Frjáls verslun - 01.04.1955, Page 6

menn hafi boð'ið sjómonnum betri kjör, ef í það
fór. Leiddi þetta til kærumála á alþingi og- sam-
þykkta, er bönnuðu vetursetu og sjávarútveg
erlendum mönnum. Er ein kunnasta samþykkt
þessa efnis Píningsdómur, er gekk á alþingi 1490,
og gerði það a.ð útlegðarsök að hýsa eiienda
menn vetrarlangt, aðra en sjúka menn eða skip-
brotsmenn, og svo að Islendingar gengi í þjón-
ustu hjá slíkum mönnum. Voru þessi hörðu
ákvæði endurnýjuð a.lloft síðan, en það hefur
sýnilega alls ekki hrifið'. Má þó vera, að hér eftir
hafi menn svo sem fyrir siða sakir fremur liaft
þann háttinn á, að leppa útgerð þessa í orði
kveðnu, þannig, að skip og bátar var kallað eign
íslenzkra manna, þótt svo væri ekki í raun
réttri. Kvað einkum mikið að útvegi Hamborg-
arkaupmanna um Suðurnes, svo að talið er, að
þeir ætti þar 40—50 báta um 1540. Aí'tur á
móti kvað mest að yfirgangi enskra kaupmanna
í Vestmannaeyjum, bæði um verzlun og útveg.
1542 gaf Kristján konungur III. út bann við
vetursetu útlendinga liér, er í raun réttri var
aðeins ítrekun Píningsdóms og fleiri slíkra sarn-
þykkta, en hér skyldi meira afl fylgja en áður,
því að konungur lagð'i fyrir hirðstjóra sinn, Otta
Stígsson, að fylgja boðum þessum fram af fullu
afli. Þetta erindi rak Otti Stígsson svo rækilega,
að hann gerði upptæka alla báta Þjóðverja um
Suðurnes og aðrar eignir þeirra þar, og gekk um
þetta dómur á alþingi 1544 og 1545. Svo sem
vænta mátti, létu hinir þýzku kaupmenn, er
urðu fyrir barðinu á Otta Stígssyni, en það voru
einkum Hamborgarar, eigi kyrrt liggja, en því
var að sinni enginn gaumur gefinn og varð' þeim
ekkert ágengt meðan Otta Stígssonar naut við,
en hann var hirðstjóri 1542—47.
Sumarið 1547 var ný ráðstöfun á gerð um
stjórn á Islandi, er konungur leigði bæjarstjórn
Kaupmannahafnar landið allt með sköttum og
skyldum hin næstu 10 ár, gegn föstu árlegu
gjaldi, 1000 lybíkumörkum, er þó skyldi mega
hækka að 3—4 árum liðnum. Gjald þetta, er
svaraði rúmum 500 gildum dölum, var mjög
lágt, er hér fylgdu með verzlunarréttindi óskor-
uð, en að vísu einnig sú skylda að annast lands-
stjórn. Bæjarstjórnin sendi svo hingað fulltrúa.
sinn, Laurentius Mule, með hirðstjóravaldi, en
hann gerði Kristján skrifara að fógeta sínum
hér. Kom brátt í ljós, að stjórn þessa skorti
bohnagn og allan skörungsskap til þess að' rísa
undir þeim vanda, er hún hafði á hendur tekizt.
Verzlun sú, er Danir gátu rekið hér, var harla
lítilfjörleg. Höfðu þeir ein tvö skip í förum, en
Hamborgarar 20. Réð'u Danir sem vænta mátti
ekki neinu um verzlun þessa, en reyndu í þess
stað að gera Þjóðverjum allt til meins, er þeir
gátu, og héldu þá auðvitað í'yrst og fremst sem
fastast við vetursetu- og útgerðarbannið. Kom
þetta frani i nýjum eignaupptökum og varð
af þessu mögnuð óvild, enda nutu Danir síður
en svo stuðnings landsmanna um þessi efni og
sízt eftir að Jón Arason hóf baráttu sína gegn
konungsvaldinu. Komu
Hamborgarar málum
sínum svo við konung
1550, að hann bauð, að
upptækum eigum þeirra
yrði skilað og þeim leyft
að' skilja hér eftir varn-
ing sinn í vörzlu valin-
kunnra manna. En lík-
ast til hefur framkvæmd-
ar samnings þessa leit-
að verið heldur ómjúk-
íega, enda ekki greið-
lega undir vikizt af hálfu
Ivristjáns skrifara. eða fylgjara hans, því að hér
sló í hart og tóku Þjóðverjar Kristján höndum
og varð hann að kaupa frelsi sitt með' 2 lestum
skreiðar. Reiddist konungur sem vænta mátti til-
tækjum þessum, en þó var málið til sætta lagt,
Hamborgarar greiddu bætur, 2300 dala., en fengu
af'tur eignir sínar og leyfi tif verzlunar sein áður,
en bönnuð var þeim veturseta hér og útgerð og
fékkst engin tilslökun um þetta. Landsstjórn var
því næst tekin af borgarstjórninni og fengin Páli
Hvilfeld 1553 og leigusamningurinn frá 1547
niður felldur, en svo sem í bótaskyni fékk bæjar-
stjórnin Vestmannaeyjar að léni gegn 200 dala
gjaldi. Geklc Dönum hér flest illa, og nutu þeir
þó sérréttinda umfram aðra menn erlenda, t. d.
um vetursetuleyfi Urðu þeir að sleppa Vest-
mannaeyjum 1557. Lauk svo hinni fyrstu lotu
með hálfgildings uppgjöf og ósigri.
Aðdragandi
Kristján konungur III. andaðist 1559 og kom
þá til ríkis sonur hans, Friðrik II., d. 1589. Á
fyrri hluta ríkisstjórnarára hans kom til ófriðar
við Svía, 1563—70, og þótt Dönum veitti þar
yfirleitt heldur betur, mátti kalla, að árangur
þessa sjö ára ófriðar yrði enginn, nema sá, að
Kristján III.
30
FRJÁLS VEHZLUN.