Morgunblaðið - 05.12.2001, Blaðsíða 28

LISTIR
28 MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FYRIR skömmu var Sveinn Ein-
arsson rithöfundur kosinn í stjórn
UNESCO, menntunar-, vísinda og
menningarstofnunar Sameinuðu
þjóðanna, á allsherjarráðstefnu
UNESCO í París. Sveinn hefur verið
formaður íslensku UNESCO-
nefndarinnar í sjö ár, en aðeins einu
sinni áður hefur Íslendingur átt sæti í
stjórn stofnunarinnar, þegar Andri
Ísaksson sat þar á árunum 1983–87.
Stjórnarsetan er til fjögurra ára og
býst Sveinn við því að þurfa að dvelja
í París að störfum fyrir stofnunina í
einn til tvo mánuði á ári næstu ár. Að-
dragandi þess að Íslendingar sóttust
eftir stjórnarsetu er nokkuð langur.
„Upphaf þess að við leituðumst eftir
að komst í stjórnarnefnd UNESCO
má rekja til Sverris Hauks Gunn-
laugssonar ráðuneytisstjóra í utan-
ríkisráðuneytinu, sem var áður sendi-
herra okkar í París og um leið
sendiherra hjá UNESCO. Hann vann
mjög vel að málefnum stofnunar-
innar, þannig að hin Norðurlöndin öf-
unduðu okkur talsvert af. Hann vakti
máls á þessum möguleika fyrir
nokkrum árum, en þá kom þetta ekki
til greina vegna þess að ég var þá
með Listahátíð á mínum herðum og
þetta fór ekki saman. Við höfðum
reynt áður að komast inn, en ekki
tekist það. Það er eftirsótt að komast
í stjórnarnefndina, og það krefst gíf-
urlegrar vinnu að komast að. Norð-
menn reyndu til dæmis að komast inn
fyrir tveimur árum, með mjög fram-
bærilegan frambjóðanda, en hún var
óþekkt innan UNESCO og komst
ekki að. En núna var samstaða Norð-
urlandanna mikil og sagt var við okk-
ur, að ef við vildum fara fram, þá
fengjum við stuðning allra Norður-
landanna. Þau boð bárum við hingað
heim við Guðný Helgadóttir, ritari ís-
lensku UNESCO-nefndarinnar, og ef
ég á að segja eins og er þá drógum við
heldur úr, því það er mikið fyrirtæki
og vinna og alls ekki gefið að við hefð-
um erindi sem erfiði. Við ræddum
þetta á raunsæislegum nótum við
ráðherra: hann tók þessu vel og skildi
okkar sjónarmið. Síðan fórum við á
fund formanna og ritara norrænu
nefndanna í Kaupmannahöfn, og þá
hringdi Björn Bjarnason og segist
hafa tekið málið upp í ríkisstjórn, og
að þar hafi verið vilji til að láta á þetta
reyna. Þetta væri þá liður í viðleitni
okkar að vera virkari í alþjóðlegu
samstarfi. Við erum ekki stikkfrí lítil
þjóð á hjara veraldar, við erum rík og
höfum ýmsu að miðla, ekki síst á þeim
sviðum sem UNESCO fjallar um, og
okkur er ekki siðferðilega stætt á því
lengur að vera ekki þátttakendur í
þeirri hnattvæðingu sem nú á sér
stað. Við þurfum að leggja þar okkar
af mörkum.“
Samkeppni um sæti í stjórn
Þrjú ráðuneyti unnu saman að því
að koma Íslandi í stjórn UNESCO,
forsætisráðuneytið, utanríkisráðu-
neytið og menntamálaráðuneytið, og
segir Sveinn að fyrsta „herfor-
ingjaráðið“ hafi verið skipað ráðu-
neytisstjórum ráðuneytanna þriggja.
Málefnafundir um aðild Íslands að
stjórn UNESCO voru svo í framhald-
inu haldnir í París, enda segir Sveinn
að ljóst hafi verið að það myndi mæða
mikið á fastanefndinni þar og ís-
lenska sendiráðinu. Fundir voru einn-
ig haldnir í utanríkisráðuneytinu þar
sem rætt var um það hvernig bar-
áttan skyldi lögð upp. Sendiráð Ís-
lands í öðrum löndum voru virkjuð og
segir Sveinn að Norðurlöndin hin hafi
hjálpað til í þeim löndum þar sem Ís-
land á ekki sendiráð. Að fyrirmynd
annarra, sem staðið hafa í sömu kosn-
ingabaráttu, var opnuð skrifstofa í
Miolliesbyggingu UNESCO í París,
og ráðinn starfsmaður, Bryndís
Kjartansdóttir. Þetta segir Sveinn að
hafi gert baráttu Íslands fyrir sæti í
stjórninni sýnilega, og að miklu hafi
munað um að hafa skrifstofu sem op-
in var daglega, til að sinna þessum
málum. Sveinn segir að Sigríður
Snævarr sendiherra hafi með glæsi-
legri framgöngu sinni átt stóran þátt í
þessum sigri, sem og Helgi Gíslason
sem er einnig gagnkunnugur málum
UNESCO. Íslenska UNESCO
nefndin lagði líka sitt af mörkum,
ekki síst Guðný Helgadóttir sem
þekkir UNESCO til margra ára.
„Þetta var harðsvírað lið, sem lagði
sig fram um að gera þetta að veru-
leika. Við fórum hreinlega í læri um
það hvernig ætti að standa að þessu
og ég held að okkur hafi tekist það
með sóma. Það er ekki lokað fyrir
framboð fyrr en 48 tímum fyrir kosn-
ingu, og Kanadamenn stóðu til dæmis
á þröskuldinum allan tímann. Ég býst
við því að það hafi ráðið úrslitum hvað
við fórum snemma af stað og stóðum
svona myndarlega að þessu. Á end-
anum fengum við 148 atkvæði af 167
mögulegum og Senegal sem hlaut
flest atkvæði fék 155.“
Ólæsi og fáfræði forgangsmál
UNESCO leggur í dag mesta
áherslu á menntamálin, vegna þess
að þar eru brennandi vandamál. Fá-
fræði og fátækt skapa enn mjög mörg
vandamál í heiminum. Ólæsi vegur
þar þyngst sem og mismunur
kynjanna á aðgengi að námi. 700
milljónir manna eru ólæsar í heim-
inum í dag og um 130 milljónir barna
eiga ekki vísa skólavist. „Það spyrja
margir um tilgang þess að vera með
stofnun eins og UNESCO ef árang-
urinn er ekki meiri en þetta. En fólk
verður að gera sér grein fyrir því að á
fimmtíu árum hefur mannkynið nán-
ast tvöfaldast, þannig að þetta er
gríðarlegur varnarsigur. Það hefur
saxast á ólæsið og í mörgum löndum
hefur náðst umtalsverður árangur og
oft með styrk frá UNESCO. Mitt
svar við spurningunni er því að spyrja
á móti hvar við værum hefði
UNESCO ekki notið við.“
UNESCO vinnur að þessum mál-
um með mörgu móti, bæði í að-
alstöðvunum og í undirstofnunum
sem sinna ákveðnum verksviðum.
IIEP, International Institute for
Educational Planning, starfar í París,
og vinnur að uppbyggingu skólakerfa
hér og hvar í heiminum og nýtir þá
reynslu sem skapast, milli landa, til
dæmis með gagnabönkum, kennslu
kennara og fleiru. Alnæmisvandinn
er því miður orðinn skelfilegt stór-
mál, því sjúkdómurinn herjar svo á
yngri kynslóðina, þar á meðal kenn-
ara. Þarna dugir lítið annað en kynn-
ingar- og forvarnarstarf, en þó eru
fleiri ljón á veginum. Lyfjaframleið-
endur hafa einkaleyfi á sínum lyfjum
sem eru of dýr fyrir fátækustu þjóð-
irnar. Það eru í gangi dómsmál þar
sem reynir á það hvort fátækar þjóðir
fái að kaupa ódýrari lyf sem ekki eru
framleidd af einkaleyfishöfum.
Lífsleikni eftir aðstæðum
Önnur stofnun menntamála heitir
IBE, International Bureau of
Education, og hefur aðalstöðvar í
Genf, og þar er aðallega fjallað um
innihald kennslu og hvað við á á
hverjum stað. Eitt af því sem hæst
ber þar núna er það sem kallast þegn-
kennsla, eða civic education, og svipar
til lífsleiknikennslu hér. Þetta snýst
um það hvernig fólk nýtir sér það
sem samfélagið hefur upp á að bjóða
og hvernig fólk þroskast í sinni lýð-
ræðislegu hugsun til að nýta sér það
kerfi sem ríkir á hverjum stað og fólk
lærir að sameina það praktíska í
kringum sig þeim hugsjónum sem
eiga að búa að baki. Danir kostuðu
eitt verkefni af þessum toga þar sem
kennslugreinum var raðað upp eftir
aðstæðum á staðnum. Það var í
Namibíu. Þar varð garðyrkja efst á
blaði yfir kennslugreinar, fjöl-
skyldumál í öðru sæti, kennsla um
mannréttindamál og lýðræði í þriðja
sæti og fræðsla um alnæmi í því
fjórða. Þannig er námið hannað eftir
aðstæðum á hverjum stað, eftir því
hvar þjóðfélagið er statt á þessari
svokölluðu þróunarbraut. Grasrót-
arsamtök á kennslusviðinu aðstoða
líka við verkefni af þessu tagi, og
þetta nám nær til allra stiga mennt-
unar. Allt tengist þetta baráttunni
gegn ólæsi.“ Sveinn segir að á ráð-
stefnu, sem haldin var nýlega í Dakar
í Senegal um ólæsið í heiminum, hafi
komið fram talsverð vonbrigði með
það hve litlu hefði verið áorkað á ára-
tug, frá því að slík ráðstefna var hald-
in síðast í Jomtien í Taílandi þar sem
skorin var upp herör gegn ólæsi. Í
Dakar var samin yfirlýsing þar sem
hver einasta þjóð er hvött til að skoða
hvernig eigið menntakerfi stæðist
þær kröfur sem þar eru settar fram
um menntun. Annars vegar var hver
einasta þjóð beðin um að skila skýrslu
um ástandið í sínu landi, hins vegar
að gera tillögur um sameiginlegar úr-
bætur á heimsvísu. Norræna ráð-
herranefndin hefur annast þetta
verkefni á Norðurlöndunum, en Þró-
unarsamvinnustofnunin á Íslandi hef-
ur staðið að slíkum málum, til dæmis í
Afríku. Sveinn segir að Íslendingar
hafi gert meira í þessum málum en
fólk almennt geri sér grein fyrir, með
aðstoð í mennta-, sjávarútvegs- og
jafnréttismálum í þróunarríkjunum.
Með aðstoð Íslendinga og fleiri á
Grænhöfðaeyjum hafi náðst árangur
sem hafi skilað þeirri þjóð upp fyrir
lágmarksmörk, og þá hafi tekið við
aðstoð við þjóðir eins og Malaví,
Namibíu, Mósambik og Úganda, þar
sem farið verður inn á nýtt svið þró-
unaraðstoðar, þar sem í Úganda finn-
ist jarðhiti. Íslendingar reka Jarð-
hitaskóla Sameinuðu þjóðanna, og
nemendur hans á liðnum árum hafa
komið víða að, og dreift sér til baka
víðs vegar um heiminn að námi loknu.
Nú hafa Íslendingar einnig tekið að
sér menntun í haffræðum fyrir Sam-
einuðu þjóðirnar og segir Sveinn að
það nám muni vonandi skila sér jafn-
vel og jarðhitanámið til þeirra sem
þurfa á slíkri menntun að halda. Ís-
lendingar borga rekstur þessara
skóla að mestum hluta, og segir
Sveinn framlög til þróunaraðstoðar
hafa tvöfaldast á síðustu árum.
„Margt af þessu hefur glatt mitt litla
hjarta, eins og það, að við höfum rek-
ið skóla í Malaví þar sem konum sem
aldrei hafa fengið grunnmenntun er
kennt á morgnana. Meðan á þeirra
námi stendur eru börn þeirra í gæslu,
en seinni part dagsins er þessum kon-
um gert að kenna börnum sínum það
sem þær lærðu um morguninn.“
Vatnsskortur, umhverfismál og
vísindasiðferði eru hitamál
Á vísindasviðinu er unnið að marg-
víslegum verkefnum, bæði á raunvís-
inda- og hugvísindasviði, sem sum
hver tengjast einnig menntastofn-
unum samtakanna. Þekktust vís-
indastofnana UNESCO, að sögn
Sveins, er Alþjóðahaffræðistofnunin,
eða IOC, en Íslendingar hafa tekið
þátt í starfi þeirrar stofnunar, og hafa
átt þar starfsmann, prófessor Unn-
stein Stefánsson, sem var jafnframt
fyrsti íslenski starfsmaður
UNESCO. Stofnanir á sviði jarð-
skjálftafræði, jarðfræði, vatnafræði
og orkufræði eru starfræktar undir
hatti UNESCO, en Sveinn segir að
orku- og vatnsmál séu þau verkefni
sem þurfi hvað mest að huga að.
„Sumar þjóðir búa við stöðugan
vatnsskort. Það er mikil mengun í
vatnsbólum víða, og þetta er vanda-
mál sem er tekið á af mikilli festu.
Þarna er gæðum heims mjög mis-
skipt. Aðgangur að nothæfu vatni er
slíkt stórmál, að sumir heimsósóma-
menn spá því að komi til stórra styrj-
alda á þessari öld þá verði þær ekki
síður til að berjast um vatnsból en
vegna trúarbragða. Hvað orkumálin
varðar er það ljóst að víða er enga
orku hægt að beisla nema sólarorku,
og á virkjun hennar er lögð æ meiri
áhersla. Mig langar líka að minnast á
sérstakt verkefni sem unnið er á vís-
indasviði UNESCO og heitir MAB,
Man and Biosphere, eða Maðurinn,
lofthjúpurinn og lífríkið. Í ljósi aukins
skilnings á umhverfisvernd er þar
unnið að rannsóknum og uppfræðslu
um mikilvægi þess að maðurinn
verndi umhverfi sitt með öllum til-
tækum ráðum. Kyoto-sáttmálinn er
viðleitni til að hvetja þjóðir heims til
að taka þessi mál alvarlega og mikið
hefur áunnist á síðustu árum, þótt
þjóðir sem hefðu þurft þess, hafi ekki
enn gengið að sáttmálanum.
Í hugvísindum er starfrækt deild í
heimspeki og siðfræði og þar er stórt
verkefni í gangi sem heitir MOST þar
sem unnið er að félagslegri og sjálf-
bærri þróun. Það er mjög mikil
áhersla lögð á það hjá UNESCO að
efla sjálfbæra þróun og draga úr því
að þjóðir verði háðar styrkjum. Fjöl-
margar stofnanir Sameinuðu þjóð-
anna vinna að þessu, eins og Þróun-
arstofnunin og Alþjóða
gjaldeyrissjóðurinn, en reyndin er, að
mörg þróunarríkin eru stórskuldug
og þurfa aðstoð við að koma sér út úr
vítahring styrkja og lánveitinga.“
Fyrir fjórum árum var sett á lagg-
irnar nefnd sem kallast COMEST og
hefur lotið forystu Vigdísar Finn-
bogadóttur. Að sögn Sveins er verk-
efni þessarar nefndar að skerpa á sið-
ferðilegri ábyrgð í
vísindarannsóknum. Verksvið nefnd-
arinnar er fjórskipt og undirnefndir
sinna hver sínu sviði, sem eru vatn,
orka, lofhjúpurinn og netheimar.
Nefndin hefur að sögn Sveins gefið út
mjög aðgengilega pésa þar sem
vandamálin sem við blasa eru skil-
greind, þar er greint frá því hvar við
stöndum í dag; hvaða úrbætur við
ráðum við að gera og hvaða vandamál
við höfum ekki á valdi okkar að ráða
við, enn sem komið er. „Dæmi um
þetta get ég nefnt geiminn. Við höld-
um gjarnan að það hljóti að vera allt í
sómanum þarna uppi, en það er ekki
svo. Þarna liggja núna brautir sam-
skipta og gervihnatta og allt þarf
þetta að lúta einhverri stjórn. Menn
hafa líka verið að stunda geimrann-
sóknir og ekki alltaf séð fyrir þær af-
leiðingar sem þær geta haft. Vigdís
hefur sjálf sagt að þarna sé allt vað-
andi í geimrusli sem er á stjórnlausu
floti þarna uppi og enginn hefur neitt
yfir því að segja. Annað dæmi er
vatnið sem ég var að nefna áðan, en
„Við lifum
öll í sama
þorpinu“
Sveinn Einarsson, rithöfundur og leikstjóri, var kosinn fyrir Íslands hönd til setu í stjórnarnefnd
UNESCO. Hér segir hann Bergþóru Jónsdóttur frá aðdraganda þess að Ísland komst til þessara metorða
og frá fjölbreyttum verkefnum á sviði menntunar-, vísinda- og menningarmála.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Íslenska UNESCO-nefndin. Í fremri röð við hlið Sveins Einarssonar situr Guðný Helgadóttir, ritari nefnd-
arinnar og starfsmaður menntamálaráðuneytisins. Í efri röð eru Hafliði Gíslason prófessor, Margrét Leósdóttir
læknir, Sigrún Jónsdóttir, starfsmaður nefndarinnar í hlutastarfi, og Elín Hirst fréttamaður. Á myndina vantar
Estrid Brekkan, fulltrúa utanríkisráðuneytisins í nefndinni.