Morgunblaðið - 09.12.2001, Blaðsíða 18
valda þeim pólitískum vandræðum
heima fyrir. Það hefði litið betur út á
pappírunum, ef nokkrir blökkumenn
yrðu sendir hingað vegna þess að
þessi stefna var farin að spyrjast út.
Þó að það væri kynþáttahyggja í
Bandaríkjaher á þessum tíma hafði
Harry Truman Bandaríkjaforseti af-
numið aðskilnað svartra og hvítra í
hernum eftir seinni heimsstyrjöld.
Íslensk stjórnvöld neituðu hins veg-
ar að hrófla við stefnunni. Það urðu
mikil blaðaskrif um málið í Banda-
ríkjunum árið 1959. Íslenskir ráða-
menn voru sem fyrr mótfallnir því að
hingað yrðu sendir svartir hermenn,
en viðreisnarstjórnin sættist að lok-
um á að taka við „þremur eða fjórum
vel völdum blökkumönnum.“
Tekið var sérstaklega fram að þeir
ættu að vera fjölskyldumenn. Áfram
var þó andstaða við málið hjá íslensk-
um stjórnvöldum og það dróst að
þeir kæmu hingað. Ráðamenn gerðu
sér vitaskuld grein fyrir því að allt
sem snerti herliðið á Keflavíkurflug-
velli var viðkvæmt í íslenskri pólitík,
auk þes sem þeir töldu sig þurfa „að
vernda“ íslenskar konur fyrir
blökkumönnum. Með öðrum orðum
var hræðslan við blóðblöndun mikil á
þessum tíma. Það sem kom hreyf-
ingu á málið var, að bandarískur
þingmaður, blökkumaður, tók það
upp við varnarmálaráðherra Banda-
ríkjanna, Robert McNamara, árið
1963 og vitnaði til þess, að talsmaður
sendiráðs Íslands í Washington hafði
lýst því yfir opinberlega í Bandaríkj-
unum að ekki væri stafkrók um það
að finna í varnarsamningnum, að
svörtum hermönnum væri óheimilt
að starfa á Íslandi. Þetta var þó að-
eins hálfur sannleikur, eins og munn-
legum tilmælin sýna, þótt slíkar regl-
ur hefðu ekki verið skrifaðar inn í
varnarsamninginn. Í framhaldi þess
var ákveðið að senda hingað 3–4
svarta hermenn í samræmi við til-
slökun íslenskra stjórnvalda.“
Þetta mál hefur þá að nokkru leyti
verið viðkvæmt innan Bandaríkj-
anna á þessum tíma?
„Já, á þessum tíma var mikil um-
ræða um kynþáttamisrétti og stöðu
blökkumanna í bandarísku sam-
félagi. John F. Kennedy Bandaríkja-
forseti hafði sett á fót sérstaka for-
setanefnd til að vinna gegn
kynþáttahyggju og mismunun á
grundvelli litarháttar. Því lét Ken-
nedy Íslandsmálið, eins og það var
nefnt, persónulega til sín taka og
óskaði eftir að fá allar upplýsingar
um það hvers konar heiðursmanna-
samkomulag væri í gildi milli banda-
rískra og íslenskra stjórnvalda um að
blökkumenn yrðu ekki sendir til Ís-
lands. Eftir það var brugðist skjótt
við og sendir nokkrir blökkumenn til
Íslands. Þeir urðu þó ekki margir á
því tímabili, sem bókin tekur til. Því
má segja að óformlega hafi
ákveðnum takmörkunum verið við-
haldið þótt það hafi verið búið að
rjúfa þetta bann.“
Utanríkisráðherra reyndi að finna
málamiðlun í varnarmálum
Stærsti hluti bókarinnar fjallar um
utanríkisstefnu vinstristjórnarinnar
sem sat að völdum 1971–1974 undir
forsæti Ólafs Jóhannessonar. Ríkis-
stjórnin hafði það á stefnuskrá sinni
að varnarliðið færi héðan á kjörtíma-
bilinu. Tóku Bandaríkjamenn þessa
stefnubreytingu alvarlega og höfðu
þeir miklar áhyggjur af henni?
„Í upphafi voru bandarísk stjórn-
völd frekar róleg yfir þessu vegna
þess að þau fengu þau skilaboð fljót-
lega að það væri hugsanlega hægt að
ná samkomulagi sem báðir aðilar
sættu sig við. Auk þess lá fyrir að rík-
isstjórnin ætlaði að láta landhelgis-
málið ganga fyrir. Það var líka vitað
að það var ekki tryggur þingmeiri-
hluti fyrir stefnu stjórnarinnar í
varnarmálum. Til að mynda höfðu
þrír þingmenn Framsóknarflokksins
lýst yfir efasemdum um að gera
grundvallarbreytingar á varnar-
samningnum.
Í bókinni færi ég rök fyrir því að
Einar Ágústsson utanríkisráðherra
hafi í raun og veru verið fráhverfur
stefnu ríkisstjórnarinnar í þessu
máli. Hann var alltaf að reyna að
finna lausn sem Bandaríkjamenn
gætu sætt sig við.
Það komu líka upp mál sem gerðu
það að verkum að Bandaríkjamenn
töldu sig hafa ástæðu til að ætla að
niðurstaðan yrði sú herinn yrði ekki
látinn fara. Þeir litu svo á, að þeir
hefðu fengið óformlega tryggingu
fyrir því þegar íslensk stjórnvöld
gengu að tilboði þeirra um að fjár-
magna þverbraut á Keflavíkurflug-
velli árið 1972. Í ársbyrjun 1973 fóru
fyrstu formlegu viðræðurnar um
varnarmálin fram í Bandaríkjunum.
Einar Ágústsson gerði þar grein fyr-
ir stefnu stjórnarinnar, en bak við
tjöldin voru Bandaríkjamenn látnir
vita af því að markmiðið væri að
finna rök sem hægt væri að leggja á
borð fyrir Íslendinga fyrir því að her-
liðið ætti að vera hér áfram. Einar
gerði sér grein fyrir því að það væri
mjög erfitt að leggja fyrir landa sína
herfræðileg rök fyrir veru hersins,
t.d. þau að skoða yrði málið í heild-
asarsamhengi og hervörnum vest-
rænna ríkja, vegna þess að þekking
manna á þeim var svo lítil meðal Ís-
lendinga. En það var að sjálfsögðu
erfitt að finna önnur rök í málinu og
því átti Einar erfitt með að fylgja
málinu eftir á innlandspólitískum
vettvangi.
Þegar kom fram á mitt ár 1973 fór
þrýstingur innan stjórnarinnar að
aukast. Tíminn var að verða naumur
ef takast ætti að standa við það fyr-
irheit stjórnarinnar að stefna að
brottför herliðsins á kjörtímabilinu.
Unnt var að segja varnarsamningn-
um upp með tólf mánaða fyrirvara,
en áður þurfti að setja sex mánaða
samráðsferli í gang
Þegar Bretar sendu herskip inn í
landhelgina í maí 1973 breyttist stað-
an í öllum málum, bæði gagnvart
NATO, gagnvart Bandaríkjunum.
Ég tel að þá hafi raunverulega allt
getað gerst í utanríkismálum. Það
var slík þjóðernisólga á Íslandi á
þessum tíma að það var ekki hægt að
sjá atburðarásina fyrir. Andúðin
beindist gegn Bretum en einnig gegn
NATO fyrir að knýja ekki Breta til
að kalla herskipin út fyrir 50 mílna
lögsöguna og Bandaríkjamönnum
fyrir að koma ekki Íslendingum til
aðstoðar. Ólafur Jóhannesson þrýsti
fast á að Bandaríkjamenn tækju af-
stöðu í deilu Íslendinga og Breta í
landhelgismálinu. Þeir voru hins
vegar ekki reiðubúnir til þess og tóku
þar talsverða áhættu. Landhelgis-
málið hafði mjög truflandi áhrif á
vestrænt samstarf á þessum tíma.
Þegar búið var að ná bráðabirgða-
samkomulagi haustið 1973 um lausn
landhelgismálsins var miklu auðveld-
ara fyrir þau öfl sem börðust fyrir
vestrænni samvinnu að heyja sína
baráttu. Þá var líka allt sett á fullt til
að tryggja að varnarsamningnum
yrði ekki sagt upp. Morgunblaðið
gekk sérlega hart fram og samtökin
Varið land voru líka áberandi, enda
var undirskriftasöfnunin, sem sam-
tökin stóðu fyrir, mjög árangursrík.“
Deilur innan Framsóknarflokksins
höfðu áhrif á gang málsins
Það kemur líka fram í bókinni að
ósamkomulag innan flokkanna, ekki
síst Framsóknarflokksins, hafði
áhrif á þróun málsins.
„Það var ósætti innan ríkisstjórn-
arinnar og innan stjórnarflokkanna
um hvað ætti að ganga langt varð-
andi endurskoðun varnarsamnings-
ins. Alþýðubandalagið fylgdi þessu
máli fast eftir innan ríkisstjórnarinn-
ar. Þau öfl sem voru lengst til vinstri
héldu því oft fram að Alþýðubanda-
lagið og ráðherrar flokksins hefðu
ekki beitt sér sem skyldi í málinu. En
af þeim gögnum, sem ég hef kynnt
mér, virðist það ekki hafa átt við nein
rök að styðjast. Það er hins vegar
annað mál hvort áhrifamenn innan
flokksins, eins og Lúðvík Jósepsson,
hefðu viljað láta stjórnarsamstarfið
brotna á þessu máli.
Áður en varnarmálin urðu að
helsta málinu í þjóðfélagsumræðunni
í lok árs 1973 og fyrri hluta árs 1974
höfðu ráðherrar Alþýðubandalagsins
þurft að sætta sig við lausn í land-
helgismálinu sem þeir höfðu engin
áhrif á. Þeir voru mjög óánægðir með
hvernig Ólafur Jóhannesson leysti
það mál í samningaviðræðum við
Breta í október 1973. Það var því
ljóst að Alþýðubandalagsmenn ætl-
uðu að selja sig dýrt þegar kæmi að
spurningunni um uppsögn varnar-
samningsins. Ólafi Jóhannessyni var
umhugað um að vinstri stjórnin sæti
áfram. En mestu máli virðist hafa
skipt í hans augum að halda Fram-
sóknarflokknum saman. Innan
flokksins voru öfl, sérstaklega meðal
ungra framsóknarmanna, sem börð-
ust hart fyrir því að ákvæði stjórn-
arsáttmálans í hermálinu yrði hrund-
ið í framkvæmd. Ólafur reyndi því að
finna einhvern milliveg sem var
vandfundinn. Það liggur fyrir að ef
lagt hefði verið hart að Bandaríkja-
mönnum að hverfa með her sinn af
landi brott, hefðu þeir orðið við því.
Það hefði hins vegar kallað á endur-
skoðun á öllum samskiptum Banda-
ríkjanna við Ísland. Ég tel, að Ólafur
hafi ekki viljað ganga svo langt að
rjúfa tengslin við Bandaríkjamenn
með þessum hætti. Hann vildi leita
sátta, en hann þurfti í reynd að finna
leið sem hugnaðist framsóknar-
mönnum, Alþýðubandalaginu og
Bandaríkjamönnum. Það var þrautin
þyngri að finna slíka lausn.
Ríkisstjórnin náði reyndar mála-
miðlun seinni hluta marsmánaðar
1974 sem gekk út á að allt herliðið færi
frá landinu fyrir árið 1976, en að
NATO og Bandaríkin fengju hér að-
gang að herstöðinni, en ekki varan-
lega aðstöðu. Framsóknarmenn litu
þó ekki á samþykkt ríkisstjórnarinnar
sem lokaniðurstöðu málsins. Ólafur
Jóhannesson sagði í samtölum við
Frederick Irving, sendiherra Banda-
ríkjanna á Íslandi, að sér þættu þess-
ar tillögur fáránlegar. En hann bað
Bandaríkjamenn um að vísa þeim ekki
frá sér þegar þær voru kynntar fyrir
honum, heldur taka þær til skoðunar.“
Athafnasamur sendiherra
Það kemur fram í bókinni að Irv-
ing sendiherra gegndi viðamiklu
hlutverki í þessu máli. Hann hafði af-
skipti af stjórnmálum á Íslandi með
ýmsum hætti.
„Já. Hann var mjög virkur á bak
við tjöldin og gekk mjög langt. Það
má helst líkja honum við Louis
Dreyfus, sendiherra Bandaríkjanna
hér í stríðslok. Irving var í mörgum
hlutverkum. Utanríkisráðherra Ís-
lands fór fram á það við Irving að
hann yrði milliliður við stjórnarand-
stöðuna í að ræða varnarmálin ekki á
Alþingi. Einn talsmaður stjórnar-
andstöðunnar fór fram á það sama
við sendiherrann í samskiptum við
stjórnina. Því komst sendiherrann í
beint millihliðahlutverk í íslenskum
stjórnmálum. Samskipti Irvings og
Einars Ágústssonar voru mjög náin.
En Irving var líka mjög aðgangs-
harður gagnvart Einari. Í bókinni er
m.a. sagt frá því þegar Irving les yfir
Einari og finnur að því hvernig hann
hefur hagað meðferð varnarmál-
anna. Þá var Einar í veikri stöðu inn-
an ríkisstjórnarinnar og þingflokks
Framsóknarflokksins. Ólafur Jó-
hannesson var að miklu leyti búinn
að taka utanríkismálin í sínar hend-
ur. Það sem raunverulega gerðist var
að Einar hafði lofað Bandaríkja-
mönnum of miklu. Þegar á reyndi gat
hann ekki staðið við allt það sem
hann hafði sagt í varnarmálum. Ein-
ar hafði sagt Irving að ekkert lægi á
að ljúka viðræðum um varnarmálin,
en í lok árs 1973 breyttist vígstaðan í
málinu og allt var á huldu um hvernig
því lyki. Þessu reiddist Irving og
hellti sér yfir utanríkisráðherra.
Þetta samtal varð þó ekki til þess að
sambandið rofnaði milli þeirra.“
egol@mbl.is
Herstöðvarandstæðingar börðust ákaft fyrir því að vinstri stjórn Ólafs Jóhann-
essonar léti varnarliðið á Keflavíkurflugvelli fara. Myndin er tekin af herstöðv-
arandstæðingum í Keflavíkurgöngu.
18 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Falleg jólagjöf
Handgerðir
grískir íkonar
Klapparstíg 40, sími 552 7977.
www.simnet.is/antikmunir
Verð frá 1.999 kr.
meistar inn. is
GULL ER GJÖFIN
Lið-a-mót
FRÁ
Apótekin
H
á
g
æ
ð
a
fra
m
le
ið
sla
FRÍHÖFNIN
Tvöfalt sterkara
með gæðaöryggi
Minnisblað sem kjarnorkudeild
Bandaríkjahers sendir áætl-
anadeild flotans 16. nóvember
1955.
2. „Undirbúningur fyrir fram-
kvæmdir við AUW-aðstöðu í
Keflavík á Íslandi og Lages á
Azoreyjum er á undirbúnings-
stigi. Allar aðgerðir sem fallnar
eru til að seinka því að fram-
kvæmdum ljúki samkvæmt áætl-
un eru taldar óæskilegar. Varð-
andi áðurnefnda ábendingu lýsir
framkvæmdastjóri kjarn-
orkudeildar sig sammála tillögu
CINCLANT [Atlantshafs-
herstjórnar Bandaríkjahers] í
tölulið fjögur í þessu bréfi, og sér-
staklega þeim hluta sem mælt er
með í lið tvö varðandi AUW-shop.
3. Sú þörf sem CINCLANT [Atl-
antshafsherstjórn Bandaríkja-
hers] fer fram á mun tryggja að í
Keflavík og Lages verði nútíma-
leg geymsluaðstaða fyrir þau sér-
stöku vopn sem 2. flotinn þarf á að
halda. Framkvæmdastjóri kjarn-
orkudeildar telur slíka aðstöðu al-
gerlega réttlætanlega og að fram-
kvæmdir ættu að hefjast eins
fljótt og kostur er.“
Bréf utanríkisráðuneytis og
varnarmálaráðuneytis Bandaríkj-
anna frá 24. júní 1960 til sendi-
herra Bandaríkjanna á Íslandi.
„Atlantshafsherstjórn Banda-
ríkjahers hefur þörf fyrir geymslu
undir kjarnorkuvopn í Keflavík á
stríðstímum og okkur skilst að
flotinn sé að koma sér upp viðeig-
andi aðstöðu þar. Hins vegar gera
núgildandi áætlanir ekki ráð fyrir
að vopnum verði komið þar fyrir
nema á stríðstímum.“
Á minnisblaði sem tekið er sam-
an 28. júlí 1961 um hvaða ákvarð-
anaferli eigi að fylgja í sambandi
við beitingu kjarnorkuvopna á
stríðstímum segir:
„Frá stöðvum á Taívan, Noregi
og Íslandi. Engar sérstakar kröf-
ur gilda um notkun kjarn-
orkuvopna frá herstöðvum í þess-
um löndum en samþykki frá
stjórnvöldum er nauðsynlegt áður
en nota má stöðvarnar.“
Þörf á aðstöðu fyrir kjarnorku-
vopn í Keflavík á stríðstímum