess ber upp á þann tíma þegar þjóð-
in er allverulega tekin að rétta úr
kútnum eftir aldalangt basl, stöðnun
og erlenda kúgun. Sjálfstæðisbarátta
hennar er hafin. A fyrstu árum safns-
ins var að sjálfsögðu ekki hægt að
vinna að öðru en björgun lausra muna
og gera athuganir á fornleifum í
jörðu. Með prentun íslendingasagna
upp úr miðri 19. öld óx áhugi á öllu
sem minnt gat á glæsta fortíð. Undir
sverðinum var hana meðal annars að
finna. Annar af fmmkvöðlum að
stofnun Þjóðminjasafnsins og fyrsti
foi-stöðumaður þess, Sigurður Guð-
mundsson málari, var á námsárum
sínum í Kaupmannahöfn nemandi
Niels Hoyens, fyrsta listfræðings
Dana, sem beindi nemendum sínum
af ástríðuþunga að fomnorrænni list,
og einnig hins fræga arkitekts Gust-
avs Hetsch, sem ruddi braut hinum
rómantíska stíl í Danmörku. Strax við
heimkomuna hvatti Sigurður landa
sína til þess í frægri grein í Þjóðólfi,
„Hugvekju til íslendinga", að stofna
fomgripasafnið, og sem forstöðumað-
ur þess tók hann að rannsaka sjón-
menntaarf Islendinga af fullu kappi.
Fljótlega beindist áhugi Sigurðar að
gömlum íslenskum húsum, „um það
vitna teikningar hans og hugleiðingar
um húsakynni hérlendis í fornöld og á
miðöldum, einkum skála, er enn stóðu
fram á daga hans sjálfs. Um varð-
iæislu þeirra var ekki að ræða, en þó
björguðust fáeinir fomir húsaviðir til
safnsins," eins og Þór Magnússon
orðar það á einum stað. Sigurður var-
ar og við einhliða skilningi fræði-
manna og fomvísindavina á menning-
ararfi þjóðarinnar, það sé fleira en
bókmenntir sem huga beri að.
Hið íslenska fomleifafélag var
stofnað 1880. í lögum þess segir með-
al annars: „Félag vort starfar að því
að þær fomleifar og mannvirki [let-
urbr. höf.] sem enn kunna að finnast á
íslandi og eigi verða ílutt á fomgripa-
safnið nái vemd og þeim verði haldið
við eftir því sem best má verða, hvort
sem er með lögum er félagið mun
reyna að fá framgengt eða öðmm
ráðstöfunum." Allsendis er óvíst að
með orðinu mannvirki sé átt við hús,
en hvort heldur er má segja að hér sé
í fyrsta sinn á Islandi minnst form-
lega á minjavemd í víðtækasta skiln-
ingi.
ROSNER
Kvensíðbuxur
þrjár skálmalengdir
mikið úrval
Suðurlandsbraut 50, sími 553 0100,
(bláu húsin við Fákafen).
Opið virka daga 10-18, laugard. 10-16.
Bókhaldskerfi
KERFISÞROUN HF.
FÁKAFENI 11. s. 568 8055
http://www.kerfisthroun.is/
Edinborgarverslunin gamia við Hafnarstræti í upprunalegri mynd.
Sama hús eftir breytingu.
Bessastaðakirkja að innan um 1898.
Bessastaðakirkja eftir viðgerð Matthiasar Þórðarsonar um 1923.
Ágrip af hús-
verndarsögu
Húsafriðunarnefnd ríkisins hefur gefið
------------------------7-----------------
út síðara bindi verksins Islensk bygging-
______ararfleifð eftir Hörð Ágústsson.____
Undirtitill þessa bindis er Varðveisluannáll
1863-1990. Verndunaróskir
Gera má ráð fyrir að eggjunarorð
Sigurðar Guðmundssonar í Hugvekju
sinni og starf hans við safnið, meðal
annars Skýrslur hans um Forngripa-
safnið sem út komu árin 1868 og 1874,
hafi vakið margan manninn til vitund-
ar um hinn sjónræna menningararf.
Elsta heimild sem fær orðum þessum
stað er írá séra Jens Pálssyni í Görð-
um á Álftanesi. Segir Jens að þegar
hann tók að þjóna Bessastaðakirkju
1896 hafi hún verið „afar illa á sig
komin ... Mér rann þetta til rifja, ekki
aðeins vegna þess að eg átti kirkjunni
að þjóna, og hrömun hennar varð að
bitna á mér ekki síður en sóknar-
mönnum, heldur og vegna þess að ég
áleit hana mestan sögulegan og þjóð-
legan fomgrip og dýrgrip allra
kirkna landsins, annarra en Hóla-
kirkju í Hjaltadal. Hin hraðfara
hnignun Bessastaðakirkju varð mér
því brátt að þungu áhyggjuefni, og
viðreisn hennar aftur á móti að heitu
áhugamáli.“ Grímur Thomsen, eig-
andi Bessastaða, dó þetta ár og skildi
kirkjuna eftir í fullkominni vanhirðu.
Skemmst er frá því að segja að Jens
reyndi að kaupa jörðina kirkjunni til
bjargar, stóð í stappi við Landsbank-
ann og Jón kaupmann Vídalín en
tókst samt, seldi svo Skúla Thorodd-
sen hana 1898 gegn því loforði að
Skúli gerði við Bessastaðakirkju, sem
staðið var við í einu og öllu. „Þannig
auðnaðist mér þá,“ segir Jens, „að af-
stýra skipbrotinu því, að Bessastaða-
kirkja félli í rúst.“ Viðgerð Skúla
hófst strax 1898 og var lokið alda-
mótaárið 1900. Mistök vom þó gerð
við endurbygginguna. Sett var á
kirkjuna bárajámsþak en ekki gætt
að því að skara það nægilega og fór
kirkjan fljótlega að leka og skemm-
ast. Það var ekki fyrr en 1921 að
Matthías Þórðarson tók til hendinni
og bætti úr því eins og nánar verður
sagt frá síðar.
I blaðinu ísafold árið 1901 birta
þeir Eiríkur Briem, formaður Fom-
leifafélagsins, og Jón Jakobsson, um-
sjónarmaður Fomgripasafnsins,
grein undir heitinu „Vemdun fom-
leifa“ og var hún í raun ákall til þjóð-
arinnar um menningargildi fornleifa.
Þeir biðja hana að ganga varlega um
þær og láta Fomgripasafnið vita í
hvert sinn er menn rekast á merki-
legan grip eða rúst. Þeir skora á
hvem og einn sem á foman grip að
gefa fyrst og fremst Fomgripasafn-
inu kost á að kaupa hann, „og má þá
um leið benda á að ef gripurinn er
eitthvað merkilegur í sögulegu tilliti,
þá mun enginn borga hann betur en
safnið“. Hér sést hvað undir býr. Vit-
að er að útlendingar og ekki síst Jón
Vídalín konsúll létu greipar sópa um
íslenskan þjóðminjavöll um þessar
mundir. Þeir félagar eru að reyna að
spoma við fæti. í kjölfarið heldur
Finnur prófessor Jónsson erindi á
fundi Hins íslenska fornleifafélags
sama ár, sem hann nefnir „Verndun
fommenja". Það birtist í Árbók
félagsins 1901. í þessu erindi er í
fyrsta sinn minnst á varðveislu húsa.
Hann gengur þó ekki lengra en að
hvetja til þess að teknar verði ljós-
myndir „af merkustu bæjum sem enn
era til og hafa sögulega þýðingu".
Hann telur fyrirsjáanlegt „að bæir,
að minnsta kosti höfuðbæimir, hverfi
alveg áður en langt um líður og að
reist verði timburhús". Því „ætti hver
bóndi er rífur bæ sinn og reisir timb-
urhús að sjá um að tekin væri Ijós-
mynd af bænum áður, sem nú er víða
hægt, og ef ekki væri hægt að ná í
Ijósmyndasmið, þá að rita upp ná-
kvæma lýsing á bænum utan veggs
og innan; helst ætti hvorttveggja
raunar að fara saman og bæði myndir
og lýsingar að geymast í Forngripa-
safninu".
N æsta stig í málinu er það að Danir
efndu til sýningar á heimilisiðnaðar-
vöram frá dönsku Vesturheimseyjun-
um, Grænlandi, Færeyjum og íslandi
árið 1905 í Tívolí í Kaupmannahöfn.
Sýning þessi vakti mikla reiði meðal
íslenskra stúdenta í Höfn og var hún
aldrei kölluð annað en „skrælingja-
sýningin". Sýningin varð til þess að
Matthías Þórðarson ritar grein í
Skírni 1905 sem hann nefnir „Vernd-
un fommenja og gamalla kirkju-
gripa“. Kvartar hann yfir því að ekki
skuli vera til lög „er banni að rífa nið-
ur eða breyta gömlum og merkileg-
um húsabyggingum, svo sem skálum,
kirkjum o.fl.“ Umræðan sú arna og
formleg mótmæli stúdenta til Alþing-
is leiddu síðan til þess að Hannes Þor-
steinsson flutti þingsályktunartillögu
1905 um að alþingi skoraði á land-
stjómina að leggja fyrir þingið fram-
varp til laga um vemdun fomminja í
landinu, „og reisa nú þegar alvarleg-
ar skorður gegn því að forngripum úr
kirkjum og frá öðram opinberam
stofnunum verði fargað út úr landinu
frekar en orðið er“. Tillögu sinni
fylgdi Hannes úr hlaði með merkri
ræðu. Ályktunin var samþykkt sam-
hljóða. Arið 1907 lagði svo Hannes
Hafstein fram framvarp „um vemd-
un fornmenja". Það var samþykkt að
mestu óbreytt eftir nokkrar umræð-
ur í september og staðfesti konungur
lögin 16. nóvember. Jafnframt því var
Matthías Þórðarson skipaður forn-
menjavörður og forstöðumaður
Forngripasafnsins í ársbyrjun 1908.
Heitunum var breytt upp úr 1911 í
„þjóðminjavörður" og „Þjóðminja-
safn“.
í lögunum, sem einkum taka til eig-
inlegra fornleifa í nútímaskilningi, er
að finna afar mikilsverð ákvæði sem
varða húsvemd, hin fyrstu sinnar
tegundar hér á landi. Þar segir að til
fomleifa teljist „fornar kirkjur, bæj-
arhús og önnur hús sem ekki framai'
era notuð til þess sem upphaflega var
til ætlast". Fornmenjavörður skyldi
taka á fornleifaskrá þær fomminjar
sem honum þætti ástæða eða nauð-
syn til að friða, en friðhelgi taldist frá
þinglýsingardegi. Samkvæmt lögum
þessum mátti taka hús á fomleifa-
skrá, en það var þó gert fyrst áratug-
um síðar, árið 1931. Segir síðar frá
hinu merka starfi Matthíasar Þórð-
arsonar á þessu sviði.
Niðurlagsorð
Enga þjóð þekkir höfundur sem er
eins rúin byggingarsögulegum minj-
um og íslendingar. Sjónlistararfur
þeirra má heita örfoka eins og landið
sjálft. Hinar glæsilegu dómkirkjur
miðalda, klaustrin, höfuðbólin, allt er
þetta löngu horfið og flest hús stór og
smá fram á miðja 18. öld að nokkram
húshlutum undanskildum. Örfá
standa frá síðari hluta þeirrar aldar
og heita má að svipaða sögu sé að
segja frá öndverðri 19. öld. Ástæð-
urnar era augljósar. ísland er harð-
býlt. Af illri meðferð frá mönnum og
náttúraöflum og lækkandi hitastigi
varð það stöðugt rýrara og þjóðin þar
með fátækari auk þess sem erlend
kúgun dró úr henni máttinn. Aðal-
byggingarefnið, torf og timbur,
stóðst ekki veðráttu umhverfisins til
lengdar. Þegar svo þjóðin tók að rétta
úr kútnum hafnaði hún alfarið torf-
húsinu og þeirri eldfornu reynslu sem
því fylgdi. Hún reyndi fyrir sér um
steinbyggingar en sú tilraun stóð
stutt. Timburhúsahefðin hófst ögn
síðar. Á henni náði þjóðin fullkomn-
um tökum og entist lengur, þó varla
meira en rúma hálfa aðra öld, uns hún
skipti enn um byggingarefni, tók
steinsteypuna í notkun.
Norðmenn undu um aldir og una
enn nær eingöngu við timburbygg-
ingar, Danir við bindingsverk og
múrstein ásamt hreinni steinhúsa-
hefð líkt og flestar þjóðir meginlands-
ins. Ekki er því að undra þótt sitthvað
hafi farið úrskeiðis hjá okkur. Ein-
mitt þess vegna ber enn brýnni nauð-
syn til að sinna húsavarðveislu á ís-
landi en víðast hvar erlendis, græða
upp, sinna húsvemd ekki síður en
landvemd. Ekki bætir úr skák að sá
hluti húsagerðararfsins sem enn
stendur hefur til skamms tíma verið
vanræktur og illa með farinn. Hin
merku steinhús 18. aldar vora látin
grotna niður eða þeim misþyrmt
herfilega. Timburhúsin urðu ekki síð-
ur illa úti. í fyrstu fengu þau hlífð-
arfót, sem sum fóru þeim ekki illa,
eins og bárajárnið sem var markvisst
fellt að stíl þeirra með góðum árangri.
Hitt var þó verra, er áhrifa fúnkis-