Morgunblaðið - 31.05.2001, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 FIMMTUDAGUR 31. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
EIN jákvæðasta
þróunin í umhverfis-
málum á síðustu ár-
um, er aukin viðleitni
fyrirtækja við að
draga úr neikvæðum
umhverfisáhrifum.
Stjórnendur fyrir-
tækja gera sér í aukn-
um mæli grein fyrir
því, að það er ekki
lögmál að aukin fram-
leiðsla og atvinnu-
starfsemi hafi í för
með sér vaxandi
mengun og eyðilegg-
ingu náttúrugæða og
að oft má ná sama eða
betri árangri og af-
komu með umhverfisvænni tækni
og aðferðum. Stundum hafa fyr-
irtækin sjálf haft frumkvæði að
nýjungum á sviði umhverfisvænn-
ar framleiðslu, en oftar en ekki
hafa framfarir í þessum efnum
orðið með samvinnu stjórnvalda og
atvinnulífsins.
Hvað er
grænt bókhald?
Í svokölluðu grænu bókhaldi
fyrirtækja eru settar fram tölu-
legar upplýsingar um notkun hrá-
efna og orku, auk mengandi efna
sem losuð eru í umhverfið, verða
að úrgangi eða rata í framleiðslu-
vörur. Grænt bókhald gerir mönn-
um fært að fylgjast betur með
helstu umhverfisþáttum viðkom-
andi starfsemi. Það segir til um
hvort þróunin sé jákvæð eða nei-
kvæð og auðveldar fyrirtækjunum
að koma auga á möguleika til að
draga úr sóun og
mengun.
Í nýsamþykktum
breytingum á lögum
um hollustuhætti og
mengunarvarnir, eru
starfsleyfisskyld fyr-
irtæki – þ.e. stærri
fyrirtæki, skyldug til
að færa grænt bók-
hald. Í því felst að
þeim ber að vinna ár-
lega efnisuppgjör fyr-
ir starfsemi sína á lík-
an hátt og í almennu
fjárhagsbókhaldi.
Hollustuvernd ríkis-
ins annast gerð leið-
beininga fyrir fyrir-
tæki og birtingu skýrslna um
grænt bókhald, en gert er ráð fyr-
ir að þær verði aðgengilegar al-
menningi. Með því er jafnframt
viðurkennt að almenningur eigi
rétt á upplýsingum af þessu tagi
og opinber birting upplýsinga ætti
einnig að vera fyrirtækjum enn
meiri hvati en ella til að standa
sig.
Grænt bókhald
eykur hagnað
Grænt bókhald hefur í för með
sér einhvern kostnað fyrir þau fyr-
irtæki sem færa það. Ávinning-
urinn fyrst í stað er einkum fólg-
inn í betri ímynd og betri skilningi
almennings á starfseminni.
Reynslan sýnir hins vegar að
raunverulegur kostnaður við
grænt bókhald er oft minni en bú-
ist var við. Ástæðan er sú, að með
betra yfirliti yfir efnisbúskap fyr-
irtækja sjá stjórnendur og starfs-
menn þeirra oft nýjar leiðir til að
draga úr sóun efnis og fjár. Mörg
dæmi eru þess að grænt bókhald
hafi því aukið hagnað fyrirtækja.
Fyrst um sinn verða stærri fyr-
irtæki, s.s. málmbræðslur, sorp-
stöðvar og fiskimjölsverksmiðjur
skyldug til að færa grænt bókhald.
Mörg fyrirtæki á Íslandi flokkast
hins vegar sem lítil eða meðalstór
og þau ættu einnig að sjá sér hag í
að færa grænt bókhald.
Umhverfisstjórnkerfi
smærri fyrirtækja
Íslensk fyrirtæki eru að mörgu
leyti eftirbátar fyrirtækja í Evr-
ópu í umhverfismálum, samkvæmt
úttekt Guðjóns Jónssonar efna-
verkfræðings, sem kynnt var á
Umhverfisþingi í janúar á þessu
ári. Aðeins tvö íslensk fyrirtæki –
ÍSAL og Borgarplast hf. – hafa
vottað umhverfisstjórnunarkerfi
skv. ISO 14.001 staðli og tvö fyr-
Grænt bókhald – ný-
mæli í umhverfisvernd
Siv
Friðleifsdóttir
Umhverfismál
Í nýsamþykktum lögum
eru starfsleyfisskyld
fyrirtæki – þ.e. stærri
fyrirtæki, segir
Siv Friðleifsdóttir,
skyldug til að færa
grænt bókhald.
A
llt frá því að George
Orwell skrifaði
framtíðarhryllinn
1984 fyrir rúmri
hálfri öld hefur ugg
sett að fólki í hvert sinn sem ýjað
er að því að einhvers konar Stóri
bróðir fylgist með. Tilvist Stóra
bróður hefur hins vegar aldrei
sannast á Vesturlöndum ólíkt því
sem gerðist í mörgum ríkjum
undir kommúnismanum. Nú hef-
ur hann hins vegar fengið nafn
og þótt enn hafi engar sannanir
fengist fyrir tilvist hans lýsti fjöl-
menn nefnd Evrópuþingsins því
yfir fyrr í vikunni að allt benti til
þess að Stóri bróðir væri til.
Hann hefur reyndar fengið
nýtt nafn, kallast nú Echelon og
á rætur að rekja til bandarískra
leyniþjónustna. Afar lítið er í
raun vitað um tilkomu kerfisins
og tilvist, þótt evrópskir frétta-
menn þreytist ekki á að tína til
sérfræðinga
sem tjá sig
um Echelon í
fullvissu þess
að það sé til
og allnokkrar
skýrslur hafi
verið skrifaðar um það.
Eftir því sem næst verður
komist er Echelon að minnsta
kosti tuttugu ára gamalt og að
grunni til bandarískt, þótt Kan-
adamenn, Bretar, Ástralar og
Ný-Sjálendingar taki einnig þátt
í því. Kerfið tengist einkum
bandarísku þjóðaröryggisstofn-
uninni NSA sem aðdáendur
bandarískra spennumynda ættu
að þekkja. Þrátt fyrir nafnið,
sem vísar til skipunar í herfylki,
tengist Echelon ekki hernaði,
heldur óbreyttum borgurum og
fyrirtækjum.
Echelon snýst einkum og sér í
lagi um hleranir á símtölum,
tölvupósti og föxum. Er fullyrt í
einni af Echelon-skýrslunum að
leyniþjónustur aðildarlandanna
hafi fyrir löngu byggt njósna-
kerfið inn í fjarskiptakerfi með
leyfi símfyrirtækja. Með aðgangi
að gervihnöttum, sæstrengjum
og svo auðvitað Netinu sé eins
auðvelt að lesa eða hlusta á sam-
skipti og fyrir póstinn að lesa
póstkortin sem hann ber út. Sagt
er að alls séu um 120 gervi-
hnattakerfi til sem safni upplýs-
ingum.
Echelon er sagt notast við ým-
iss konar orðabækur, raddgreina
og orðalista og lengi hefur verið
á sveimi sú fullyrðing fyrrver-
andi njósnara að til sé kerfi sem
sé svo þróað að það geti sjálf-
krafa leitað að ákveðnum orðum.
Því fer þó fjarri að sérfræðingar
séu sammála um það þótt allir
viðurkenni að tilraunir til að þróa
slíkt kerfi hafi staðið í líklega
þrjá áratugi.
Kerfið hlerar samskipti ákveð-
ins fólks, fyrirtækja og stofnana.
Það fer í gegnum gríðarlegan
fjölda upplýsinga og síar út fyr-
irfram ákveðnar upplýsingar,
sem ekki er að fullu ljóst hvernig
eru nýttar þótt fullyrt sé að
njósnirnar beinist einkum að fyr-
irtækjum. Uppi eru ásakanir um
að Echelon hafi verið nýtt til að
koma evrópskum fyrirtækjum í
samkeppni við bandarísk í koll
með því að afhenda eða selja
bandarísku keppinautunum iðn-
aðarleyndarmál. M.a. er talið að
Airbus hafi misst gríðarstóran
samning í hendur Boeing-
verksmiðjanna vegna þessa.
Fyrir vikið eru æ fleiri fyr-
irtæki farin að dulkóða upplýs-
ingar sem sendar eru í tölvupósti
og gæta að sér þegar viðkvæmar
viðskiptaupplýsingar eru annars
vegar. Hefur orðið alger spreng-
ing í dulkóðun upplýsinga allra
síðustu ár, og nú í ár í Dan-
mörku. Þingmenn um alla Evr-
ópu hafa ítrekað krafið stjórn-
völd í löndum sínum um
upplýsingar en svörin hafa verið
loðin og að jafnaði þau að stjórn-
völd hafi enga vitneskju um
Echelon aðra en þá sem sé að fá
í fjölmiðlum.
Almenningur hins vegar hryll-
ir sig og veit ekki alveg hvernig á
að bregðast við. Rétt eins og
fólki finnist tilhugsunin um að
vera kunni að einhver sé að
hlusta eða lesa það sem frá því
fari svo óraunveruleg að það geti
ekki hugsað hana til enda. En ef
menn leiða hugann að öllum
þeim möguleikum sem nú þegar
eru fyrir hendi til að safna upp-
lýsingum um hvern og einn fer
ekki hjá því að hrollur fari um
þá.
Það er margsannað mál að
hægt er að fylgjast af mikilli ná-
kvæmni með ferðum farsímaeig-
anda meðan kveikt er á síman-
um, hvort sem verið er að tala
eða ekki. Nýverið krafðist
danska lögreglan þess að síma-
fyrirtækin tækju saman og legðu
fram upplýsingar um alla þá far-
símanotendur sem verið hefðu
innan við einn km frá þeim stað
þar sem alvarlegur glæpur var
framinn á klukkutíma tímabili.
Þeir reyndust skipta þúsundum.
Upplýsingarnar voru auðfengn-
ar.
Greiðslukortin gefa æ meiri
upplýsingar um notendur sína og
kortleggja kaupvenjur þeirra og
ferðir. Það gerir Netið einnig,
fyrirtæki sem einu sinni hefur
verið skipt við á Netinu senda
neytendum sjálfkrafa upplýs-
ingar um nýjungar svipaðar þeim
sem fest voru kaup á í upphafi.
Neytandinn hefur enga stjórn á
hvaða fyrirtæki komast yfir upp-
lýsingar um viðskipti á Netinu,
sem ganga kaupum og sölum.
Smartkortin sem eiga að vera á
næsta leiti geta innihaldið ótrú-
legt magn upplýsinga, t.d. allar
læknaskýrslur um viðkomandi.
Ein ástæða þess að ekki er
enn hægt að framkvæma banka-
viðskipti í gegnum farsíma er sú
að slíkir gagnaflutningar eru svo
hriplekir að hver sem býr yfir
þokkalegri tækniþekkingu og
búnaði getur komist yfir þær.
Lögreglan í New York er nú
að taka í notkun fartölvur sem
eru á stærð við friðþjófa en hægt
er að nota þær til að fletta fólki
upp og kanna afbrotaferil þess
úti á götu. Hún hefur nú þegar
handtekið mann grunaðan um
þrjú morð en hann var tekinn við
drykkju á almannafæri.
Þetta er sjálfsagt allt gott og
blessað og stuðlar vafalaust að
betri heimi. En hvers vegna
rennur þá svona mörgum kalt
vatn milli skinns og hörunds?
Það skyldi þó aldrei vera að verið
hafi sannleikskorn í framtíð-
artryllunum, að tæknin sé að
fara fram úr okkur?
Og það versta er að við því er
líklega ekkert að gera.
Er Stóri
bróðir til?
Echelon-njósnakerfið hlerar símtöl, les
tölvupóst og föx og er notað gegn fyr-
irtækjum og óbreyttum borgurum.
VIÐHORF
Eftir Urði
Gunnarsdóttur
urdur@mbl.is
MANSTU hversu
sársaukafullt það get-
ur verið að reka höf-
uðið í. Oft myndast
kúlur á höfðinu sem
minna okkur á árekst-
urinn í nokkra daga.
Við reynum svo að
forðast sams konar
árekstur í framtíðinni.
En þegar við rekumst
á ósýnilegar fyrirstöð-
ur erum við í meiri
vanda, það er nefni-
lega svo erfitt að forð-
ast þær. Stundum hef-
ur verið talað um
glerþak, gjarnan not-
að um þær fyrirstöður
og skorður sem konum eru settar í
stjórnmálum og annars staðar í
þjóðfélaginu. Allar konur sem eitt-
hvað hafa látið reyna á mörk milli
þess sem kynin mega og eiga að
gera hafa rekið sig á þetta glerþak.
Tvær athyglisverðar fyrir-
spurnir til forsætisráðherra
Á yfirstandandi þingi hefur for-
sætisráðherra fengið og svarað
tveimur fyrirspurnum um skipan í
nefndir og ráð á vegum ríkisins.
Árni Steinar Jóhannsson, þing-
maður Vinstri hreyfingarinnar –
græns framboðs á Norðurlandi
eystra, spurði um skiptingu
nefndamanna eftir búsetu. Í svari
forsætisráðherra (sjá: http://
www.althingi.is/altext/126/
s/0339.html) kemur í ljós að mis-
vægi er umtalsvert á milli lands-
hluta. Höfuðborgin sker sig úr en
þaðan eru um 34% fleiri nefndar-
menn en eðlilegt má teljast miðað
við íbúafjölda. Fulltrúar Reykja-
ness eru í sæmilegu samræmi við
fjölda íbúa. Önnur kjördæmi búa
svo við það að fá ekki að koma að
stefnumótun og ákvarðanatöku til
jafns við aðra. Og ennþá eru ein-
hverjir hissa á því að fólk utan höf-
uðborgarinnar sé orðið langþreytt
á að fá að heyra og finna að það er
álitið annars flokks borgarar.
Hvernig væri að opna
augun? Sjá þetta ekki
allir sem vilja sjá?
Hólmfríður Sveins-
dóttir og Ásta Ragn-
heiður Jóhannesdótt-
ir, þingkonur Sam-
fylkingarinnar,
spurðu forsætisráð-
herra um hlutfall
kynjanna í nefndum
og ráðum á vegum
ríkisins. Í svari for-
sætisráðherra (sjá:
http://www.althingi.is/
altext/126/
s/0339.html) kemur
fram að af þeim 4.087
einstaklingum sem
sitja eða setið hafa í nefndum,
stjórnum og ráðum á vegum rík-
isins á sl. ári eru 1.082 konur og
3.005 karlar. Hlutfall kvenna er því
26,5%.
Hvernig getur fólk talið sér trú
um að hér ríki jafnrétti þegar ein-
ungis 26,5% nefndarmanna eru
konur? Og hvaða rökleysa er það
að segja að reynt sé að gæta jafn-
ræðis varðandi búsetu við val á
fólki í nefndir þegar t.d. einungis
5% nefndamanna koma af Norður-
landi eystra þar sem 9,6% Íslend-
inga búa?
Þegar þessar tvær staðreyndir,
og tölurnar sem þær byggjast á,
eru skoðaðar samtímis kemur líka í
ljós að konur á Norðurlandi eystra,
sem eru um 4,6% landsmanna, eru
einungis 0,98% nefndarmanna
meðan karlar í Reykjavík, sem eru
19,2% landsmanna, eru 38,9%
nefndarmanna.
Þannig er eitt nefndarsæti á
hverja 34,2 karla í Reykjavík á
meðan 326,7 konur á Norðurlandi
eystra standa á bak við hverja
nefndarkonu.
Í svari forsætisráðherra til
Hólmfríðar og Ástu er bent á að í
mörgum tilvikum er svo staðið að
skipan í nefndir, ráð og stjórnir að
flestir hljóta skipan samkvæmt til-
nefningu þriðja aðila ellegar eru
kosnir til slíkrar setu. Af þessu má
skilja að ráðuneytin sitji bara uppi
með nefndaskipan sem er eins og
þessar tölur sýna. Þetta þykir mér
frekar þunn afsökun. Ef raunveru-
legur vilji er til þess að breyta
þessu þá þarf auðvitað að finna
leiðir til þess. Að sjálfsögðu breyt-
ist ekkert ef fólk situr bara með
hendur í skauti og bíður eftir að
kraftaverkin gerist. Hér er að-
gerða þörf. Hvað hefur verið gert
til að breyta þessu?
Vægi atkvæða –
vægi fólks
Auðvitað veit ég að mörgum mun
þykja lítið til þessara staðreynda
koma og jafnvel finnst einhverjum
að þeim komi þetta hreint ekkert
við. Þeim hinum sömu vil ég benda
á að Ísland er útnári í samfélagi
þjóðanna. Við erum fámenn og bú-
um afskekkt. Þrátt fyrir það viljum
við hafa sömu möguleika og aðrir
til að koma sjónarmiðum okkar á
framfæri. Þá sættum við okkur
ekki við að vera neinar hornkerl-
ingar. Við Íslendingar tökum þátt í
norrænu samstarfi. Þar ætlumst
við til að fá fulltrúa í margvíslegum
nefndum og ráðum. Þar höfum við
oft einn fulltrúa af fimm, eða 20%,
þrátt fyrir að vera einungis um
1,1% íbúa Norðurlanda. Kostnað-
Með kúlur á höfðinu
Kristín
Sigursveinsdóttir
Jafnrétti
Lögum samkvæmt
skal ríkisvaldið ekki
mismuna þegnunum
eftir kyni og búsetu,
segir Kristín
Sigursveinsdóttir.
Ég fer bara fram á að
þeim lögum sé fylgt.