Frjáls verslun - 01.04.1955, Síða 12

því, að kaupmenn tæki vörur af bændum „eftir
gömlu kaupi, svo sem frá arildstíð hefur ver-
ið sett og skikkað eftir því sem kaupmaðurinn
vill“, en bændur verði liins vegar að „taka af
kaupmanninum hans vöru svo dýrt sem hann
hana setur eða upp á slær“. „Þar fyrir auð-
mjúklega biðjandi, að það mætti vera hverjum
sem vildi heimilt að sigla til ísland án pass-
bréfa, og að sig’la á hverja höfn sem þeir vilja
eður undir hverjum landsenda þá lystir, að' und-
an teknum Vestmannaeyjum og þeim brenni-
steinshöfnum, í hverjar vér [þ. e. kgr.] látum
sigla með vorum skipum“. Þessu svarar stjórn-
in svo, að í passbréfunum sé öllum boðið að
flytja góða vöru og selja réttri mælingu að við-
lagðri hegningu. „En eftir því það kann að
finnast landinu og þess innbyggjurum að' vera
til hins mesta skaða og fordjörfunar, að það
skuli vera hverjum manni heimilt að sigla til
landsins án vorra passbréfa, því kann það í eng-
an máta til að látast eður til vilja gerast“. Hér
var því um beint afsvar að ræða hjá stjórninni.
I öndverðu var hin nýja verzlunarstefna hafin
af stjórninni með fylgi hinnar dönsku borgara-
stéttar, en þó var hún þá, eins og sýnt hefur
verið hér að framan, iítils megnug. En nú var
þetta breytt. A síðustu 30—40 árum hafði
danska verzlunarstéttin eflzt, og þegar hér var
komið sögu má fara nærri um það, að hún hafi
fullkomlega stutt stjórnina í því, að slaka ekki
á tökunum á Islandsverzluninni. Leið og að
því, að hún yrði tekin enn fastari tökum. Þegar
Kristján IV. tók við völdum 1596, skorti enn
herzlumuninn, að hinni þýzku verzlun væri bol-
að út á íslandi. En að því var nú hiklaust stefnt.
Sex árum síðar komst verzlunareinokunin að
fullu á laggimar.
[Höfuðril: Páll Eggert Ólason: Menn og menntir. Jón J. Aðils:
Saga einokunarverzhinar Dana á Islandi].
Frá hálfrar aldar afmæli verzlunarfrelsisins
I.
Tilviljanirnar eru jafnan skrítnar. — Svo vill
til, að' við upphaf fyrra hálfrar aldar skeiðs
frjálsrar verzlunar á íslandi og í lok þess háðu
Rússar miklar styrjaldir í ves'tri og austri og
fóru hrakfarir í báðum. Krímstríðið stóð árin
1854—56; fór þá vöruverð hækkandi í Norður-
álfu, og íslenzkar vörur seldust fljótt í Kaup-
mannahöfn. Stríð Itússa og Japana 1904—05
var fjarlægara. En frá styrjöldunum báðum er
nákvæmlega skýrt í samtíðarblöðum íslenzkum.
Fór því þó fjarri, að skortur væri markverðra
tíðinda hér heima. Fjörutíu ára „ríkisstjórnar-
afmæli“ Kristjáns konungs níunda var að vísu
alls ekki haldið hátíðlegt í Reykjavík árið 1903.
En 8. dag aprílmánaðar árið eftir var minnzt
afmælis hans með átveizlu og dansleik. íslend-
ingar fengu heimastjórn á öndverðu árinu 1904,
og var þá veizla. Og næsta ár var liðin hálf öld
frá gildistöku verzlunarfrelsislaganna.
En hálfrar aldar afmæli frjálsrar verzlunar
var þó haldið hátíðlegt. árið 1904. Komust tvö
blöð' í Rvík að þeirri niðurstöðu, að það væri
réttara, því að þá liafi mótspyrna Danastjómar
verið brotin á bak og lögin staðfest. Annað blað
kveður þó suma hafa „vakið máls á því að halda
mætti 50 ára afmælið 1. apríl 1905“ (Þjóðvilj-
inn, XVIII. árg., 50. bls.). Sé og um það spurt,
hve lengi verzlunin hafi verið frjáls, ber vitan-
lega að telja frá gildistökudeginum; þá varð
verzlunin frjáls, en ekki fyrr. Þyki mönnum enn,
að þetta orki tvímælis, geta hvorir tveggja verið
ánægðir: Hátíðahöldin lentu á árinu 1904 og
núna 1955.
Svo skrifar Jón Olafsson, ritstjóri „Reykja-
víkur“, að föstudaginn 15. apríl 1904 hafi bæð'i
Reykjavík og náttúran verið „í sparifötunum“;
var þá sólskin, logn og blíða eins og undanfarna
daga. Fánar voru dregnir að hún, og lúð'rasveit-
in hóf leik á Austurvelli kl. 8 stundvíslega. Öll-
um verzlunum og skrifstofum var lokað kl. 11
og frí gefið í lærða skólanum. Allir verzlunar-
rnenn o. fl. söfnuðust saman á Lækjartorgi á
hádegi, og var síðan gengið fylktu liði suður í
kirkjugarð undir hornablæstri og með þrjá fána
í fylkingarbroddi: danska ríkisfánann, fána
verzlunarmannafélagsins og skjaldarmerki ís-
lands. Numið var staðar við leiði Jóns Sigurðs-
sonar, þar sem lagður var mikill og fagur kranz
ritstjóri talaði, stutt, en hlýlega. „Mesti fjöldi
af fólki streymdi að úr öllum áttum. Öll sund
Framhald á bls. 53.
36
FRJÁLS VEIfZLUN