Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.1987, Blaðsíða 22

22
MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1987.
Menning
Olga undir niðri
Indriði G. Þorsteinsson:
Keimur af sumri.
Bókaútgáfan Reykholt 1987.
Íslenska þjóðlífsbyltingin, sem
hófst í aðdraganda heimsstyijald-
arinnar síðari, hefur nú staðið í
hálfa öld með lífsháttasviptingum
og þjóðílutningum í annað mann-
líf. Hún er mikilvægasti burðar-
strengur í skáldsagnagerö Indriða
G. Þorsteinssonar. En hann hefur
eiginlega ritað þá sögu aftur á bak,
hóf hana í þeim sporum sem hann
stóð sjálfur, kominn á mölina, með
Sjötíu og níu af stöðinni fyrir þrem-
ur áratugum og íjallaði um fyrsta
áfanga umskiptanna í lífi ungrar
sveitakynslóðar í íslensku fjölbýli
í fangbrögðum við geminga stríðs-
ins sem hertók land og þjóð. Síðan
kom Land og synir,.saga þess sem
gerðist næst á undan, saga rótar-
slitanna, vonbrigðanna um ungan
lífsdraum í íslenskri sveit. Sú saga
kom út fyrir hartnær aldarfjórð-
ungi, eins konar þungamiðja þessa
uppgjörs og uppistaða þess. Og nú
kemur upphafskafli þessarar þrí-
einu sögu, Keimur af sumri, þar
sem brugðið er upp sviðsmyndum
af íslenskri sveit rétt áður en gosið
hefst. Þetta er að ytri ásýnd og
umgerð kyrralífsmyndir með þús-
und ára yfirbragði íslenskrar
sveitar, bæirnir, búfénaðurinn,
túnin - og fólkið enn að mestu í
gömlum skorðum.
Fer að bresta fyrir
En samt verður ólgunnar vart.
Sagan sýnir með svipmyndum sín-
um hvemig fer að bresta fyrir á
einum stað eftir öðrum, hvemig
kynslóðir rekast á í þessari undir-
öldu og smágos koma upp en samt
er allt kyrrt að kalla enn. Hér er
verið að sýna hver sú deigla var
sem uppgjörið í Landi og sonum
braust úr og varð að eldskíminni
í Sjötiu og niu af stöðinni.
Milh þessara fasttengdu sögu-
verka, sem birst hafa með allmikl-
Indriði G. Þorsteinsson.
um árabilum, hefur Indriði bmgðið
sér í aðra dali og lýst þar ýmsum
tilbrigðum tíma og mannlífs, svo
sem í sögunum Þjófur í Paradís og
Norðan við stríð, svo og í ýmsum
smásögum. En þótt hver persóna
lifi þar í sínum smáheimi og lúti
lögmálum hans er margt í þeim
sögum í frændsemi og sjáliboða-
þjónustu við þrísöguna um ís-
lensku þjóðlífsbyltinguna síðustu
hálfu öldina, skýrir og skilgreinir
þar marga hluti eða dýpkar drætti
hennar.
Bókmenntir
Andrés Kristjánsson
Með minningablæ
Það er ekki óeðlilegt að nokkur
minningablær sé á Keimi af sumri
þar sem sagan sækir allt blóð sitt
til unglingsára höfundar, enda er
hlutur hennar í þrísögunni beinlín-
is sá að vera nauðsynleg minning.
En jafnframt er sagan sjálfstætt
sviðsverk sem lýtur sínu lögmáli
um tilbrigði eðlilegs lífs í sveitinni
á sinni tíð. í því er í senn skáldskap-
ar- og heimildargildi hennar fólgið.
Skírskotun nafnsins er sótt í gróð-
urkeim mjólkurinnar snemmsum-
ars þegar það sem að fer minnir á
sig. Það segir sitt aö tengja þá aö-
sókn við þennan lífdrykk þjóðar-
innar að fomu og nýju.
Sagan Keimur af sumri tímasetur
sig býsna nákvæmlega á íjóröa tugi
aldarinnar. Það er gert með lýsingu
húsakynna, verka og verkfæra og
öðrum lífsháttum, en fólkið er samt
við sig í eðli, draumum og atferli.
Þar eru sýnd dæmi um aldna, mið-
aldra og unga ást og nautn, vonsvik
og hnoss lífsins, enda eru þar mest
og best tákn um ólguna sem er að
þrútna undir yfirborðinu.
Bílamir em komnir á troðninga
landsins, vegagerðin er enn með
spaða og skóflu, haka og gaflla,
kerra og hestur stórvirkustu tækin
þar. Jeppar og heimilisdráttarvélar
enn óþekkt tól en kynlegt þykir
mér að engri hestasláttuvél skuli
bregða fyrir á túnum þar sem þetta
er glæsitímabil þeirra. í sögunni
beijast menn allar stundir um með
oríi og ljá. Þetta er einhver tíma-
skekkja í sögunni, kemur raunar
víðar fram í lýsingum.
Hestamennskan rauður
þráður
Þama freyðir sveitalífið í sínum
gömlu tilbrigðum. Myndimar
þyrpast að, taka við ein af annarri
eins og smásögur til þess að sýna
ákveðið hverfi og umstang þess allt
en ekki feril einstakra persóna
nema aö litlu leyti. Þama er hjóna-
lífsmyndum bmgðið upp í þíðu og
frostbitru. Hestamennskan er eins
og rauður þráður, baráttan við dýr-
bítinn er hörð og óvægin, helsing-
inn er illa skotinn, ekkjan krækir
sér í þarfamann, kosningabaráttan
er háö með sínu lagi, pólitíkin í
sveitinni í sínum farvegi, gamlar
syndir ganga aftur í brúnu auga.
Fólkið tyllir sér á hriktandi pallbíl
og fer á sumarsamkomu sem
springur út í marglitum blóma
sinnar tíðar.
Þótt aðalpersónur séu eiginlega
engar í þessari sögu, og margir séu
til kvaddir, er sem þeim sé raðað í
ákveðin hlutverk í heildarmynstri
þessa sveitalífs til þess aö sýna það
en ekki örlög og lífshlaup þeirra.
Manni finnst sögufólkið því vera
eins og leikarar á sviðinu og eigi
að skila þar fyrirfram ákveðnum
hlutverkum en það kemur lesanda
ekki oft á óvart með sérvisku. En
samt gæðist sagan töluverðri
spennu í framrás og alkunn venju-
tilbrigði fá á sig kímilegan blæ sem
þó drepur ígildum og táknum sög-
unnar ekki á dreif.
Mildari og mýkri
Keimur af sumri er raunar stutt
saga, ekki nema tíu arkir eða svo,
en þó má undur kalla hve mörgu
og miklu er komið fyrir í henni.
Þar er fyrir að þakka hinum
kriappa og hraða stíl Indriða,
næmri tilfinningu um það sem þarf
að segja og sleppa má, hvemig
koma má sögunni til skila í fáum
orðum, skera samtöl niður í kjama
máls og finna hvar doka má við og
leika að lýsingum á baksviði eða í
hugarheimi um stund án þess að
málalenging sé. Sagan er bráðvel
skrifuð og stílkostir Indriða njóta
sín vel. Tökin era þó mildari og
mýkri en áður fyrr, orðin ekki eins
hvöss en segja að sama skapi
meira.
Þessi saga er í senn skemmtilegt
myndasafn af fólki þar sem hver
er með sínu lagi og eðli en þó fyrst
og síðast hlekkur á réttum stað í
keðju mannlífs í íslenskri sveit fyr-
ir hálfri öld - keðjunni sem var að
því komin að bresta.
AK
Einar Kárason:
Söngur viliiandarinnar og fleiri sögur.
Mál og menning 1987.
Einar Kárason er einn af okkar
best lukkuðu höfundum. Skáldsög-
ur hans hafa selst afburða vel og
bera uppi óstöövandi sýningu hjá
Leikfélagi Reykjavíkur, kvikmynd
eftir handriti hans fær fyrstu verð-
laun í útlöndum, þegar hann les
upp úr verkum sínum fyrir fólk
skemmta allir sér konunglega og
nú er hann að koma út hjá stærstu
forlögum á Norðurlöndum sem
hafa hingaö til ekki tekið við öðra
héðan en Halldóri Laxness. Svo
gerist þaö þegar Einar sendir frá
sér smásögur að gagnrýnendur
setja sig í stellingar og kvarta yfir
því að hann risti ekki mjög djúpt
af því að hann er fyndinn og
skemmtilegur og að sögumar passi
ekki viö einhveija fyrirfram til-
búna skilgreiningu á smásögum.
Þetta eru ótrúleg viðbrögð. Að láta
sér detta í hug að smásögur verði
að passa inn í sama form og nem-
endum er kennt á námskeiðum í
ritlist eða „creative writing" eins
og það heitir í Amríku!
Nafnlaus þjáning
Fyrsta sagan svarar þessu með
fyndnina. Þar er sögumanni ein-
mitt mjög legið á hálsi fyrir tilfinn-
ingaleysi. Líf hans er stöðugt glens
og grín þar til sorgartíðindi berast
og hann bregst ekki við eins og til
er ætlast. Hann á í erfiðleikum með
að halda niðri í sér hlátrinum.
Vegna viðbragða sinna einangrast
sögumaður frá sínum nánustu og
lífið verður leiðinlegt. Og það eru
hin eiginlegu sorgartíðindi, ekki að
hörmulegir atburðir skuli gerast
heldur að glaðværðin skuli víkja
úr lífi fólksins. Ættingjar sögu-
manns heimta þó að hann sýni
merki sorgar og um leið og þeir
þykjast merkja að þjáningin búi
líka með honum geta þeir tekið
hann í sátt. Þar með kemur glað-
værðin aftur inn í lífið og ekki er
minnst á sorgimar meir. Þar liggur
punktur sögunnar. Til þess að geta
metið grín fólks verður maður aö
finna fyrir þjáningu þess líka. En
þaö er óþarfi að hafa hana í for-
grunni og þarf raunar aldrei að
nefna hana.
Draumar um eigið ágæti
Hjá Einari finnum við vel fyrir
undiriiggjandi þjáningu fólksins,
brynjaðri kvikunni sem sífellt er
afhjúpuð. Þeir sem hafa lent utan-
hrings í mannlífsdansinum eru oft
aðalpersónur, menn sem ýmist ala
með sér drauma um eigið óupp-
götvað ágæti eða hinir sem njóta
fyrir einhvem misskilning virðing-
ar utangarðshópa án þess að hafa
nokkum tímann gert nokkuð til að
verðskulda hana. Eru bara fígúrur.
Hjá þessu fólki verður sjálfs-
blekkingin allsráðandi og er
stöðugt afhjúpuð í sögunum. í
„Rörsteypan og blaðiö“ er alkóhól-
istinn sem býður vini sínum yfir
upp á eitt toddýglas og þeir fara á
stórfyllerí en eru samt alltaf miklir
menn, skríða í morgunmat á Hótel
Loftleiðum og finnst þeir vera aö
slútta konunglegri veislu, fá sér
Bókmenntir
Gísli Sigurðsson
Einar Kárason ásamt nýrri bók
sinni.
Underberg „til að taka daginn“ en
eru bara aö halda áfram sama öl-
æðinu. Vinurinn er í þrælavinnu
og langar til að losna- en á ekki um
margt að velja, hefur enga reynslu
og það sem verra er, engan áhuga
á neinu. Hugsar bara stórt í vím-
unni. Inn í þetta fléttast sögur um
auð og völd, spillingu, arðrán og
ömurleik hins viðurkennda hvers-
dagslífs sem rúmar hvergi mannleg
samskipti. Þar verður uppvaskið
eftir matinn og sjónvarpsfréttir að
aðalatriðunum, hlutir sem engu
máli skipta en nægja til þess að
þeir sem láta þá ráða lífi sínu telj-
ast normal og sæmilega lukkaðir.
Sögumaður fellur ekki inn í þetta
munstur af. því að honum hefur
aldrei „fundist neitt skipta máli“.
Hann nennir ekki að hafa áhuga á
að renna eftir því röri sem hann
er kominn í.
Helstu snillingar
mannsandans
„Töfrafjallið" segir af manni sem
fer út á land að kenna og uppgötvar
að þar eru samankomnir helstu
snillingar mannsandans sem hann
hélt vera, tónlistardoktor, vitring-
ur og tvö stórskáld. Ekkert þessara
stórmenna hefur fengið starf við
hæfi; þau eru að kenna „Ole har
et æble“ í stað þess aö flyíja lærða
fyrirlestra um Ústir og sinna skap-
andi störfum þess á milli. Að visu
hefur „hinn gáfaöi og stórhuga
menningarumsvifamaður og bóka-
útgefandi Siguijón í Letri“ gefið út
bækur eftir einn þessara manna
og tónlistardoktorinn hefur fengið
flutt eftir sig verk í útvarpi en ve-
rið misskilinn af gagnrýnendum.
Doktorinn vantar alveg fólk á sínu
plani til að ræða alvöru tónvísindi
en finnur þó viðmælanda í sögu-
manni okkar. í Ijós kemur að hið
háa plan doktorsins takmarkast af
þusi út í gagnrýnendur á blöðun-
um: „.. .Á að skera af þeim haus-
inn. Margt fleira svona ræddum
við. Mér gekk vel aö halda uppi
þessum samræðum. Mikill heið-
ur.“
Að lifa lífinu lifandi
Bygging sagnanna gengur ekki
alveg eftir þeirri formúlu sem snið-
in hefur verið af kennslubókar-
höfundum. Stundum tekur
sagnagleðin völdin og ber söguna
áfram eins og í „Söng villiandar-
innar“. Það sem heldur þeirri sögu
saman er áhrif morgunútvarps-
, manna og þeir atburðir sem geta
staöið á bakvið eitt lítið símtal
manns sem reynir sig við spum-
ingu dagsins. Ekki ósvipaðir
þankar liggja að baki lokasögunnar
í bókinni. Þar hrífumst við með
miklum undirheimasagnameist-
ara, Halla hörrikein, sem hefur
verið stórþjófur alla sína tíð og er
stoltur af. Okkur rekur stefnulaust
um mannlífið en sagan er römmuð
inn í sögu af starfsmanni geð-
sjúkrahúss sem er að leita að
sjúklingi, áttar sig ekki á hvar hann
muni að finna og hrasar sjálfur í
fenið.
í sögunum er gildismat fólks lagt
undir hamarinn og endurskoðað,
oft með háði aö vopni. Yfirborðs-
mennska velgengninnar fær
heldur lága einkunn og þeir einir
verða stórir sem lifa lífinu lifandi
og láta ekki draga sig áfram í eftir-
sókn eftir þvi sem ekkert er.
Mannlífið frá degi til dags er þess
virði að því sé nokkur gaumur gef-
inn, hvert augnablik verður að lifa.
Sögur Einars Kárasonar hafa það
umfram svo mikið af því sem skrif-
að er aö þær virka. G.S.