Morgunblaðið - 05.12.2001, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í MEIRA en einn og hálfan áratug
höfum við stjórnað fiskveiðum okkar
eftir kvótakerfi. Nokkur meginatriði
lágu til grundvallar þeirri ákvörðun
að taka þetta kerfi upp. Við vildum
varðveita fiskistofnana og hámarka
þannig veiðarnar, við vildum koma á
aukinni hagkvæmni við veiðarnar
þannig að sem mestur arður fengist
með lágmarksfjárfestingu. Fleiri at-
riði komu inn í þessa umræðu. Nú
hefur þetta kerfi verið það lengi í
notkun að fyllilega er réttlætanlegt
og tímabært að meta árangurinn.
Fiskveiðarnar
Árangurinn af varðveislu stofn-
anna veldur vonbrigðum. Þegar
kerfið var sett á voru þorskveiðar
komnar niður fyrir 300 þ. tonn á ári
en höfðu um árabil þar á undar verið
milli 4 og 500 þ. tonn árlega. Nú eru
heimilaðar þorskveiðar undir 200 þ.
tonnum og um 35% minni en við upp-
haf tímabilsins og virðist leyfilegur
afli hafa minnkað nokkuð reglulega
allt tímabilið.
Ýsuaflinn lá við upphaf tímabilsins
við 50 þ. tonn á ári en er nú um 30 þ.
tonn. Minnkun um 40%.
Ufsaaflinn var við upphaf tímabils-
ins um 60 þ. tonn á ári en er nú rúm
20 þ. tonn. Minnkun um nær 60%.
Stærð fiskiskipastóls
Mér hefur ekki gengið nógu vel að
sundurliða fiskiskipaflotann eftir
tegundum. Myndin hér að neðan
sýnir flotann í heild og stækkun flot-
ans fyrir uppsjávarfiska er sennilega
veruleg. Eigi að síður bendir allt til
að áætluð hagræðing í minnkun flot-
ans hafi ekki skilað sér.
Við þetta er að bæta að vélarafl
flotans hefur aukist
verulega og veiðarfæri
hafa tekið miklum
framförum á tíma-
bilinu. Með stærri flota,
öflugri vélum og stór-
bættum veiðarfærum
veiða menn mun minna
en áður.
Skuldir
sjávarútvegs
Eins og sjá má af
myndinni hafa skuldir
sjávarútvegs aukist
mjög á föstu verðlagi.
Einkum hafa þær auk-
ist frá 1995 og má ætla
að kvótakaup valdi þar
miklu. Í fréttum hefur nú komið
fram að skuldir sjávarútvegs séu nú
um stundir um 60 milljarðar umfram
eignir. Hér virðist um mjög alvar-
lega þróun að ræða. Eiginfjárstaða
hefur stórlega versnað (sjá mynd).
Framleiðniaukning
Því hefur verið haldið fram að
framleiðniaukning hafi verið í út-
gerðinni. Ég fæ ekki séð að um geti
verið að ræða framleiðniaukningu
fjármagns. Fjárþörf í
útgerð hefur stóraukist
með kvótakerfinu og
veiðar minnkað. Varla
er um að ræða fram-
leiðniaukningu fiski-
skipastólsins. Hann
hefur vaxið og veiðar
minnkað. Því hefur ver-
ið haldið fram að eðlileg
fjárbinding í útgerð sé
150–170 milljarðar,
skip, tæki, byggingar
o.s.frv. Nú er líklegt að
fjárþörf útgerðar verði
300–350 milljarðar með
tilkomu kvótakaup-
anna eða enn meiri.
Áhrif á byggðarlög
Áhrif kvótakerfisins á byggðarlög
við sjávarsíðuna hafa verið veruleg.
Fólk sem hefur sett sig niður mann
fram af manni við sjávarsíðuna
vegna þess að þar er unnt að draga
fisk úr sjó situr eftir með sárt ennið.
Kvótinn flyst, byggðin hefur ekki
rétt til veiða, eignir verða verðlausar
og atvinna minnkar. Hér er um að
ræða atriði sem er gríðarlegt um-
hugsunarefni.
Eignatilfærsla
Hrikaleg eignatilfærsla hefur átt
sér stað. Einstaklingar hafa getað
selt kvóta sem er samkvæmt lögum
þjóðareign og gengið út úr útgerð
með hundruð milljóna og jafnvel
milljarða króna. Talsverður hluti
þessara fjármuna hefur runnið úr
landi en vaxta- og afborgana-
greiðslur sitja eftir hjá útgerðinni.
Söluhagnaður af kvóta hefur lítt ver-
ið skattlagður.
Kvótakerfið
gengur ekki upp
Guðmundur G.
Þórarinsson
Kvótinn
Ljóst er, segir
Guðmundur G.
Þórarinsson, að
árangurinn af kerfinu
er dapurlegur.
S
kólarnir eiga við fjár-
hagsvanda að stríða og
ein lausnin er að selja
auglýsingapláss á
göngunum. Hugurinn
reikar víða við þessi tíðindi, meðal
annars út fyrir gufuhvolfið eins og
eðlilegt er og oft gerist. Eftir 50
ár verður enn deilt hart um margt
af því sem menn og þjóðir berjast
núna um, auðlindir eins og orku,
vatn og land til að búa í. En eign-
arrétturinn á fleiri fyrirbærum,
sem ekki er búið að setja neina
verðmiða á enn þá, getur líka orð-
ið tilefni deilna og átaka.
Fyrir nokkrum árum var sagt
frá því að alþjóðlegur gos-
drykkjaframleiðandi hefði hug á
því að setja
upp stórt aug-
lýsingaskilti
úti í geimnum,
þar er gott
pláss sem
enginn nýtir,
þarna er hægt að gera út í friði.
Hver á geiminn? Ekki íslenska
ríkið, svo mikið er víst. Við eigum
hann öll þó að ekki séu ákvæði
þess efnis í nokkurri stjórn-
arskrá.
Tæknin er enn eitthvað að
stríða mönnum en nú er að verða
til alþjóðleg geimstöð sem nota á
til hvers kyns gagnlegra vísinda-
rannsókna. Þekkingin sem aflað
er verður líka notuð til umdeildari
starfa. Við getum verið viss um að
einhvern tíma, kannski eftir hálfa
öld eða enn fyrr, verður hægt að
skjóta upp aragrúa af til þess
gerðum málmplötum sem síðan
verður raðað saman í óteljandi
fermetra af upplýstu auglýs-
ingaskilti, með vörumerki og slag-
orðinu fræga: Pepcid eyðir and-
remmunni!
Hægt verður að láta þessi tign-
arlegu spjöld svífa að staðaldri
umhverfis allan hnöttinn svo að
enginn verði út undan. Blásnauð-
um hirðingjum í Mongólíu og góð-
glöðum nátthröfnum í auðmanna-
hverfum London yrði gert
jafnhátt undir höfði. Fleiri fyr-
irtæki munu hasla sér völl í tóm-
inu og ástfangin pör geta ekki
horft lengur á stjörnurnar, þær
hverfa í tifandi auglýsingum gegn
vágestinum andremmu.
Líklega er þetta nokkur svart-
sýni en erfitt er að sjá hvernig al-
þjóðasamstaða um að setja tak-
mörk við framtakinu myndi nást.
Hagsmunir þeirra sem berjast á
markaðnum eru of miklir. Sumar
þjóðir myndu hagnast á því að
taka að sér skjóta upp flaugunum,
aðrar á því að smíða skiltin og svo
frv. Ekki má gleyma því að inn í
umræðuna myndu fléttast mis-
munandi viðhorf til einkarekst-
urs, opinberrar afskiptasemi og
afnota af almenningi eins og
geimnum.
Nú er ég á hálum ís. Eitt af ein-
kennum þeirra sem vilja öðrum
vel og hafa af því atvinnu er ein-
mitt óttinn um að almenningur sé
að verða hálfvitlaus af hamslausri
innrætingu framleiðenda sem
ekki taka tillit til annars en gróð-
ans. Við séum öll auðsveipar leik-
brúður í höndum samsærismanna
alþjóðlegra risafyrirtækja sem
ætli sér að eyðileggja okkur og
byrji á því að ráðast á eina varn-
arvopnið okkar, tennurnar.
Auðvitað er sjálfsagt að vera á
varðbergi gagnvart öllum einhliða
áróðri, reyna að gleypa ekki hvað
sem er og bægja versta óhroð-
anum frá sér og sínum. Auglýs-
ingar geta verið svo heimskulegar
að friðsamir menn velti fyrir sér
ofbeldislausnum. En oftast getum
við ráðið því sjálf hvað þær angra
okkur mikið, við getum slökkt eða
sleppt því að lesa. Sumar af brýn-
ingunum sem við heyrum eru líka
orðnar svo þreytulegar og gam-
alkunnar að maður getur freistast
til að vísa þeim á bug eins og
hverju öðru úreltu vinstraglamri.
En þótt viðvaranir og hrakspár
séu sumar af vondum hug-
myndafræðilegum ættum er ekki
þar með sagt að stundarhags-
munir sölumennskunnar séu allt-
af skásti vegvísirinn. Þeir sem
fullyrða það eru orðnir jafnmiklir
hugmyndafræðilegir dellukarlar
og þeir sem nú klóra sér i höfðinu
yfir rústunum í Austur-Evrópu
eða neita að viðurkenna nið-
urstöðuna. Viðskipti lúta sínum
lögmálum og stundum rekast þau
á önnur gildi.
Sumir ágætir liðsmenn einka-
framtaksins eru einfaldlega svo
aðgangsharðir að við myndum
hvergi fá frið fyrir boðskap þeirra
ef ekki væru settar skorður. Ein-
hverjir þeirra myndu ekki hika
við að ræna frá okkur róm-
antískum stjörnuhimninum og
virkja hann eins og hvert annað
óspjallað hálendi ef þeir sæju sér
það fært. Og vandinn er að enginn
getur sett slíkar skorður nema
þing og ríkisvald. Blessað ríkið.
Svona getur það verið síðasta
hálmstráið í neyð okkar.
Hvað kemur þetta fjölbrauta-
skólum í Reykjavík við? Satt að
segja er alls ekki víst að fáeinar
auglýsingar á afmörkuðum stöð-
um á veggjum skólahúss þurfi að
vera slæm leið til að afla auka-
tekna. Nemendurnir eru vanir
auglýsingum og gæti fundist
stofnunin heimilislegri fyrir vikið.
Allt snýst þetta um hófsemi, hvort
hætta sé á að menn fari offari og
hvergi verði friður fyrir uppá-
þrengjandi hvatningum um að
kaupa hitt eða þetta. Engin þörf
er á að kenna nemendum að
kaupa, skólinn á að vera staðurinn
þar sem við lærum að finna til og
hugsa og þekkja muninn á sætu
og súru, ekki bara að smjatta.
Fótboltamenn eru ekkert síður
nauðsynlegir en kennarar en hlut-
verkið er annað. Þess vegna er
engin goðgá að á skyrtunum
þeirra sé eitthvað fleira en nafn
og númer, til dæmis auglýsingar.
En ef liðin semja um að stöðva
leikinn á stundarfjórðungs fresti
til að hrópa auglýsingatuggur
með aðstoð gjallarhorns er eitt-
hvað að. Þá er verið að ganga á
rétt okkar hinna sem viljum fyrst
og fremst sjá þá fást við boltann.
Og fari kennarar að ganga með
auglýsingar á bakinu í starfi sínu
er ljóst að eitthvað hefur farið úr-
skeiðis. Vonandi fá engir slíkar
hugmyndir þrátt fyrir samdrátt
og niðurskurð.
Ítroðsla í
skólanum
Fleiri fyrirtæki munu hasla sér völl í
tóminu og ástfangin pör geta ekki horft
lengur á stjörnurnar, þær hverfa í tif-
andi auglýsingum gegn vágestinum
andremmu.
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
Í heilbrigðisþjón-
ustu er margs konar
upplýsingum safnað.
Á heilsugæslustöðvum
og hjá heimilislækn-
um er safnað upplýs-
ingum um heilsufar
fólks og fjölskyldna.
Hjá sérfræðilæknum
er safnað upplýsing-
um um tiltekna þætti í
heilsufari fólks sem til
þeirra leita. Á sjúkra-
húsum og hjúkrunar-
stofnunum er stöðugt
safnað upplýsingum
um þá sem þar dvelja.
Helsta markmið með
upplýsingasöfnun
þessara aðila er að veita einstak-
lingum betri þjónusu. En það eru
fleiri sem safna heilsufarsupplýs-
ingum. Tryggingastofnun ríkisins
safnar upplýsingum um heilsufar
einstaklinga sem tengdar eru
kostnaði. Þau gögn eru m.a. notuð
til að ákveða skiptingu kostnaðar
og greiða fyrir heilbrigðisþjónustu.
Landlæknisembættið safnar upp-
lýsingum um heilsufar einstaklinga
og hópa fólks sem notaðar eru til
eftirlits með gæðum heilbrigðis-
þjónustu í landinu og við útgáfu
heilbrigðisskýrslna. Ýmsir aðilar
safna heilsufarsupplýsingum í
rannsóknaskyni. Má þar t.d. nefna
Hjartavernd, Krabbameinsfélagið,
Íslenska erfðagreiningu og Urði,
Verðandi, Skuld.
Á heilli mannsævi safnast mikið
magn upplýsinga um heilsufar ein-
staklings og kostnað vegna þeirrar
þjónustu sem notið er. Upplýsingar
sem varða heilsufar og sjúkdóma
eru varðveittar í sjúkraskrám sem
læknum og öðrum heilbrigðis-
starfsmönnum er skylt að færa.
Þessar upplýsingar kallast sjúkra-
gögn. Sjúkragögn geta verið í rit-
uðu máli, myndir, þ.m.t. röntgen-
myndir, línurit eða upptökur sem
gerðar hafa verið með hjálp tækni-
búnaðar. Sjúkraskrár er heimilt að
tölvufæra sé þess gætt að um er að
ræða upplýsingar um einkahagi
fólks. Lögum samkvæmt er skylt
að varðveita öll gögn sem safnast
hafa í sjúkraskrár þeirra sem látn-
ir eru. Öll sjúkragögn eru á end-
anum varðveitt í Þjóðskjalasafni.
Öryggi
sjúkragagna
Til að bæta þjónustu og gera
hana auðveldari eru sjúkragögn í æ
ríkari mæli tölvuskráð og geymd í
rafrænum gagnasöfnum. Öðrum
þræði hefur tölvuvæðing heilbrigð-
isþjónustu og beiting nýjustu upp-
lýsingatækni aukið vernd sjúkra-
gagna. Flókin tölvunet og
samtenging tölvukerfa margra að-
ila hafa hins vegar einnig gert upp-
lýsingar viðkvæmari en fyrr. Það
er vegna þess að öryggi kerfa
byggist í æ ríkari mæli á sérhæfðri
tækniþekkingu fárra, minni mið-
stýringu og nýjum stöðum þar sem
hægt er að brjótast inn í kerfi.
Á Íslandi eru í gildi lög sem
tryggja eiga réttindi sjúklinga, en
sjúklingar eru lögum samkvæmt
þeir sem nota heilbrigðisþjónustu.
Í lögunum segir m.a. „að þess skuli
gætt við aðgang að sjúkraskrám að
þær hafa að geyma viðkvæmar per-
sónuupplýsingar og að upplýsingar
í þeim eru trúnaðarmál“. Enn
fremur að „sjúkraskrár skulu
geymdar á tryggum stað og þess
gætt að einungis þeir starfsmenn
sem nauðsynlega þurfa hafi aðgang
að þeim“. Í lögunum er ekki sér-
staklega getið um form sjúkra-
gagna en Landlæknisembættið
hefur gefið út tilmæli þar sem sú
viðmiðun er höfð, að varðveisla
sjúkragagna í tölvum sé í engu lak-
ari en varsla slíkra gagna á pappír.
Mikilvægt er að skýr stefna sé
mörkuð í öryggismálum, bæði
varðandi aðgangs- og rekstrarör-
yggi. Skilgreina þarf mælanleg
markmið tengd ytra öryggi, innra
öryggi og öryggi gagna.
Ytra öryggi
Ytra öryggi varðar aðgengi
starfsmanna, þjónustuaðila og ut-
anaðkomandi aðila að húsnæði og
vélbúnaði (tölvum og fylgihlutum
þeirra) heilbrigðisstofnunar. Ytra
öryggi er t.d. tryggt með útgáfu
lykla, aðgangskorta, umgengnis-
reglum og viðvörunarkerfum.
Innra öryggi
Innra öryggi varðar aðgengi-
leika fyrir starfsmenn, þjónustuað-
ila og aðra aðila innan heilbrigð-
isstofnunar að hugbúnaði og
Sjúkragögn
í tölvum
Guðmundur
Sigurðsson
Svana Helen
Björnsdóttir