Morgunblaðið - 05.12.2001, Blaðsíða 31

fnöldrum sínum í þroska og skartar bústnum
ð leyfi foreldra.
nsókninni
stuðningi
eldra sem
orum. Ég
mæður fá
þeirra er
lk lendir í
a er barn-
t fyrir lífi
gir Krist-
verfi fyrir
a móður-
fæðinga-
takmark-
og eðlileg
ómöguleg.
ggt barnið
m tekur að
ldur ann-
fræðingar
gist sam-
fólk talar
nið spark-
þroska og
ga barns-
rax völdin
rir bestu.
m umönn-
ður missa
æða barn
göngu og
ast barnið
r vikur og
uramæður
em mæð-
u að þær
nið heldur
u ábyrgð-
ss að geta
tt sé það
arga fyr-
yrirburar
ólíkir full-
dleggir og
rannir og
þakin fín-
ð hún er
næstum gegnsæ. Útlit fyrirburans
er í mörgum tilfellum ekki í sam-
ræmi við væntingar foreldranna um
nýfætt barn, og þau bregðast stund-
um við með ótta eða reiði, þar sem
allir vilja auðvitað eignast stórt og
heilbrigt barn og ímyndin um
draumabarnið og fyrirburann
stangast á. Draumurinn breytist því
þegar barnið fæðist löngu fyrir
áætlaðan fæðingardag og foreldr-
arnir eru hvergi nærri undir það
búnir að takast á við áfallið heldur
berjast við nagandi ótta um líf
barnsins sem hangir oft á bláþræði.“
Fyrstu vikurnar eftir fæðingu eru
fyrirburarnir í hitakassa. Foreldr-
arnir geta ekki haldið á barninu en
fá að snerta það í gegnum göt á hita-
kassanum. Í samtölum Kristínar við
fyrirburamæðurnar kom skýrt fram
hversu tilfinningalega erfitt þetta
ástand var fyrir mæðurnar. Tvær
kvennanna sögðu að á meðan börn
þeirra voru í hitakassa og þær gátu
því ekki haldið á þeim hefðu þær
upplifað að þær sem mæður væru
hjálparlausar og gætu ekki gert
neitt fyrir barn sitt. Sam-
tímis fannst þeim þær
ekki passa inn í umhverfi
vökudeildarinnar. Þrjár
mæðranna sögðu hita-
kassann hafa haft áhrif á
tengslamyndun sína við börn sín og
fannst aðskilnaðurinn hafa truflandi
áhrif á myndun tilfinningatengsla.
Eftir mislanga dvöl í hitakassa fá
foreldrar að halda á barni sínu í
fyrsta sinn. Tíminn sem líður frá
fæðingu að fyrsta faðmlagi er mis-
langur frá barni til barns og miðast
við að ástand þess hafi náð jafnvægi
og sé orðið stöðugt áður en það get-
ur farið, þó ekki sé nema skamma
stund, úr hitakassanum. Mæðurnar
í rannsókninni áttu það allar sam-
eiginlegt að hafa upplifað sterkar til-
finningar þegar þær fengu fyrst að
halda á börnum sínum, tilfinningar
sem spönnuðu allan skalann frá
gleði yfir í ofsahræðslu.
„Í frásögnum þeirra er óttinn við
að eitthvað komi fyrir barnið ríkasta
tilfinningin. Þegar tekið er tillit til
þess að mæðurnar hafa óttast um líf
barna sinna frá fæðingu þá hafa þær
haft mikla þörf fyrir að tala um
reynslu sína því það er svo mikil-
vægur hluti í bataferlinu að fá að tjá
sig um upplifanir sínar. Það er aldrei
hægt að fjarlægja sársaukann en
það er hægt að vera með þeim og
styðja þær og styrkja í gegnum
bataferlið.“
Hægt að fyrirbyggja hegð-
unarvandamál í frumbernsku
Fyrir um 25 árum voru uppi mjög
lífseigar kenningar um að tengsl
milli móður og barns mynduðust á
fyrstu mínútunum eftir barnsfæð-
inguna þegar barnið væri lagt á
brjóst móður sinnar. Þessar fyrstu
mínútur áttu tengsl að myndast sem
væru nauðsynleg svo að allur frek-
ari þroski yrði eins og best væri á
kosið. Fyrirburar sem voru strax
settir undir læknishendur og í hita-
kassa áttu þar af leiðandi að verða af
þessari dýrmætu stund þegar sjálf
móðurástin átti að fæðast.
„Það var aðeins ein rannsókn sem
ýtti undir þessar kenningar en lang-
tímarannsóknir sem hafa verið
gerðar síðan sýna fram á að þetta er
bara mýta – goðsögn. Móðir tengist
barninu sínu með boðskiptum, það
er snertingu, augnsambandi, hjali
og þess háttar. Málið er að fyrirbur-
ar eiga oft erfitt með að sýna þessi
viðbrögð og þeir eru seinni að ná
sambandi við umhverfi sitt. Það
verður því að kenna foreldrum og
aðstandendum fyrirburans sérstak-
lega að læra að þekkja viðbrögð
barnsins, bros og svipbrigði, því þau
eru oft svo veik. Þessi kennsla skipt-
ir máli því hún auðveldar foreldrum
að kynnast barninu sínu.“
Rannsóknarniðurstöður Kristín-
ar sýna þörf fyrir snemmtækt
stuðningstilboð þar sem sjónum er
beint bæði að foreldrum og barni.
Með tilboði af þessu tagi er meðvitað
stuðlað að þróun gæðaríks samspils
og samveru með barninu.Þetta á við
á meðan barnið er á sjúkrahúsinu en
einnig eftir heimkomu.
„Óvissan sem ríkir um þroska og
framtíðarhorfur fyrirbura eykur
þörf fyrir snemmtæk íhlutunartil-
boð þar sem lögð er áhersla á að for-
eldrar fái handleiðslu við að veita
börnum sínum viðeigandi og mátu-
lega mikla örvun. Rannsóknir gefa
sterklega til kynna að tilboð af þessu
tagi sé mikilvægt þegar til lengri
tíma er litið til að ná bestum mögu-
legum þroska hjá börnum,“ segir
Kristín og vísar til nýrra langtíma-
rannsókna á þroskaferli fyrirbura
sem sýna fram á aukna tilhneigingu
fyrirbura til að eiga við hegðunar-
vandamál eins og athyglisbrest og
ofvirkni að stríða í skólagöngu. Hún
bendir þó á að langflest þeirra barna
sem fæðast fyrir tímann ná eðlileg-
um þroska og samskiptahæfileikum
en í samfélagi þar sem um 4% allra
barna greinast með ofvirkni er þetta
mál sem vert er að líta til.
„Það er ekki hægt að horfa fram
hjá því að fyrirburar eru hópur sem
er í áhættu gagnvart alls kyns þros-
kakvillum. Nýjar rannsóknir sýna
að ef gripið er í taumana nógu
snemma og foreldrarnir studdir
dyggilega með sérstökum fókus á
samspil foreldra og barna
virðist það vera mjög já-
kvætt fyrir þessi börn
sem hafa tilhneigingu til
að eiga við námserfið-
leika að stríða. Það er
ábyrgðarhluti samfélagsins að koma
betur inn í þessi mál. Með því að
grípa snemma inn í mál fyrirbura
með meiri stuðningi, handleiðslu og
betri aðbúnaði þegar eftir fæðingu
má fyrirbyggja eða minnka alls
kyns þroskaörðugleika og sam-
kvæmt því spara heilbrigðiskerfinu
og um leið samfélaginu háar fjár-
hæðir seinna meir þegar þessi börn
koma inn í skólakerfið. Það er því
hagkvæmt að hjálpa til frá upphafi
til að fyrirbyggja vandamál framtíð-
arinnar.“
mæðra af að eignast fyrirbura
r þarfn-
r athygli
Morgunblaðið/Ásdís
nsdóttir hefur rannsakað upplifun íslenskra
æðra eftir fyrirburafæðingu.
jkj@mbl.is
Óttinn við að
eitthvað komi
fyrir sterkur
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 2001 31
ALGENGT er að ábúendurríkisjarða sem óska eftirkaupum á jörðinni ágrundvelli 38. greinar
jarðalaga eigi sjálfir allt að 80–90%
af verðmæti jarðarinnar í formi
fasteigna, ræktunar, girðinga og
annarra þátta sem teljast til helstu
verðmæta á hverri jörð. Samkvæmt
því verður verðmat slíkra ríkisjarða
oft mjög lágt í samanburði við sölu-
verð jarða sem seldar eru á frjálsum
markaði þar sem allar eignir eru
boðnar til sölu. Ríkisjarðir sem
seldar eru ábúendum fara aftur á
móti ekki á uppboð en ábúendur
þurfa að hafa búið minnst 10 ár á
jörðinni til þess að öðlast rétt til
kaupanna á grundvelli 38. greinar
jarðalaga og leggja einnig fram
meðmæli hreppsnefndar og jarða-
nefndar viðkomandi sýslu.
Í stjórnsýsluskoðun Ríkisendur-
skoðunar sem birt var í lok október
1998 var gerð athugasemd við með-
ferð jarðadeildar landbúnaðarráðu-
neytisins, sem sýslaði með jarðir í
ríkiseign, og taldi Ríkisendurskoð-
un annmarka á meðferð við sölu rík-
isjarða. Frá þeim tíma hefur sú
breyting orðið á að Ríkiskaup sjá nú
um sölu jarða samkvæmt uppboð-
um og jafnframt fer verðmat ríkis-
jarða sem seldar eru ábúendum
fram hjá Ríkiskaupum í samvinnu
við landbúnaðarráðuneytið.
Jón H. Ásbjörnsson, deildarstjóri
útboðsdeildar Ríkiskaupa, segir að
samstarfið við ráðuneytið hafi byrj-
að snemma árs 1999 og snúist um
tvo ólíka þætti. Annars vegar sölu á
ríkisjörðum þar sem jörðin er aug-
lýst til sölu og hins vegar mati á
eignarhluta ríkisins í ríkisjörð þeg-
ar ábúandi óskar eftir að kaupa. Að
sögn Jóns eru jarðir metnar sem
bújarðir til búskapar með það í huga
að ábúandinn kaupi jörðina til þess
að halda þar áfram búskap.
Jón segir að oft séu menn að bera
saman tvo gjörólíka hluti þegar bor-
ið er saman verð á ríkisjörð sem
ábúandi óskar eftir að kaupa og
verð á ríkisjörð sem boðin er til sölu
á frjálsum markaði með öllum fast-
eignum og öðrum áunnum gæðum.
Óraunhæft að bera
verðmatið saman við
sölu á opnum markaði
„Eignarhlutur ríkisins er oft
sáralítill í þessum jörðum sem verið
er að meta til að selja ábúendum
samkvæmt jarðalögum. Þarna er
oft um að ræða fólk sem situr á jörð-
inni í fleiri en einn ættlið og jafnvel
dæmi um fjölskyldur sem búið hafa
á jörðinni í hundrað ár. Í mjög
mörgum tilvikum eru þetta jarðir
sem urðu til með landnámi ríkisins á
sínum tíma, þar sem bændunum var
úthlutaður einhver mói eða melur
og ábúendurnir eiga allan virðisauk-
ann á þessum stöðum. Hvað er þá
eftir til að selja? Því þurfum við að
finna út úr,“ segir Jón.
Hann segir matið stundum einfalt
þegar ríkið á einungis þúfur og mela
sem fyrir voru þegar ábúandi tók
við jörðinni en bóndinn á allt hitt,
sem oft geti numið 80–90% af verð-
mæti jarðarinnar. „Að bera þetta
saman við sölu jarða á opinberum
markaði þar sem verið er að selja
allt saman er því algerlega óraun-
hæft. Þá er auk jarðarinnar verið að
selja það sem er mest virði, sem eru
fasteignirnar, framræsla, ræktun
og girðingar.“
Ef ríkið á fasteignir á jörðinni er
yfirleitt um mjög gömul hús að
ræða, að sögn Jóns. Oft hafa ábú-
endur verið mjög lengi á jörðinni og
algengt að þeir hafi búið a.m.k. 30 ár
á jörðinni. „Þeir eiga þá allar fast-
eignir 30 ára og yngri, en fasteignir
sem ríkið á eru yfirleitt 40 til 60 ára
gömul hús sem komin eru að fótum
fram. Verðmatið verður því óhjá-
kvæmilega mjög lágt,“ segir Jón.
Að sögn Jóns er verðmat Ríkis-
kaupa í föstum skorðum þótt óhjá-
kvæmilega hljóti matið á endanum
að byggjast á þeim sem metur jörð-
ina. Þegar ábúandi hefur óskað eftir
kaupum á jörðinni og ríkið heimilað
söluna afla bæði landbúnaðarráðu-
neytið og Ríkiskaup margvíslegra
gagna um viðkomandi jörð. Við mat-
ið skoða Ríkiskaup sölulista yfir
jarðir og grennslast er fyrir um
hvort jarðir hafi verið nýlega seldar
á svæðinu og þá á hvaða verði.
Hektaraverð misjafnt eftir
stærð jarða og staðsetningu
Farið er á vettvang og jörðin
skoðuð. Ástand metið, rætt við ábú-
endur og í flestum tilfell-
um rætt við búnaðar-
ráðunauta á viðkomandi
svæði. Þá eru teknar
ljósmyndir af mann-
virkjum til glöggvunar
við skýrslugerð og mat á einstaka
einingum eru höfð til hliðsjónar
stöðluð gögn, s.s. gögn Vegagerð-
arinnar um greiðslur landbóta o.fl.
Jón segir að verð á landi til bú-
skapar sé reyndar ákaflega mis-
jafnt á Íslandi á hvern hektara, t.d.
eftir því hvort jörðin er innan eða
utan bestu markaðssvæðanna.
Jafnvel sé verð misjafnt á hvern
hektara á jörðum sem standa nán-
ast hlið við hlið. „Við mátum t.d.
jarðarhluta fyrir ríkissjóð úr landi
Kirkjuferjuhjáleigu, sem er rétt hjá
Ölfusá, núna í vor. Síðan erum við
núna með í sölu jörð þarna skammt
frá sem heitir Stokkseyrarsel og við
fáum ekki tilboð í hana á jafnháu
hektaraverði og matið hjá okkur var
á Kirkjuferjuhjáleigu í mars í vor.
Hins vegar er rétt að geta þess að
spildan í Kirkjuferjuhjáleigu er
minni en þar fór hektarinn upp í 80
þúsund krónur því að minni spildur
verða alltaf verðmætari á hektara.“
Júlíus S. Ólafsson, forstjóri Rík-
iskaupa, segir að menn hafi oft
keypt land og síðan fengið nýtingu
þess breytt eftir á undir sumarbú-
staðabyggð og gert jörðina þannig
mun verðmætari í endursölu. Slík
áform liggja aftur á móti ekki fyrir
þegar matið fer fram enda á þá eftir
að skipuleggja landið og fara í gegn-
um breytingar á aðalskipulagi við-
komandi sveitarfélags. Við matið
liggur því ekkert fyrir um að hægt
verði að breyta jarðnæðinu í sumar-
bústaðaland.
„Eftir því sem ég best veit þá fer
matið alls staðar fram á sama hátt
og því verði sem við sjáum á jörðum
ber yfirleitt alveg saman við matið.
Hjá okkur er alveg pottþétt hvernig
þetta er unnið,“ segir Júlíus.
Salan á Kvoslæk
undantekning
Fyrr á árinu var sala ríkisins til
ábúenda á jörðinni Uppsölum í
Hvolhreppi harðlega gagnrýnd, en
samkvæmt mati Ríkiskaupa var
verðið á hluta ríkisins rúmar tvær
milljónir króna. Fyrr á árinu bárust
ellefu tilboð í ríkisjörðina Kvoslæk í
Fljótshlíð og hljóðaði hæsta boðið
upp á 24 milljónir króna. Að sögn
Júlíusar var sú sala undantekning
fremur en að salan á Uppsölum
væri undantekning. „Menn virðast
hafa snúið þessu máli algerlega á
haus í pólitískum tilgangi,“ segir
Júlíus.
Að sögn Jóns fór matið á Upp-
sölum fram hálfu ári áð-
ur en salan á Kvoslæk
var gerð og það eru
gömul sannindi að erfitt
er að spá sérstaklega til
um framtíðina.
„Síðan gerist það að verð hækkar
og lækkar og við höfðum selt jörð í
Fljótshlíðinni ekki löngu áður en
matið á Uppsölum fór fram. Þegar
búið var að draga mat fasteignanna
frá þeirri jörð og reikna hektara-
verðið var það alveg sama verðið. Á
Uppsölum var eingöngu verið að
meta hlut ríkisins, sem var landið án
allra gagna og gæða. Síðan kemur
eitthvert gæðaland á litlum skika
sem tiltekna aðila langar mikið til að
eignast og þeir ætla að kaupa hvað
sem það kostar. Það er ekki hægt að
eltast við slíkt einstakt tilfelli og láta
það ráða mati á viðkomandi svæði.“
Ríkiskaup verðmeta ríkisjarðir sem seldar eru ábúendum
Ábúendur eiga
oft helstu verðmæti
jarðarinnar
Verðmat ríkisjarða miðast við að ábúandi ætli að stunda þar áfram hefðbundinn búskap.
Matið fer alls
staðar fram á
sama hátt