Morgunblaðið - 09.12.2001, Blaðsíða 5
Valur Ingimundarson
Ari Trausti Guðmundsson
Krafla
23
Krafla
22
Íslenskar eldstöðvar
er ríkulega skreytt
stórbrotnum myndum
af mikilfenglegum
náttúruhamförum.
Íslenskar eldstöðvar eftir Ara Trausta Guðmundsson er glæsilegt fræðirit handa
almenningi um eldvirkni á Íslandi í aldanna rás. Ekkert hefur verið til sparað að
gera þetta forvitnilega efni sem best úr garði. Þetta er viðamesta bók sem gefin
hefur verið út um jarðelda hér á landi, traust upplýsingarit þar sem íslensk náttúra
og ofurkraftar hennar birtast í öllu sínu veldi.
• Ari Trausti Guðmundsson gerir á lifandi hátt grein fyrir þeim
eldstöðvum sem þekktar eru hér á landi.
• Glæsilegar ljósmyndir margra af fremstu ljósmyndurum landsins.
• Kort eru notuð markvisst til skýringar.
• Nýjustu tölvutækni er beitt til þess að skyggnast undir jökla
svo sjá megi landslagið sem þar leynist.
• Fjölmargar skýringarmyndir gera efnið einkar aðgengilegt.
• Tilnefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna.
Uppgjör við umheiminn eftir Val Ingimundarson, sem tilnefnd er til
Íslensku bókmenntaverðlaunanna, er nákvæm úttekt á dramatískum
tímum í sögu Íslands sem kemur á óvart. Valur fjallar hér um samskipti
Íslands við Bandaríkin og NATO 1960-1974 þegar hart var deilt um
herstöðina í Keflavík og vestrænt samstarf og þorskastríð við Breta var í
algleymingi. Hann fékk aðgang að fjölda innlendra og erlendra skjala sem
aldrei fyrr hafa komið fyrir augu almennings og sýna þessa tíma í
algjörlega nýju ljósi. Ráðherrar og embættismenn unnu mjög bak við
tjöldin að því sögulega uppgjöri við umheiminn sem þá átti sér stað og
hefur mikil leynd hvílt yfir því allt til þessa dags. Hér birtist loksins sagan
bak við söguna.
Íslensk náttúra
í öllu sínu veldi
Sögulegt uppgjör
Öræfajökull
169
yngri (frá 1727) eru berari og má t.d.
minna á Svartajökul sem ekið er um
austan við Kotá.
Samkvæmt fáeinum heimildum, og
einnig munnmælum, voru a.m.k. 20–40
býli í byggð á Litlahéraði, frá Morsárdal
að telja og yfir að Breiðumörk. Hún var
þar sem nú er Breiða-
merkursandur. Þessi
byggð eyddist líklega
með öllu. Fólk lést og
fénaður fórst. Mikið
tjón varð í annarri
byggð eystra, allt austur að Hornafirði
og Lóni. Hugsanlegt er að tugir eða
hundruð manna hafi látið lífið í gosinu
og næstu árin eftir það. Sumir bæir í
Öræfum, eins og héraðið næst eldfjall-
inu hét eftir gosið, byggðust á ný, lík-
lega snemma á 15. öld, en þá í þéttum
þyrpingum sem einkenna byggðina enn
þann dag í dag.
Hlaupin breyttu landi og mynduðu
stóra setbunka þar sem áður var gróið
land eða jafnvel sjór.
Gjóskan úr Öræfajökli frá árinu 1362
þekur 36.000 km2 lands, en um fjórum
til fimm sinnum stærri flöt sé hafsvæðið
undan Austur- og Suðurlandi tekið með
í reikninginn. Rúmmál nýfallinnar
gjóskunnar hefur verið
næstum 10 km3. Það er
tvisvar til fjórum sinn-
um meiri gjóska en í
Heklugosinu árið
1104. Þar af féllu um 2
km3 á landið sunnan og austan fjallsins
og næst því. Eldgosið flokkast með
stærstu gjóskugosum heimsins undan-
farið árþúsund.
Síðara Öræfajökulsgosið hófst 3. ágúst
1727, líklega að undangengnum jarð-
skjálftum. Stóðu umbrotin óslitið fram í
apríl 1728. Um þau eru nokkuð skýrar
samtímaheimildir. Eldsprungan opnaðist
líklega ofarlega í fjallinu, upp af Sand-
Grjót- og malardreifin úr jökulhlaupinu sem fylgdi gosinu árið
1727 breiðir m.a. úr sér fram undan Kotárjökli. Heitið Svarti-
jökull festist við svæðið meðan mest var af jökum í dreifinni. (HK)
Hæð Öræfajökuls
Samkvæmt íslenskum kortum er Öræfajökull 2.119 m hár.
Talan er gömul, frá 1904 er Danir mældu upp land með
hefðbundnum þríhyrningamælingum. Hæðin hefur verið
mæld nokkrum sinnum síðan með ýmsum aðferðum og
ýmsar tölur fengist, frá 2.103 til 2.123 m. Árið 1993
fékkst talan 2.111 m með DGPS-gervihnattamælingu. Í
raun er erfitt að festa hæð Hvannadalshnúks sem eina
tölu. Öræfajökull tekur á sig mikla ákomu (allt að 7.000
mm í vatnsgildi) og bráðnun þar er mismikil eftir árferði.
Þar með er ís- og snæhulan á kolli tindsins misþykk eftir
árum. Jarðskorpuhreyfingar af margvíslegum aflrænum
toga, fjöðrun jarðskorpu við fargbreytingar og þrýstings-
breytingar í kvikuhólfi fjallsins ráða líka einhverju um
hæð þess. Hver sú tala sem mæld væri, t.d. með nákvæm-
um GPS-mælingum, yrði því ekki hin endanlega.
Eldgosið 1362 flokkast með
stærstu gjóskugosum heimsins
undanfarið árþúsund
Fjölmargar skýringarmyndir
gera efnið einkar
aðgengilegt.
Öræfajökull
168
ur skoðað aflfræðilegar forsendur og af-
leiðingar hreyfinganna. Einnig hefur
Guðmundur E. Sigvaldason, og reyndar
fleiri, fjallað um þetta efni. Útreikning-
arnir og einnig athuganir á eldstöðvum
eins og Öskju benda til þess að jökul-
fargsbreytingar hafi umtalsverð áhrif á
eldvirkni (sjá kafla 2).
Niðurstöður Hjalta J. Guðmundsson-
ar eru þessar: Í Öræfajökli
lauk löngum framrásum
skriðjökla fyrir um 9.700 og
5.000 árum og aðrar smærri
náðu hámarki fyrir 3.200,
1.700, 700, 200 og 70 árum.
Sé gossagan skoðuð og bor-
in saman við þessar tíma-
setningar kemur fram
nokkuð góð fylgni milli hopandi jökla
og gosa. Eldgosin koma upp að meðal-
tali 330 árum eftir að hver framrás nær
hámarki. Út frá þessu kviknar sú hug-
mynd að hlýnandi veðurfar næstu ára-
tuga kunni að ýta undir eldsumbrot í
Öræfajökli.
Öræfajökull hefur gosið tvisvar eftir
landnám. Fjallið lét illa, einkanlega í
fyrra sinnið, og illvíg jökulhlaup ruddust
yfir byggð svæði og gróið land. Fæstir
óska sér fleiri slíkra atburða og er býsna
gott að fjallið skuli ekki vera virkara en
það er.
Fyrra eldgosið varð árið 1362, hófst
um vor og stóð fram á haust. Umbrotin
voru ofsafengin í fyrstu. Ókjör af ljósri
dasítgjósku ruddust úr fjallinu, væntan-
lega á fáeinum dögum í upphafi gossins.
Eftir það gengu líklega minni goslotur
yfir. Meginhluti gjóskunnar í fyrstu lot-
unni féll næst fjallinu og í austsuðaustur
frá því. Nýfallin gjóska, a.m.k. 15–25 cm
þykk, breiddist yfir landið, allt frá
Skeiðarárjökli til Lóns. Í Öræfum
(Litlahéraði) hefur nýfallin gjóska víða
verið margra tuga sentí-
metra þykk og mikið af
stórum vikurmolum í henni.
Sprengivirknin í upphafi
gossins hefur auk þess dreift
bergbrotum úr fjallinu um
næsta nágrenni þess. Um
hraunrennsli er ekki vitað
né heldur hvar gaus í fjall-
inu nema hvað farvegur jökulhlaupa
bendir til vesturhluta háfjallsins.
Jökulhlaupið eða öllu heldur jökul-
hlaupin, sem fylgdu eldsumbrotunum á
14. öld, æddu niður vesturhlíð fjallsins.
Eitthvað af vatni, gjósku, grjóti, aur og
ís ruddist fram úr giljum en langmest
undan skriðjöklunum, Virkisjökli og
Kotárjökli/Rótarfjallsjökli. Hlaupdreif
við Fagurhólsmýri gæti líka sem best
verið frá þessum tíma. Hlaupin ná ekki
heildarvatnsmagni stórra Skeiðarár- eða
Kötluhlaupa en eru þeim mun sneggri
og trylltari vegna mikillar fallhæðar og
mikils hita sem svo öflugt eldgos hefur í
för með sér. Af dreifunum að dæma má
ætla að rennslið hafi numið að lágmarki
100.000 m3 á sek. eða tvöföldu rennsli
Skeiðarárhlaups árið 1996.
Vatnið féll fram í sjó með miklum
aurburði og vikri en ís, grjót og vikur-
hrannir urðu eftir á landi. Ísjakarnir,
undir og ofan á möl, grjóti og björgum,
hurfu á alllöngum tíma en jökulheiti
festust við stærstu dreifarnar, bæði þá og
á 18. öld. Þannig nefndust hrannir
Langafells- og Grjótjökull hjá Virk-
isjökli en austar eru Svartijökull (frá ár-
inu 1727), Miðjökull, Forarjökull og
Grasjökull. Nú sjást eldri hlaupdreifarn-
ar (frá árinu 1362) einkum sem misvel
grónir hólar, hryggir og hæðir, með
grjóti og björgum á víð og dreif. Þær
Gjóskan úr Öræfajökli í stórgosinu árið 1362 finnst víða í jarðvegi,
hér við rústirnar af bænum Gröf, nálægt Hofi í Öræfum. Grafar-
bærinn lagðist í eyði í gosinu en var síðar grafinn upp. (SÞ)
5 km
140 m
Þrír menn létust í
gosi eða hlauphrin-
unum árið 1727,
fénaður fórst og
nokkur hús hurfu í
aur og grjót
Nýfallin gjóskan úr Öræfajökulsgosinu árið 1362 kann að hafa
náð 10 km3. Um 80% hurfu á haf út. Ef öll gjóskan hefði fallið á
Reykjavík innan Elliðaáa og 5 km geisla, væri borgin grafin
undir 140 m lagi.
ÍS
LE
N
SK
A
A
U
G
LÝ
SI
N
G
A
ST
O
FA
N
E
H
F.
/S
IA
.I
S
-
ED
D
1
62
02
12
/2
00
1
Kynningarverð til
áramóta aðeins
14.980 kr.
Stórvirki umíslenska
náttúru og sögu