Dagblaðið Vísir - DV - 27.08.1988, Blaðsíða 22

22
LAUGARDAGUR 27. ÁGÚST 1988.
Veröld vlsindarina
Nýr salmonellubani lofar góðu
Stephen Rubino hefur loks náð árangri i baráttunni við salmonellusýklana.
Bandarískur .líffræðingur að nafni
Stephen Rubino hefur einangrað efni
sem drepur salmonellusýkla á mun
öruggari hátt en hingað til hefur ver-
ið hægt. Þetta nýja efni er kallað
ambicin-n. Það er unnið út prótíni
sem heitir „bacteriocin“. Prótín þetta
verður til í sjálfum sýklunum til að
þeir geti rutt úr vegi keppinautum
sínum.
Fyrst var vitað um þetta efni á
þriðja áratug þessarar aldar. Það
hefur aldrei verið notað vegna þess
hve erfitt er að fá það til að gegna
hlutverki sínu. Nú hefur tekist að fá
efnið til að halda virkni sinni með
því að bæta í það nýjum efnum. Það
hefur þegar verið reynt gegn íjórum
afbrigðum salmonellusýkla og drep-
ið þá alla.
Nú er vitað um 1800 afbrigði af
salmonellusýklum en þeir fjórir, sem
valdir hafa verið í tilraunaglösin hjá
Rubino, eru þeir fjarskyldustu úr
fjölskyldunni. Góðar líkur eru því á
að þeir sýklar, sem ekki hafa kynnst
efninu, standist það ekki heldur.
Salmonellurnar í öllum sínum af-
brigðum eru með lífseigustu sýklum
sém til eru. Til þessa hafa allar til-
raunir til að ráða niðurlögum þeirra
reynst gagnslausar. Þær lifa af
geislameðferð og einnig gömul hús-
ráð eins og edik. í Bandaríkjunum
einum látast 500 manns árlega vegna
salmonellusýkingar og þar er árlega
varið milljónum dala til rannsókna
á þeim.
Nýja efnið hefur ekki verið reynt
enn á matvælum og ekki er vitað
hvort það er skaðlegt mönnum. Ef
svo reynist þá er allt starf Rubino
unnið fyrir gýg. Mestar líkur eru þó
á að efnið sé skaðlaust. Vonir standa
til að hægt sé að blanda efninu í vatn
sem notað er við matvælavinnslu og
sótthreinsa það þannig með sama
hætti og við klórblöndun.
Efasemdir um
stóru sprenginguna
Hannes Alfvén trúir ekki á stóru sprenginguna.
Þótt vísindamönnum beri ekki
saman um hve heimurinn er gam-
all hefur það verið almenn trú
þeirra að upphaf hans megi rekja
til þess sem kallað er sprengingin
mikla eða „Big Bang“ eins og það
heitir á ensku. Viö þetta upphaf á
heimurinn að hafa verið ógnar-
þéttur klumpur af efni. Eftir
sprenginguna hefur hann verið að
þenjast út. Þessi hugmynd á sér
m.a. stoö í afstæðiskenningu Ein-
steins og hefur sætt fáum andmæl-
um í tvo áratugi.
Ekki eru þó allir sem fallast á
þessa hugmynd. Einn þeirra sem
efast er sænski eðlisfræðingurinn
og nóbelsverðlaunahafinn Hannes
Alfvén. Samkvæmt kenningunni
um sprenginguna miklu er þyngd-
arkrafturinn frumkrafturinn í
heiminum en Alfvén er á annarri
skoðun. Hann segir aö 99% af efn-
inu í heiminum séu rafmagnað gas
og að það séu ógnarsterkir rafseg-
ulkraftar sem halda heiminum
saman.
Alfvén gengur út frá því að heim-
urinn hafi verið til í óendanlegan
tíma, hann eigi sér ekkert upphaf
og engan endi. Alfvén styðst ekki
við stjamfræði í kenningum sínum
heldur notar hann eðlisfræðilegar
tilraunir við tilbúnar aðstæður.
Fyrir vikiö hefur hugmynd hans
verið andmælt á þeirri forsendu að
hún komi ekki nema að litlu leyti
heim og saman við athuganir á
himingeimnum.
Þótt Alfvén njóti ekki almennrar
viðurkenningar fyrir kenningu
sína um gerð alheimsins eru þeir
margir af starfsbræðrum hans sem
telja hann nær hinu rétta en stjarn-
fræðingana. Við tilraunir með raf-
magnað gas hafa komið fram eins
konar segulmagnaðir þræðir sem
virðast eiga sér samsvörún í himin-
geimnum.
Stjarnfræðingar hafa veitt því
athygli að dreifing efnis í heimin-
um er fjarri því aö vera jöfn eins
og gera verður ráð fyrir ef hann
hefur þanist út eftir sprengingu.
Alfvén segir að þetta stafi af því aö
segulkraftar hafi dregið efnið sam-
an. Þetta er atriði sem orðið hefur
til þess að gamlir andstæöingar
kenninga Alvéns viðurkenna að
þörf sé að skoða mál hans betur.

Ungar risaeðlunnar hafa verið afar smávaxnir.
Hreiður risaeðlu
fiiinst í Kína
Þegar menn heyra risaeðlur nefnd-
ar kemur sjaldnast eitthvað smátt í
hugann. Það var þó ekki stærðinni
fyrir að fara hjá afkvæmum einnar
tegundar risaeðlanna sem fundust í
Góbí-eyðimörkinni í Kína nú í sum-
ar. Þar voru kanadískir og kinversk-
ir steingervingafræðingar við rann-
sóknir þegar þeir fundu sex stein-
gervinga af 75 milijón ára gömlum
risaeðluungum.
Steingervingamir eru mjög vel
varöveittir. Hver þeirra er ekki nema
15 til 20 sentímetrar á lengd. Fullvax-
in dýr af þessari tegund vógu hálft
annað tonn þannig að stærðarmun-
urinn er mikill. Ungamir voru allir
saman í hreiðri sem er óvenjulegt
þegar risaeðlur eiga í hlut.
Steingervingafræðingar hafa kom-
ist að því að hvergi í heiminum er
meira af risaeðlum en í Kína. Leið-
angurinn, sem fór um Góbí-eyði-
mörkina i sumar, fann 50 beinagrind-
ur af risaeðlum og á einum stað
mikla hrúgu þar sem þúsundir af
fremur smávöxnum grasbítum af
ættum risaeðla hafa borið beinin.
Lengst af á þessari öld hefur rann-
sóknum á steingervingum í Kína lítið
verið sinnt vegna langvarandi ófrið-
arástands í landinu. Það var ekki
fyrr en eftir 1970 að erlendir vísinda-
menn fengu að koma þangað til rann-
sókna. Eftir það hafa margir leið-
angrar verið famir. Nú er einkum
verið að athuga skyldleika risaeðla í
einstökum heimsálfum. Það gæti
leitt í ljós nýjar staðreyndir um
ferðalög þeirra og hvernig þeim gekk
að aðlagast breytilegu umhverfi.
Þessi gormur er sérstakur fyrir
þá sök aö hann er ofurleiðandi.
Ofurleiðandi
gormur
Efhafræðingar við Argonne
rannsóknastofnunina í Banda-
rikjunum hafa búið til gorm úr
ofurleiðandi efni. Efiiið i gormin-
um er sett saman úr yttríum,
baríun, kopar og súrefni. Við til-
raunir hefur komið í Ijós að þessi
efnasamsetning er ofurleiðandi
viö hærra hitastig en nokkur
önnur sem nú er þekkt.
Yfirleitt verða efni ekki ofur-
leiðandi fyrr en við alkul sem er
-2730C. Umrædd efnablanda,
sem fyrst var sett saman á síðasta
ári, verður hins vegar ofurleið-
andi við -1430C. Til þessa hefur
verið vandkvæðum bundiö að
móta efnið þannig að þaö verði
nothæft til einhverra hluta. Nú
hefur það tekist.
Tilraunir
með nýtt
eyðnilyf
Nokkrir eyðnisjúklingar á
rannsóknastofiiun í Bandaríkj-
unum voru nú í byrjun mánaðar-
ins sprautaðir með nýju lyft sem
vonir standa til að láti eyðniveir-
ur ekki ólamaðar ffam hjá sér
fara. Lyfið er unnið úr próteini.
Til þessa hafa mestar vonir ver-
ið bundnar viö lyf sem heitir
AZT. Þaö var sett saman eftir að
áhrif fjölmargra efna á eyðniveir-
una höfðu veriö prófuð. Þetta lyf
hefur reynst gagnslítiö og hefur
auk þess alvarlegar aukaverkan-
ir.
Nýja lyfið sem kallað er CD4 á
að einangra eyðniveirurnar og
koma í veg fyrir að þær-ráðist á
frumur ónæmiskerfisins. CD4
drepur því ekki eyðniveirurnar
en tekur þær þess i staö úr um-
ferð.
Halastjörnur eru hugsanlega of-
hitaðar reikistjörnur.
Snöggsoðnar
reikistjömur
Halastjörnur heilla stjarnfræð-
inga mest vegna þess hvaö þær
ferðast víöa um heiminn. Þær
eiga uppruna sinn jafnvel i útj-
öðrum alheimsins og gætu þess
vega borið í sér eitthvað af því
efni sem til var við upphaf alls í
heiminum.
Það veldur þó stjarnfræðingum
áhyggjum að halastjömumar em
gífurlega heitar og þess vegna
gæti allt efni í þeim verið um-
myndaö og gagnslítð til rann-
sókna. Það er út af fyrir sig rann-
sóknarefni hvers vegna þær
hitna svo mjög.
Einn möguleikinn er sá að hala-
sijörnur séu upphaflega vepju-
legar reikistjömur sem komist
hafa í návigi við svokallaðar ofur-
stjömur og kastast við það út af
brautum sínum og lagt logandi
upp í langferð um himingeiminn.