Morgunblaðið - 31.05.2001, Blaðsíða 68

FÓLK Í FRÉTTUM
68 FIMMTUDAGUR 31. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÓÁNÆGJA Þjóðverja með Versala-
samninginn og niðurlæging ósigurs-
ins í fyrri heimsstyrjöldinni, voru að-
alhvatar uppgangs Nasistaflokksins
og leiðtoga hans, Adolfs Hitler.
Gegnsýrður af kommúnista- og gyð-
ingahatri og sjúklegri oftrú á yf-
irburðum Þjóðverja og annarra af
arískum stofni, fékk hann byr undir
báða vængi þegar um miðjan þriðja
áratuginn. Hitler var fangelsaður
1923, fyrir misheppnaða uppreisnar-
tilraun, og notaði tímann til að skrifa
Mein Kampf, þar sem hann mótaði
óhugnanlegar stjórnmálaskoðanir
sínar. Fylltust þá margir gyðingar í
þýskumælandi Evrópulöndum ugg
um framtíðna. Í þeim hópi var m.a.
fjöldi snjallra kvikmyndagerð-
armanna og leikara. Alvarlegar af-
leiðingar heimskreppunnar á al-
mennan efnahag fólks voru bensín á
eld nasismans, áróðursmeistarinn
Hitler og meðreiðarsveinar hans
urðu æ valdameiri. Notuðu öll meðöl
til að tryggja sig í sessi í upplausn-
inni, ekki síst hjá millistéttinni, sem
verst fór útúr kreppunni. Hræðsla
við heimsyfirráð kommúnismans var
einnig öflugt hjálparmeðal.
Gyðingar og frjálslyndir lista-
menn voru þegar farnir að halda yfir
landamærin, einkum til Bandaríkj-
anna, en 1932 urðu þáttaskil, er Nas-
istaflokkurinn varð stærsta stjórn-
málaafl landsins. Ári síðar varð
Hitler ríkiskanslari, 1934 nefndist
hann Foringinn (Der Führer), og
einræðið fullkomnað. Unheimurinn
flaut sofandi að feigðarósi á meðan
nasistar urðu gráir fyrir járnum.
Ótrúlega margir gyðingar sátu sem
fastast í lengstu lög í von um að mar-
tröðinni linnti, fyrir þá flesta þýddi
það kvöl, dauða og tortímingu. Aðrir
skynjuðu hættuna sem lá í loftinu og
björguðu sér með ráðum og dáð á
óhultari staði, einkum vestur um
haf. Enda gyðingar jafnan verið
áberandi sterkir og fjölmennir í öll-
um greinum kvikmyndaiðnaðarins í
Hollywood. Þeir voru ekki einir um
að forða sér á meðan tækifæri gafst,
almennir borgarar, jafnt sem lista-
menn í öllum geirum, ekki síst kvik-
myndunum, flúðu unnvörpum land
feðra sinna.
Þjóðverjar og Ítalir bjuggu við
stranga ritskoðun fasista, ekki síst
þar sem stjórnvöld landanna gerðu
sér frá upphafi grein fyrir ómet-
anlegu áróðursgildi kvikmyndarinn-
ar og nýttu sér í miklum mæli. Í Sov-
étríkjunum þaggaði Stalín og nótar
hans, snarlega niður í umbótamönn-
um og frjálslyndum kvikmyndagerð-
armönnum, sem fengið höfðu örlítið
svigrúm á öndverðum þriðja ára-
tugnum.
Á hverfanda hveli
Síðari heimsstyrjöldin hafði staðið
í nokkra mánuði þegar eitt mesta
stríðsdrama allra tíma, Gone With
the Wind, var frumsýnt í desember
’39. Að vissu leyti markaði myndin
endalok Gullaldarinnar í Hollywood
og upphaf hræðilegustu stríðstíma í
mannkynssögunni. Upphaflega tóku
Bandaríkin ekki þátt í stríðsátök-
unum en stríðsrekstur Hitlers varð
þess valdandi um mitt sumar 1940,
að 11 Evrópuríki undir hakakross-
inum höfðu þegar lokað á bandarísk-
ar myndir. Í lok ársins sýndu aðeins
þrjú lönd á meginlandinu Holly-
wood-framleiðslu; Svíþjóð, Sviss og
Portúgal. Allt í einu var brasilíska
kynbomban Carmen Miranda og
myndir frá Rómönsku Ameríku, það
eftirsóknarverðasta sem Evr-
ópubúar höfðu úr að moða.
Enn ríkti hlutleysisstefna vestan
hafs, kvikmyndaiðnaðurinn var ekki
reiðubúinn að taka opinbera ákvörð-
un, háður hagsmunum og vilja
áhrifamanna í peningaheiminum og
stjórnmálum. Eina heiðarlega und-
antekningin var Confessions of a
Nazi Spy (’39), frá Warner. Rík-
isstjórn Bandaríkjanna lagði að fyr-
irtækinu að leika ekki slíkt aftur.
Hægt en ákveðið óx stuðningur
við málstað Bandammanna. MGM
reið á vaðið með The Mortal Storm
(’40), sem gerist í Þýskalandi á önd-
verðum fjórða áratugnum og segir
frá sannsögulegri aftöku Franks
Morgan, menntamanns af gyð-
ingaættum. Skömmu síðar var frum-
sýnd So Ends Our Night, byggð á
ádeilu Erics Maria Remarque á nas-
ismann. Chaplin fór ekki í grafgötur
með á hverja hann deildi í Einræð-
isherranum – The Great Dictator
(’40), sem var jafnframt fyrsta tal-
mynd snillingsins. Hitchcock varaði
menn við hættunni í Foreign
Correspondence (’40), þannig varð
afstaða Hollywood sífellt ljósari og í
Óskarsverðlaunamyndinni Serga-
eant York (’41), er deilt á hlutleysi
og einangrunarstefnu.
Illvirki skapa þáttaskil
Níðingsleg árás Japana á Pearl
Harbor, 7. desember ’41, markaði
þáttaskil í styrjöldinni. Hollywood
steypti sér af fullum krafti útí stríðs-
myndagerð og fékk fljótlega full-
vissu um að föðurlandsástin var af-
bragðssöluvara á hvíta tjaldinu. Líkt
og þeir Göbbels og Hitler, uppgötv-
aði ríkisstjórn Bandaríkjanna sam-
stundis jákvæð áhrif og áróðursgildi
kvikmyndarinnar á stríðstímum. Því
var iðnaðurinn aldrei í fjársvelti á
þessum erfiðu tímum og kvikmynda-
verin sýndu aukinn hagnað.
Fjölmargar stjörnur skráðu sig í
herinn, ásamt öðrum listamönnum í
kvikmyndageiranum. Aðrar ferð-
uðust á milli vígsstöðvanna og stöpp-
uðu stáli í hermennina. Risaverin
lögðu sitt af mörkunum. Myndir um
djöfulskap Möndulveldanna, einkum
nasista, og hugprýði Bandamanna,
komu á færibandi á markaðinn. Nas-
istarnir voru fyrst og fremst í þrem-
ur útgáfum: Í höggormslíki, líkt og
Major Strasser (Conradt Veidt), í
Casablanca; Otto Preminger var
persónugervingur þverhausanna í
The Pied Piper, eða þá vonlausir
bjálfar, einsog Gestapoforinginn Sig
Ruman í mynd Lubitsch, To Be or
Not To Be (allar ’42). Japanir fengu
svipaða útreið.
1943 var metár í gerð seinnastr-
íðsmynda. Líkt og aðrar kvikmynda-
greinar, voru þær af öllum hugs-
anlegum stærðum og gerðum.
Upphaflega var undantekningarlítið
um áróðursmyndir að ræða, en
smám saman varð mannlegi þátt-
urinn sterkari. Þegar árið 1944 var
myndunum tekið að fækka, ástæðan
fyrst og fremst að Bandamenn voru
komnir í öruggt hlutverk sig-
urvegaranna í stríðsbrjálæðinu.
Þjóðverjar, kvikmyndir og stríð
Einsog áður hefur komið fram,
hófst atgervisflótti þýskumælandi,
evrópskra kvikmyndagerðarmanna,
á ofanverðum þriðja áratugnum. Til
að byrja með voru helstu ástæð-
urnar hinn rífandi uppgangur í
Hollywood. Síðan bættist við stríðs-
ótti og gyðingaofsóknir nasista. Í
kjölfar manna einsog Erics Von
Stroheim og Josef Von Sternberg,
komu flóðbylgjur hæfileikafólks í
öllum greinum iðnaðarins. Eitt
fyrsta táknið um ógeðfelldar breyt-
ingar í Þýskalandi, var skipan Alf-
reds Hugenbergs í æðstu stöðu hins
volduga kvikmyndavers UFA, í árs-
byrjun ’28. Hugenberg var að sjálf-
sögðu flokksbundinn nasisti. 1929
varð UFA, með tilkomu risavaxinna
og hátæknivæddra tökuvera í
Neubabelsberg, öflugasta kvik-
myndafyrirtæki Evrópu, með sí-
aukna áherslu á áróðursmyndir. Þar
sem yfirburðir og hetjulund hinna
ljóshærðu og bláeygu var dýrkaður,
í bland við ósvífnar og sóðalegar
árásir á gyðinga og gyðingdóm. Föð-
urlandið var hafið til skýjanna.
Von Sternberg sneri aftur til að
gera Bláa engilinn (’30). Myndin,
Marlene Dietriech og Emil Jann-
ings, urðu öll ódauðleg í einni svipan.
Von Sternberg hélt í hraðkasti aftur
yfir hafið, ásamt Dietrich, sem síðar
snerist gegn nasistum. Örlög Jann-
ings urðu hörmulegri því hann gekk
til liðs við Þriðja ríkið og var bann-
færður og atvinnulaus í stríðslok. Dó
ærulaus maður 1950.
Nasistar kasta grímunni
Snemma árs trylltist Adolf Hitler
yfir sýningum í Berlín á stríðsádeil-
unni Tíðindalaust á vesturvígsstöðv-
unum. En varð að láta í minni pok-
ann. Hinsvegar fengu nasistar því
framgengt að nafni Morðingja á
meðal vor, meistarverks Fritz Lang,
var breytt í M. Flokkurinn náði þó
ekki að sinni að banna þessa duldu
ádeilu á óhugnað nasismans. Myndin
og Lang, hinn fyrrum dáði leikstjóri
stórmynda byggðra á söguljóðum
Þjóðverja, Niflungaljóðunum, Sieg-
fried kóngssyni og Hefnd Kriem-
hildar, hlutu ekki náð fyrir augum
valdhafa Þriðja ríkisins. Hann rétt
náði að komast úr landi eftir gerð
Dr. Mabuse (’32). Hafði verið boð-
aður á fund Josefs Göbbels, nýskip-
aðs mennta- og áróðrsmálaráðherra
Foringjans, sem skömmu áður hafði
bannað Dr Mabuse, en samt hrifist
svo af handbragði Langs, að hann
bauð leikstjóranum æðsta embætti
við UFA, og leikstjórn myndar um
William Tell. Lang leist ekki á blik-
una, þakkaði fyrir sig, en sagðist
vera af gyðingum í móðurætt. „Við
ákveðum hverjir eru gyðingar,“
svaraði ráðherrann, og Lang taldi
sig heppinn að hafa sloppið lifandi
frá þessum fundi.
Lang áði um stund í Frakklandi,
áður en hann hélt vestur. Í Banda-
ríkjunum fór hann sér að engu óðs-
lega, lærði málið af leigubílstjórum,
gengilbeinum og öðru almúgafólki.
Dvaldist í nokkra mánuði meðal Na-
vajoindjána, áður en hann settist að í
Hollywood. Til föðurlandsins sneri
hann ekki aftur fyrr en um 1960.
Í ársbyrjun ’33, við stofnun Þriðja
ríkisins, felldu nasistar grímuna.
Þýskaland varð einræðisríki og 14.
júlí voru öll stjórnmálaöfl bönnuð,
önnur en Þjóðernissósíalistaflokk-
urinn. Þá höfðu útlendingar og gyð-
ingar verið brottreknir með öllu úr
kvikmyndageiranum. Til að fá
starfsleyfi þurfti þýskt vegabréf og
sannanir um arískan uppruna. Í aug-
um hins nýskipaða, 36 ára gamla
áróðurs- og menntamálaráðherra,
var vandinn sem plagað hafði of-
urþjóðina germönsku, ekki síður af
andlegum en efnahagslegum toga.
„Þessu linnir ekki fyrr en við þor-
um að hreinsa þýska kvik-
myndagerð niður í rótina,“
sagði áróðursmeistarinn.
Árangurinn var kom-
inn í ljós í árslok, með
sýningum á myndum á
borð við Hitler Junge
Quex. Ennfrekar með
Horst Wessel, og öðrum,
hreinræktuðum áróðri um mik-
illeik aría og gyðingasorann.
Illræmdum ófögnuði
einsog SA-Mann
Brand og Jud
Süss. Leikstjóri
þessarar dæma-
fáu áróð-
ursmyndar,
Harlan Veidt,
varð skærasta
stjarna Göbbels, ásamt Leni Riefen-
stahl, sem heillaði flokkinn með Das
Blaue Licht (’32). 1934 kvikmyndaði
hún flokksþingið í Nürnberg, árang-
urinn tveggja tíma áróðursmynd,
Sigur viljans – Triumph des Willens,
sú útsmognasta til þessa dags.
Heimildarmyndin Olympiad, um Ól-
ympíuleikana í Berlín ’36, er einnig
meistaraverk í sínum flokki, svæs-
nasti áróður Foringjanum og Þriðja
ríkinu til heiðurs. Flestar urðu lang-
ar myndir Þriðja ríkisins árið ’44,
eða 75 talsins. Stórmynd Veidts,
Kolberg (’45), sú síðasta sem eitt-
hvað kvað að, var sýnd eftir tveggja
ára framleiðsluferil, í rjúkandi rúst-
um Þriðja ríkisins.
Bannfæringar og bókabrennur
Um áramótin 1933–4, var „hreins-
unardeild“ flokksins búin að vinna
hörðum höndum við að hreinsa og
þar með göfga listaheim föðurlands-
ins. Í maí voru 20.00 bókatitlar, er-
lendir og innlendir, brenndir á báli,
að skipun Göbbels. Nú náði atgerv-
isflóttinn hámarki. Leiðir Fritz
Lang og konu hans skildu, hún var
handritshöfundur og nasisti. Erich
Pommer, einn virkasti kvikmynda-
gerðarmaður UFA, þoldi ekki leng-
ur við og flúði til Bretlands, líkt og
Leontine Sagan, leikstjóri, sem vald-
ið hafði óróa með frumraun sinni,
Mädchen in Uniform (’31). Max
Ophulus sá sína sæng upp reidda,
þrátt fyrir sigurför Lebelei (’33) og
forðaði sér til Parísar, þegar eftir
þinghúsbrunann í Berlín.
Enginn var öruggur um sig undir
sigurvímu nasista, fáir kvíðnari en
menn af gyðingaættum. Kvik-
myndatökumenn á borð við Karl
Freund, Carl Mayer, Eguene
Schuftan og Billy Wilder; leikaranir
Elizabeth Bergner, Peter Lorre,
Conrad Veidt og leikstjórarnir
Henry Koster, Robert Siodmak,
Paul Czinner, Robert Viene og Ed-
wald-André Dupont, eru nokkur
nöfn til viðbótar fjöldanum sem flú-
inn var fyrir árslok 1933 – stjórn-
endum Þriðja ríkisins til mikillar
ánægju því þá var Þýskaland laust
við sína örgustu „niðurrifsmenn“.
Ítalir fylgja Foringjanum
Mussolini vildi ekki vera eft-
irbátur meistara síns og fyr-
irmyndar, Adolfs Hitler. Ástandið í
listaheiminum varð æ drungalegra
og menn reknir í pólitíska dilka, þó
gyðingaofsókninar væru ekki eins
skelfilegar. Umrótið endurspegl-
aðist á Feneyjahátíðinni ’38, skuggi
fasismans grúfði sig yfir atburðina.
Leni Riefenstahl fékk æðstu medal-
íuna, „Mussolini verðlaunin“, fyrir
Olympiad. 1943 fékk Luchino Vis-
conti mikið lof fyrir Ossessione,
frumraun sína og fyrstu myndina
sem kennd var við hina sögufrægu
nýraunsæisstefnu Ítala. Fasistar
gerðu hana umsvifalaust upptæka,
sáu sér storkað í þessari frægu kvik-
myndagerð The Postman Always
Rings Twice, eftir James Cain.
Sömu sögu var að segja frá
Frakklandi, undir Vichystjórn-
arleppunum. Gyðingum var gert æ
erfiðara fyrir og snemma á tíð her-
námsins bannað að vinna, jafnvel
undir fölsku nafni. Franskir kvik-
myndagerðarmenn komu mikið við
sögu neðanjarðarhreyfingarinnar
gegn þýska setuliðinu, og unnu
margar dáðir á þeim vettvangi.
Til allrar guðslukku rættust ekki
fleyg orð Göbbels, í ræðu sem hann
hélt með leifum ásróðursráðuneytis
síns í neðanjarðarbyrginu í Berlín,
17. apríl ’45: „Herrar mínir, að öld
liðinni verður sýnd dásamleg lit-
mynd um þá hræðilegu tíma sem við
erum að ganga í gegnum. Berum
höfuðið hátt í dag, svo áhorfendur
púi ekki á okkur er við birtumst á
tjaldinu eftir 100 ár.“
Á hinn bóginn hafa verið gerðar
hálft tólftahundrað myndir um at-
burði seinna stríðs, frá 1939 til Pearl
Harbor. Nánast allar fordæma þær
Þriðja ríkið, Hitler og böðla hans.
Hér er ekki pláss fyrir neina úttekt á
þeim né upptalningu, aðeins getið
tveggja, sitt á hvorum enda, til að
undirstrika breidd þessarar mik-
ilvægu kvikmyndagreinar; Meist-
araverkanna Casablanca (’42), e.
Michael Curtiz og Komdu og sjáðu –
Idi i Smotri (’85), e. Elem Klimov.
Kvikmyndirnar
og síðari heims-
styrjöldin
Bíóöldin
eftir Sæbjörn Valdimarsson
Forboðnar ástir Bogarts og
Bergman í skjóli heimsstyrjald-
ar í Casablanca.
Stríðshetjan Gary Cooper í Sergeant York.
Sigur viljans eftir Leni Riefen-
stahl þykir með áhrifaríkari
áróðursmyndum sögunnar.
Beittari ádeilu á
Þriðja ríkið en
Einræðisherra
Chaplins er vart
að finna.