Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1950, Side 159

U M SÖGUBROTIÐ „UNDAN KROSSINUM'
159
IV
Ef þessi saga hefði verið samin nú á dögum, myndi hún líklega ekki þykja sérlega
stórfelldur skáldskapur, enda verður auðvitað fyrst og fremst að meta Einar Bene-
diktsson sem ljóðskáld, þótt eftir hann liggi tvær nierkar sögur fullgerðar, Gullský og
Valshreiðrið, og sagan Undan krossinum hefði vafalaust verið nefnd við hlið þeirra,
ef henni hefði verið lokið og hún orðið kunn. Hafa verður það í huga við mat sögu-
brotsins, að það er samið fyrir rúmri hálfri öld síðan. Það hefði verið verulegur við-
burður í íslenzkum bókmenntum, ef sagan hefði verið fullgerð og hún komið út á
þeim tíma. Þá var Jón Thoroddsen dáinn fyrir mannsaldri síðan og Gestur Pálsson
fyrir rúmum hálfum áratug. Það var yfirleitt ekki um auðugan garð að gresja í
íslenzkri skáldsagnaritun á síðasta tug síðastliðinnar aldar.
Einar Hjörleifsson var að vísu kominn fram sem skáldsagnahöfundur fyrir 17 ár-
um, þegar hér er komið sögu, hafði 1880 sent frá sér sögurnar Hvorn eiðinn á ég að
rjúfa og Orgelið, sem kom neðanmáls í Þjóðólfi. En hann hafði enn ekki birzt í
öllu veldi sínu, hafði til þessa aðeins gefið út eina verulega góða sögu, Vonir (1890).
En nokkrum mánuðum áður en Einar Benediktsson ritaði þetta sögubrot sitt, samdi
Einar Hjörleifsson suður í fæðingarborg Napóleons mikla, Ajaccio á Korsíku, ein-
hverja skemmtilegustu sögu sína, Litla-Hvamm, sem prentuð var svo skömmu síðar
(í Tsafold 1898).
Jón Stefánsson (Þorgils gjallandi) hafði, þegar hér var komið, aðeins gefið út
eitt smásagnasafn, Ofan úr sveitum, fyrir 5 árum síðan. En þeim sögum var mjög
áfátt að tækni, og þær sýndu aðeins að litlu leyti, hvers höfundurinn var megnugur.
I Dýravininum höfðu þá ekki birzt eftir hann nema þrjár smásögur (og tvær þeirra
þetta sama ár, 1897), en allmargar sögur höfðu þar verið prentaðar eftir Þorstein
Erlingsson.
Guðmundur Friðjónsson hafði þá aðeins birt fjórar smásögur undir nafni sínu í
tímaritum (fyrst Sigrúnu í Eimreiðinni 1896 og svo þrjár sögur 1897), en eina
nokkru fyrr í blaði undir dulnefni (Vorfölvi og haustgrænka í Þjóðólfi 1895). En
fyrsta smásagnasafn hans, Einir, kom ekki út fyrr en 1898.
Og Guðmundur Magnússon (Jón Trausti) var enn ekki kominn fram á vettvang
hókmenntanna, birti raunar fyrstu smásögu sína þetta sama ár og Einar lét prenta
fyrstu bók sína, 1897, en það var dýrasaga á dönsku, sem út kom í tímariti í Kaup-
mannahöfn (Surtla í Dyrevennen). Annars kom Jón Trausti ekki fram sem skáld-
sagnahöfundur fyrr en 1906.
Langsamlega afkastamestu skáldsagnahöfundar í lok síðustu aldar voru þau Torf-
hildur Þorsteinsdóttir Holm, sem birti þá eftir sig margar sögur og sumar miklar,
einkum sögulegs efnis og nokkuð rómantískar, og séra Jónas Jónasson á Hrafnagili,
sem skrifaði sögur í anda raunsæisstefnunnar og tók einnig að semja sögulegar skáld-
sögur. En bæði verða þau Torfhildur og séra Jónas fremur talin til minni spámann-
anna meðal skáldsagnahöfunda okkar, þótt þeim beri ótvírætt rúm í íslenzkri bók-
menntasögu.