Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1993, Page 5

UM VEFSTÓLA OG VEFARA Á ÍSLANDI
9
epts=vefnum.""7 Bogi bóndi Benediktsson, oftast kenndur við Hrappsey,
og félagi „í þeim nýu Reykjavíkur Innréttíngum," bjó í fyrstu á Staðarfelli í
Dölum. Fluttist hann þangað 1761 og fékk þangað danskan vefstól og
klæðavefara, rokka og „þar til heyrandi" og „héldt vefnadi og spuna
áfram" þar til hann fluttist í Hrappsey 1769. Þá er og nefnt að árið 1769
hafi enn komið út „mió=vefjar=smidia til Hlídarenda og Hjálmholts" til
Brynjólfs sýslumanns Sigurðssonar,31' eins af fyrstu stjórnarmönnum Innrétt-
inganna.31 Ennfremur starfrækti Ólafur Stephensen amtmaður í allmörg ár
vefsmiðju heima hjá sér í Sviðholti og síðar að Innra-Hólmi“ (3. mynd).
Notkun orðanna vefstaður og vefstóll33
I íslenskum heimildum frá 18. öld virðist lárétti vefstóllinn yfirleitt vera
nefndur vefstaður, oftast danskur vefstaður,’1 en einnig vefstaður gerður
eftir dönsku smíði, af eða eftir dönsku formi eða á danskan hátt,3 og enn-
fremur nýr vefstaður eftir útlensku formi,3' svonefndur mjór vefstaður37 og
klæðavefstaður. 3 Orðinu vefstóll skaut þó fljótlega upp; þó nokkur dæmi
um það eru kunn úr heimildum frá seinni hluta 18. aldar, hið elsta frá
1754,3' og í riti frá um 1800 eru vefstóll og kljágrjótavefstaður nefndir í
sömu málsgrein.4" Á 19. öld var jafnframt farið að hafa orðið vefstóll um
vefstaðinn, þó svo að hann héldi einnig stundum sínu gamla heiti. Til að-
greiningar voru jafnvel bæði orðin auðkennd með orðunum íslenskur eða
danskur eftir því við hvort var átt4" og vefstaður, síðar meir, með orðunum
gamli íslenski eða eingöngu gamli.43 Einnig kemur fyrir orðið vefur í
merkingunni vefstóll44 og orðasambandið uppistöðu vefur um vefstað." í
einu tilviki, frá 1831, eru vefstaðir nefndir „þeir gömlu standvefstólar."4"
Lausleg athugun á svörum við spurningaskrá Þjóðháttadeildar Þjóð-
minjasafns Islands 1966 um vefnað bendir til að í daglegu tali til sveita
sunnanlands og vestan, sem og á Vestfjörðum, hafi um síðustu aldamót
verið notuð bæði orðin vefstóll og vefstaður um lárétta vefstólinn, en
norðanlands og austan nær eingöngu orðið vefstóll.4'
Bæði vefstóll og vefstaður voru á fyrri hluta 20. aldar ætíð nefndir vef-
staðir í Rangárvallasýslu." Að öðru leyti virðist heitið vefstaður á þeim
tíma og síðar mjög hafa orðið að lúta í lægra haldi fyrir vefstólsnafngift-
inni, að minnsta kosti í rituðu máli,4 ’ einna helst ásamt auðkennandi lýs-
ingarorðum í orðasamböndunum gamli vefstóllinn, gamli íslenski vef-
stóllinn og „hinn forni vefstóll,"" eða þá í samsetta orðinu kljásteinavef-
stóll51 og jafnvel kljávefstóll. Auk þess kom fram orðið kljávefur um vef-
staðinn.53