Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 03.01.1987, Blaðsíða 26

46
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Hvaða öfl lágu helst að baki stöðnunar íslensks sjávarútvegs? I fyrsta
lagi hafði fjármagnsskortur mikið að segja. Annar mjög mikilvægur
þáttur var andstaða landeigenda, sem voru áhrifamesta þjóðfélagsaflið,
en þeir lögðust gegn fólksflutningum úr sveitum til sjávarsíðunnar.
Áttu landeigendur beinna hagsmuna að gæta varðandi öflun ódýrs vinnu-
afls og vildu því halda ríkjandi samfélagsástandi óbreyttu.3 Þannig var
komið í veg fyrir þéttbýlismyndun og tilkomu vinnumarkaðar við
sjóinn, scm var nauðsynleg undirstaða framþróunar. Raunar var megin-
þorri bænda leiguliðar fram um 1900 og fylgdu því lengi ýmsar kvaðir,
m.a. að róa á skipum landeigenda. Jafnframt var aðgangur að hafinu og
auðlindum þess háður samþykki þeirra, sem áttu land að sjó.4 5
Það var fyrst eftir afnám einokunarverslunarinnar 1787, að nægilegt
innlent fjármagn myndaðist til að koma þilskipaútgerð á fót. Var hér
um verslunararð að ræða, en íslensk kaupmannastétt myndaðist smám
saman eftir að einokuninni lauk. Á tímabilinu 1803-1806 hófst skútu-
öldin svokallaða. Stóð vagga hennar í Hafnarfirði, Flatey á Brciðafirði
og á Bíldudal. Framan af var nokkur bændaútgerð á Norðurlandi og
Vestfjörðum en komst fljótlega í hendur kaupmanna. Tekið var að
verka saltfisk í stað hinnar hefðbundnu skreiðar, sem bæði gaf betra
verð og opnaði nýja markaði. Hér með skapaðist grundvöllur fyrir
stórstígum framförum í sjávarútvegi, er urðu til þess að smám saman
var horfið frá sjálfsþurftabúskap til framleiðsluhátta markaðsþjóðfélags-
ins. Fólk tók að flytja í stórum stíl úr sveitum í vaxandi þéttbýliskjarna
við ströndina. Þetta gerðist þrátt fyrir andstöðu landeigendastéttarinnar
og tilraunir hennar til að viðhalda vistarbandinu.
Skútum fjölgaði hægt og sígandi, einkum eftir miðja öldina. Orust
var fjölgunin eftir 1885, en hápunktinum var náð árið 1906. Upp úr því
tók seglskipum að fækka og hurfu loks alveg af sjónarsviðinu laust fyrir
1930. Örfá skip, sem notuðust jöfnum höndum við segl og hjálparvél,
gengu að vísu áfram til fiskveiða fram um miðjan fjórða áratuginn."1
Auk fiskveiða stunduðu skúturnar einnig hákarlaveiðar, sem lögðust
að mestu niður er kom fram yfir 1900. Á þcinr veiðum var nær ein-
göngu notast við stór og grófgerð færi, s.k. handvaði. Þorskur og
áþekkar tegundir voru aðeins veiddar með handfærum. Þar að auki
3. Sjá Björn Lárusson 1982: 8.
4. Sjá t.d. Gísla Pálsson 1982: 6.
5. Fiskiskýrslur og hlunninda 1926-1941; Gils Guðmundsson 1977 I: 188-190, 216-217,
239-240, 249, 276-277, 300-301, 315, 318; Gils Guðmundsson 1977 II: 22; ÞÞ (tit-
ilblöð) 5216, 5303, 5416, 5680.