Morgunblaðið - 05.12.2001, Blaðsíða 29

það er forgangsvinna að koma þeim
málum í lag. Það er verið að koma
upp vatnsrannsóknarstöðvum víða
um heiminn, til þess að smám saman
verði hægt að byggja upp net sem
hefði það að markmiði að gæðum
vatns og aðgangi fólks að vatni væri
jafnar skipt milli þjóðanna. Líffræði-
rannsóknir hafa líka verið í brenni-
depli, ekki síst það sem snýr að klón-
un, sem er eitt af stóru málunum.
Frakkar og Þjóðverjar hafa lagt fram
tillögu hjá Sameinuðu þjóðunum um
að klónun verði algjörlega bönnuð, en
um svipað leyti erum við að heyra af
ítölskum vísindamanni sem segir að
sér komi slíkt bann ekkert við; hann
hafði engar siðferðilegar vangaveltur
af slíku tagi, því hann lítur svo á að
vísindin séu til vísindanna vegna og
virðist líta á sinn eigin frama ofar
spurningum um siðferði. Þannig eru
skiptar skoðanir um þetta hitamál.
UNESCO var hins vegar fljótt að
taka við sér í umræðunni um erfða-
mengi mannsins, og 1997 var samin
yfirlýsing um rannsóknir á því sviði.
Þróunin í þeim geira hefur verið mjög
ör. Hvað snertir erfðafræðirann-
sóknir og nýtingu þeirra til dæmis í
læknavísindum, þá erum við á Íslandi
komin lengra en aðrar þjóðir, bæði
hvað snertir lagaramma, aðstæður og
þá siðferðilegu umræðu sem fylgir.
Þetta sáum við í umræðunni um Ís-
lenska erfðagreiningu, þar sem fólk
skiptist á skoðunum og málin voru
skoðuð frá ýmsum hliðum. COMEST
er að ljúka fyrsta áfanga að starfi
sínu á næstunni og Vigdís er einmitt
um þessar mundir að stýra sínum síð-
asta fundi á þingi í Berlín. Ég veit að
hún hefur talsverðar áhyggjur af því
hvernig þessum málaflokki reiðir af í
framtíðinni.“
Ísland vill á Veraldarlistann
Menningardeild UNESCO vinnur
að tveimur aðalmálefnum, annars
vegar varðveislu menningarverð-
mæta og hins vegar að þáttum sem
stuðla að listrænni sköpun. Í fyrri
flokknum ber hæst Veraldarlistann
svokallaða, sem Sveinn segir allar
þjóðir vilja komast á með menning-
arverðmæti sín og náttúruminjar.
Listinn er afrakstur sáttmála sem
gerður var 1972 um varðveislu menn-
ingar- og náttúruminja í heiminum.
„Þessi listi er eins konar flaggskip, og
fólk sem veit að ég er að vinna fyrir
UNESCO spyr gjarnan hvort við Ís-
lendingar förum ekki að komast á
hann. Það er auðvitað verið að vinna
að því og vonandi ekki langt í það að
okkar fyrsti staður komist á hann. Nú
hefur verið lagt til að nokkrir íslensk-
ir staðir komist á þennan lista, Þing-
vellir og Skaftafell í fyrstu lotu. Þessu
fylgir ekki bara heiður, heldur líka
skyldur, og sumar þjóðir sem komist
hafa á listann hafa ekki haldið sínum
verðmætum við, og það er talsvert
áhyggjuefni. Þannig er nú orðinn til
listi innan listans yfir minjar sem eru
í skemmdarhættu. Þetta er ekki bara
vegsemd, skyldunum verður að sinna
líka.“ Sveinn segir að þeir staðir sem
komist hafa á Veraldarlistann og
njóti þannig viðurkenningar
UNESCO verði þess aðnjótandi að
ferðamannastraumur til þeirra marg-
faldist. Þetta hafi þannig orðið til þess
að efla menningartengda ferða-
mennsku til mikilla muna. Í þessu fel-
ist líka hætta á átroðningi og
skemmdum sem þjóðirnar verði að
vera vakandi yfir. Íslendingar sam-
þykktu sáttmálann á sínum tíma, en
að auki þurfa þjóðirnar að staðfesta
hann, en Íslendingar létu þó ekki
verða af því fyrr en árið 1995. Sveinn
segir að eftir það hafi Íslendingar far-
ið að vinna að því að komast inn á
listann.
Hvað ungur nemur…
Einn þáttur í menningarstarfi
UNESCO er að vekja þjóðir til um-
hugsunar um sögulega menningu
sína jafnt og nútímamenningu í sínu
nánasta umhverfi. Unnið er að því að
vekja ungmenni til vitundar um
menningarsögu sína og fortíð og þann
arf sem þau fá í hendur frá eldri kyn-
slóðum. „Það er reynt að virkja ung-
dóminn til að sinna ýmsu því sem lýt-
ur að sögu þeirra, hvort sem það er
fornleifauppgröftur eða annað. Hér á
Íslandi höfum við til dæmis séð flokka
skoskra ungmenna vera að vinna við
að dytta að göngustígum í Skaftafelli.
Þetta er byrjunin, en við Íslendingar
þurfum að gera betur í þessum efn-
um.“
Sveinn segir að eitt sterkasta verk-
færi UNESCO til að sinna sínum
málum sé að útbúa sáttmála eða við-
miðanir fyrir þjóðir heims að fara eft-
ir. Hann nefnir til dæmis sáttmála um
það að koma í veg fyrir skemmdir á
menningarverðmætum. Sáttmálinn
hefur komið sér víða vel, en þó eru al-
varlegar undantekningar þar á. „Það
má nefna skemmdir á aldagömlum
byggingum í Dubrovnik í Króatíu í
stríðinu þar á síðustu árum.
UNESCO hefur þó lagt í það fé síðan
að gera þær upp að einhverju leyti.“
Einn af sáttmálunum sem UNESCO
hefur staðið að fjallar um skil á menn-
ingarverðmætum
sem tekin hafa ver-
ið ófrjálsri hendi,
til upprunalanda
sinna. Þar segir
Sveinn að árangur
hafi ekki orðið sá
sem vonast var til,
þetta sé þungur
róður. „Það þarf
ekki annað en að fara í stóru söfnin í
stórborgum Evrópu til að sjá þar
muni sem við vitum að eiga heima
annars staðar. Þetta eru til dæmis
munir og minjar frá Egyptum,
Grikkjum og fleiri þjóðum. Það eru
ekki allar þjóðir sem hafa sýnt stór-
lyndi Dana að skila okkur aftur hand-
ritunum. Þetta tengist líka aðstæðum
frumbyggja víða um heim sem hafa
sums staðar verið illa leiknir. Málefni
frumbyggja hafa mikið verið til um-
ræðu innan UNESCO, en að mínu
viti hefur þeim þó ekki verið sinnt
sem skyldi.“
Sáttmálar um höfunda- og flutn-
ingsrétt hafa reynst vel og komið að
miklu gagni við að styrkja kjör lista-
manna að sögn Sveins. Erfiðara hef-
ur reynst um vik með nýrri tegund af
fjölmiðlun, og segir Sveinn vanda-
málin þar mörg.
Fjölbreytni menningarinnar
En fleira er að gerast í menningar-
málum. „Fyrir nokkrum árum var
skipuð nefnd til að útbúa skýrslu eða
stefnumörkun í menningarmálum, en
skýrslan er kennd við Perez de
Cueillar, fyrverandi aðalritara Sam-
einuðu þjóðanna, sem veitti nefndinni
fyrst forstöðu. Skýrslan hefur haft
mikil áhrif um allan heim meðal ann-
ars hér á landi og það má segja að
hún sé eins konar menningarbiblía
okkar tíma. Þar er tekið á menning-
arhugtakinu í mjög víðum skilningi;
menning er það mennska í okkar fari
og umhverfi. Í kjölfar skýrslunnar
var haldin ráðstefna í Stokkhólmi
1998, um það hvernig skýrslunni
skyldi fylgt eftir. Ráðstefnan hefur
líka haft mikil áhrif. Við þekkjum það
hér heima, að sumir líta á menningar-
starfsemi sem eitthvert skraut sem
má eyða peningum í, ef vel árar. En
þarna er annars konar hugsun, nefni-
lega sú, að menningin sé miðlæg í
allri okkar þróun. Á allsherjarþinginu
í haust var samþykkt samhljóða yf-
irlýsing um mikilvægi þess að við-
halda fjölbreytni í menningu þjóð-
anna og þess að varðveita og efla þá
auðlegð sem felst í því hvað við höfum
búið til ólíka hluti við ólíkar aðstæður.
Um þetta var algjör samstaða. Yf-
irlýsingin kemur til með að skipta
mjög miklu máli fyrst og fremst sem
sýnileg viðmiðun. Það sem verður þó
að hafa í huga er að við höfum ekki
komist á neinn leiðarenda. Fyrir
skömmu var ráðstefna haldin í Quat-
ar á vegum Heimsviðskiptastofn-
unarinnar, WTO, þar sem meðal ann-
ars var rætt skylt mál. Eitt af þeim
málum sem óleyst eru, og ekki mikið
rædd þar, er það hvað við eigum að
gera við vöru sem ekki er skilgreind
sem „venjuleg“, það er að segja þá
sem menningin fæðir af sér; kvik-
myndir, myndbönd, sjónvarps-
myndir, geisladiska og jafnvel bækur.
Þetta er auðvitað söluvara, en um leið
tjáning ákveðinnar menningar og af-
urð þjóða mótuð af þeirra menningu.
Viðurkenning þess að þarna sé um að
ræða annars konar söluvöru, þarf að
vera uppi á borðinu í þeirri hnattvæð-
ingu sem nú ríður yfir. Sú yfirlýsing
sem samþykkt var um þetta hefur
meiri og meiri áhrif og mennta-
málaráðherrar hafa staðið eins og
veggur um þessa sátt, þótt eflaust séu
skiptar skoðanir meðal ólíkra rík-
isstjórna. “
Sveinn segir að með sáttmálunum
geti náðst mikilsverður árangur í
ólíkustu málaflokkum. Þegar þjóð-
þing hafi staðfest þá, verði þeir laga-
lega bindandi. Einnig geti og yfirlýs-
ingar og tilvísunarskýrslur gefið góða
raun. Þær gildi sem tilvísun um þau
málefni sem fjallað er um, og það gefi
þeim aukið vægi að þær séu sam-
þykktar af fulltrúum 30 milljóna
manna í heiminum. Í þriðja lagi nefn-
ir Sveinn leiðbeiningar, þar sem
stungið er upp á því hvernig þjóð-
irnar geti leyst vandamál sín á ákveð-
inn máta. Leiðbeiningarnar eru þá
miðaðar við hvert svæði fyrir sig, þótt
reynt sé að byggja þær á þeirri
reynslu sem
fyrir liggur
annars staðar.
„Nú er verið að
vinna að sátt-
mála um menn-
ingarverðmæti
á hafsbotni.
Maður gæti
ætlað að þetta
væri einfalt mál, en það er það svo
sannarlega ekki, það er búið að rífast
um málið í hástert í tvö til þrjú ár.
Þarna koma til mörg og ólík sjón-
armið, til dæmis umhverfissjónarmið,
lögn símastrengja og svo koma utan-
ríkisráðuneytin einnig að um-
ræðunni, þar sem þetta er mjög póli-
tískt mál. Við erum aðilar að
alþjóðahafréttarsáttmálanum, og það
sem samþykkt er í nýja sáttmálanum
má ekki stangast á við hann. Þetta
getur til að mynda snúist um eign-
arrétt á sokknum skipum. Er það út-
gerð skipsins?; ríkið sem á þá land-
helgi þar sem það sökk?; þeir sem
finna það? og svo framvegis, þetta
getur orðið ansi flókið. Menn eiga
ekki lengur að geta hnuplað hverju
sem er úr sjónum, rétt eins og hlut-
irnir tilheyri engu öðru en tunglinu ef
svo má segja.“ Meðal fleiri sáttmála
sem unnið er að nefnir Sveinn sátt-
málann um hin ósnertanlegu menn-
ingarverðmæti, eða menningarerfðir,
þar sem hugað er að þjóðsiðum, með-
al annars alþýðumenningu hvers kon-
ar, sem sums staðar á undir högg að
sækja í heimi þar sem markvisst er
unnið að því að gera alla eins.
Í þeim þætti menningarstarfsemi
er snýr að sköpun segir Sveinn að
hlutirnir hafi ekki gengið jafnvel og í
varðveislu menningarverðmæta. „Þó
gerist ýmislegt á þessu sviði, ekki síst
í starfi grasrótarsamtaka sem vinna
með UNESCO.“
Miðlun upplýsinga mikilvæg
Samskipta- og fjölmiðlanefnd
UNESCO vinnur annars vegar sam-
kvæmt langtímaplani, en hins vegar
að skammtímaverkefnum sem skil-
greind eru á allsherjarþingum, og
innan þeirra mörkuð þau verk sem
eru í forgangi hverju sinni. Í dag er
það aðgengi fólks að nýrri upplýs-
ingatækni og nýting hennar til dæmis
í skólum. Sveinn segir þetta lítið mál í
þeim löndum sem búa við góða tölvu-
væðingu, en að það sé þó varla nema
5–6% þjóða sem það á við um. Fyrir
flesta séu bækur, blöð og útvarp enn
þeir miðlar sem dragi þyngsta hlassið
í miðlun upplýsinga. Í þessum mála-
flokki sé líka komið inn á málfrelsi og
mannréttindi sem tengjast því, og
sem dæmi megi nefna fangelsun og
pyntingar á blaðamönnum. Sveinn
segir að ýmis grasrótarsamtök hafi
stutt við bakið á UNESCO í þeim
efnum og tekist að ná árangri í frels-
un fólks sem hefur verið svipt frelsi
vegna skoðana sinna. Mörg fleiri
verkefni heyra undir þennan mála-
flokk, eins og rafvæðing bóka- og
skjalasafna, sem mikið er unnið að á
Vesturlöndum í dag. Þá hefur líka
verið tekin saman skrá yfir mestu
meistaraverk mannkyns, og um ára-
bil hafa verið gefnir út hljómdiskar
með tónlist ólíkustu þjóða og þjóð-
arbrota, en þar er einmitt verið að
undirbúa útgáfu á íslenskum rímna-
kveðskap. Sveinn segir að al-
þjóðadagur bókarinnar 23. apríl hafi
slegið í gegn, en sú dagsetning var
valin vegna þess að þann dag eru
bæði Shakespeare og Cervantes
fæddir, en dagsetningin er ekki síður
mikilvæg fyrir okkur sem fæðing-
ardagur Halldórs Laxness.
Á síðustu aðalráðstefnu UNESCO
var samin tillaga um réttgengi allra
tungumála í netheimum og aðgengi
allra tungumála að gagnasöfnum.
Sveinn telur það þjóðernislegt mál að
unnið verði að því að helstu stýrikerfi
og forrit verði þýdd á sem flestar
þjóðtungur, þannig að hvert barn
sem kynnist tölvum geti gert það á
sínu móðurmáli. Aðalstöðvar
UNESCO eru í París og þar starfa
um 1200 manns, en aðildarríkin eru
189 og því stendur megnið af mann-
fjölda heimsins að baki samtakanna.
Um 900 manns vinna í útibúum, sem
eru í öllum heimshornum og sinna
þau ákveðnum verkefnum sem geta
tekið til fleiri landa en þess sem
útibúið er staðsett í. Stjórnarnefnd
UNESCO ræður sínum ráðum tvisv-
ar til þrisvar á ári í tvær til sex vikur í
senn. Allsherjarráðstefnu sækir fólk
úr þjóðnefndum hvers ríkis og segir
Sveinn þær tryggja lýðræðislega rót-
festingu starfseminnar og vera um
leið sýnilegt andlit samtakanna í að-
ildarríkjunum. „Á aðalráðstefnunni í
haust vorum við óvenjuvel mönnuð,
og gátum tekið virkan þátt í flestum
málum. Í íslensku UNESCO-
nefndinni eru nú, auk okkar Guð-
nýjar sem sinnum mennta- og menn-
ingarmálum, dr. Hafliði P. Gíslason
prófessor, fyrir vísindi, Elín Hirst
varafréttastjóri fyrir fjölmiðlun, Mar-
grét Leósdóttir læknir fulltrúi yngstu
kynslóðarinnar og Estrid Brekkan
frá utanríkisráðuneytinu. Sigrún
Jónsdóttir ritari UNESCO-
nefndarinnar var einnig í hópnum.“
Undirnefndir sinna einstökum efn-
isþáttum og vinna margar með öðrum
stofnunum Sameinuðu þjóðanna.
Sveinn segir Íslendinga geta mikið
lagt af mörkum til starfsemi
UNESCO. „Við erum vinnusamt fólk
og búum yfir margvíslegri þekkingu
og hugviti, og allt slíkt getur skilað
sér með þátttöku okkar í þessu starfi.
Við getum tekið þátt í stefnumótun
og breytt vinnuaðferðum ef við vilj-
um. Við eigum stuðning Norð-
urlandaþjóðanna í ýmsum baráttu-
málum okkar. Við erum lítil, en
getum áorkað miklu, og verið fyr-
irmynd annarra eyþjóða eins og til
dæmis í Karíbahafi – þjóða sem líkj-
ast okkur um margt. Norðurlöndin
hafa ætíð haft gott orð á sér í alþjóða-
samstarfi og við getum miðlað af
reynslu okkar hér heima á þeim svið-
um sem okkur hefur tekist best upp í.
Ég hefði viljað sjá meiri peninga
renna til þeirra verkefna sem felast í
því að tengja saman þjóðirnar. Það er
mikil þörf á því, því í dag er hægt að
segja að við lifum öll í sama þorpinu.“
begga@mbl.is
’ „Ég hefði viljaðsjá meiri peninga
renna til verkefna
sem tengja saman
þjóðirnar.“ ‘
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 2001 29
Samtök fjárfesta
almennra hlutabréfa- og sparifjáreigenda
A Ð A L F U N D U R
Fundarstaður:
Háskóli Íslands, Oddi við Sturlugötu,
STOFA 101
Fundartími:
Fimmtudagurinn 6. desember 2001
kl. 17.15
Dagskrá:
Aðalfundarstörf skv. lögum félagsins
Erindi: Ólafur Ísleifsson,
framkvæmdastjóri alþjóðasviðs
Seðlabanka Íslands
„Lánshæfismat“






Fundurinn er öllum opinn