Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1909, Side 11

13
sr. J. St. einnig meðal eyðibæja og segir að þar sjáist tóftir. Nú
spurði eg ýmsa um tóftir þar. En enginn hafði séð þær eða heyrt
þeirra getið. Samt vildi eg fara þangað. Björn, sonur Runólfs
bónda í Holti, fór með mér þangað, maður vel að sér og fornleifa-
vinur. Leiðólfsfell er inn með Skaftá austanmegin og er þangað
alllangur vegur frá næstu bæjum. En næstir bæir eru nú Hervarar-
staðir og Skat'tárdalur. Og eigi vita menn af eyðibæjutn á þeirri leið
nema Helgastöðum. Þó segir Landn. "þar var þá margt bygða«.
Eigi þetta að skiljast um heiðarlandið milli Leiðólfsfells og bygðar-
innar, sem nú er, dettur manni í liug, að Landnámuritari hafi hér
haft lausasögn fyrir sér, því landslag bendir ekki til, að þar hafi
nokkurn tíma getað verið »margt bygða«. En orðin munu eiga
annarstaðar við. Fyrir 1783 rann Skaftá eftir afarmiklum dal, og
var hann rniklu breiðastur á svæðinu móts við Leiðólfsfell, inn það-
an og fram þaðan. Þar var svo mikið landrými, að vestan megin
árinnar er sagt að hafi verið 12 bæir á því svæði, og er það enn
kallað Tólfahringur. Nú geri eg ráð fyrir, að þar á móts við, aust-
an megin, hafi líka verið bæir með Skaftá. Með því inóti verða
þessi orð Landnámu rétt. Þá er Tólfahringur eyddist, hafa þá þess-
ir bæir eyðst um leið. Hraunflóðið 1783 hefir svo farið yfir rústir
þeirra, en nöfnin verið týnd áður. Um þetta getur nú hver haft
sína meiningu.
Leiðólfsfell er ekki stórt ummáls. Framundan því gengur hjalli
'nokkur, sem að framan hefir lágar brekkur og ofan frá þeim líð-
andi halla ofan að ánni, sem þar kemur austan fyrir fellið, rennur
vestur sunnan megin þess og síðan út í Skaftá. Austan og ofan til
er hinn líðandi halli rennsléttir vellir, einkar fagrir, en þeir skift
ast þó í margar spildur af giljum og skurðum, er koma ofan úr
hjallanum og renna til árinnar. Eru þau meira og minna grafin af
leysingarvatni. Ein hin stærsta og fegursta spildan er milli tveggja
stærstu giljanna og eru þau með hinum austustu. Auðséð er á þeim
giljum að víða hafa þau grafið sig nýlega og halda því víst áfram.
Spildan milli þeirra er slétt ofan til og langt niðureftir, en neðan
til er hún gráfiekkótt af gamburmosa, sem þar er víða mikið af.
Þar niðurfrá, sem sléttan þrýtur, liggur yfir um hana fornt garðlag,
frá einu gilinu til annars. Þar endar hann báðum megin. En vel
getur verið, að meðan gilin voru ógrafnir fækir, hafi garðar haldið
áfram upp með þeim, en hafi fallið í þá, er þeir grófu sig meir og
meir. Ofarlega á vesturbakka eystra gilsins, eigi all langt frá
hjallabrekkunni er tóftarbrot, sem iiggur langs með gilinu og svo
nærri því, að austurveggur tóftarinnar er fallinn i það. Þar er