Morgunblaðið - 09.12.2001, Blaðsíða 14
14 SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FRIÐARVERÐLAUN Nóbels, sem
Sameinuðu þjóðirnar og fram-
kvæmdastjóri þeirra, Kofi Annan,
fengu í ár verða afhent formlega á
mánudag. Rétt 100 ár eru liðin síð-
an verðlaunin voru fyrst veitt og
norska Nóbelsverðlaunanefndin
efndi af því tilefni til þriggja daga
pallborðsumræðna um átök á 20.
öld og lausnir á 21. öld og voru
þátttakendur fyrrverandi frið-
arverðlaunahafar, allmargir fræði-
menn og fulltrúar alþjóðastofnana.
Meðal Nóbelshafanna sem mætt-
ir eru í Ósló eru þeir David
Trimble, forsætisráðherra Norður-
Írlands og John Hume, sem árum
saman var helsti stjórnmálaleið-
togi kaþólskra í héraðinu. Trimble
var meðal ræðumanna í umræðun-
um á fimmtudag er fjallað var um
þjóðadeilur, kynþáttafordóma og
hatur og leiðir til að kæfa átök í
fæðingu. Blaðamaður Morg-
unblaðsins hitti hann að máli í
fundarhléi og spurði hvort bresk
og írsk stjórnvöld hefðu átt að
grípa til fyrirbyggjandi ráðstafana
áður en átökin hófust milli hryðju-
verkahópa kaþólskra og mótmæl-
enda um 1970. Sváfu menn á verð-
inum?
„Ég sagði í ræðu minni að það
væri ekki óhjákvæmilegt að deilur
enduðu með ofbeldi og orsakirnar
væru margar, menn kynnu ekki
enn nógu vel að tryggja að í þróun
til nútímans yrðu allir samfélags-
hópar virkir þátttakendur í póli-
tíska ferlinu. Að nokkru leyti var
ástæða vandans á N-Írlandi sú að
héraðið var hálfutanveltu í breska
konungsríkinu. Það olli marg-
víslegri stöðnun sem ella hefði ver-
ið hægt að forðast. En eftir á að
hyggja hefði verið hægt að spyrna
við fótum seint á sjöunda áratugn-
um áður en allt fór í bál og brand.
Málið er hins vegar afskaplega
flókið og ekkert einfalt svar er til
en allir ættu að horfa aftur, stund-
um lærum við af mistökum sem
gerð eru og greinum þau rétt. Við
vitum að við getum ekki stjórnað
öllu sem gerist en við vitum líka að
niðurstaðan er alltaf afleiðing þess
sem fólk gerir í sameiningu.
Ég er svolítið að víkja mér und-
an spurningunni vegna þess að við
vitum ekki með vissu hvað hefði
gerst ef menn hefðu valið aðrar
leiðir. Hins vegar ítreka ég þá
sannfæringu mína að hægt hefði
verið að koma í veg fyrir átökin.
Ekkert er óhjákvæmilegt í þessum
efnum.“
Árangur er ekki tryggður
Mun friðarsamkomulagið sem
kennt er við föstudaginn langa,
halda og tryggja sæmilega traust-
an frið?
„Það hefur haldist og
bætt verulega stöðu
mála, jafnt félagslega
og efnahagslega en
einnig í pólitískum efn-
um, ofbeldið hefur
minnkað. Verður nið-
urstaðan eðlilegt sam-
félag? Ég vona það en
verð að viðurkenna að
enn eru ljón á veginum,
árangur er ekki
tryggður.“
Þínir eigin flokks-
menn hafa valdið vand-
ræðum...
„Já það er rétt. Þeir
sem eru pólitískt virkir
eru ekki alltaf góðir fulltrúar þess
sem almenningur vill í reynd. Sum-
ir flokksbræður mínir eru hikandi
og ósáttir við ástand mála en þeir
mæla ekki fyrir munn fólks. Tveir
af hverjum þrem kjósendum Sam-
bandsflokksins eru sammála stefnu
minni. Ástæðurnar fyrir andstöð-
unni í mínum eigin flokki eru ýms-
ar en ég ætla ekki hér og nú að
gagnrýna þá. Nóg er nú samt að
fást við!“ segir Trimble.
Hann segist aðspurður vera
sæmilega viss um að Írski lýðveld-
isherinn, IRA, muni í reynd af-
vopnast eins og heitið hefur verið.
„En ég get ekki verið
alveg rór í sinni, það
kostaði ekki lítið að
fá þá til að byrja og
verður erfitt að fá þá
til að halda áfram.
Og ekki síður að ná
lokatakmarkinu sem
er samfélag þar sem
eingöngu er beitt
friðsamlegum, lýð-
ræðislegum aðferð-
um. Þá verða ekki til
nein vopnuð sam-
tök.“
Trimble er minnt-
ur á að hann var fyr-
ir nokkru talinn
koma til greina sem leiðtogi
Íhaldsflokksins breska. Hann seg-
ist hafa verið nokkuð upp með sér
en ekki tekið vangavelturnar al-
varlega, „þetta var gaman en varla
raunhæft“. Bresk blöð töldu hann
vera harðlínumann er hann tók við
Sambandsflokknum. Höfðu þau
rangt fyrir sér eða hefur hann
breyst? „Sögðu þau það?“ segir
hann og hlær við. „Ég held að þau
hafi haft rangt fyrir sér og það
gerðu nú býsna margir. En ein-
staka fólk skildi hvað ég var að
fara,“ segir David Trimble, for-
sætisráðherra Norður-Írlands.
„Þá verða ekki til
nein vopnuð samtök“
David Trimble
MONGÓLAR eiga sér merka sögu.
Á 13. öld réðu þeir yfir víðlendasta
heimsveldi sögunnar, landflæmi,
sem náði frá Kína til Kaspíahafs, en
nú berjast afkomendur gömlu
heimsvaldsherranna, hirðingjarnir
í Góbí-eyðimörkinni, fyrir sjálfri til-
veru sinni. Nú er veturinn að leggj-
ast að og verði hann eitthvað líkur
þeim síðustu er ekki von á góðu.
„Mikla Zud“ kalla Mongólar hörðu
veturna. Stundum koma þeir á
fimm ára fresti en stundum koma
ólögin hvert á fætur öðru.
Usuhbayar, 25 ára gamall hirð-
ingi, minnist næstum klökkur stór-
hríðarinnar á síðasta vetri. Þá vakti
hann alla nóttina við að huga að
hrossunum en kona hans og móðir
litu eftir ánum og geitunum. Þau
reyndu eins og þau gátu að halda
hita á skepnunum og tóku eins
margar og unnt var inn í litla tjald-
ið, sem mongólar nefna „ger“. Þeg-
ar dagurinn reis blasti hryllingur-
inn við. Nærri 50 hross, tvær kýr
og fimm eða sex ær höfðu frosið í
hel. Þá var mikið grátið en Mikli
Zud sýndi enga miskunn. Um vorið
voru aðeins eftir 30 skepnur af 200.
Svona hefur þetta gengið fyrir
sig síðustu tvö árin. Alvarlegir
þurrkar á sumrin og miklar hörkur
á veturna. Þúsundir fjölskyldna
hafa misst mest allan eða allan bú-
stofninn og aðrar þúsundir stóran
hluta. Þriðji harði veturinn gæti
gert næstum að engu það líf, sem
lifað hefur verið á mongólsku
steppunum í árþúsundir.
Öll björgin frá skepnunum
Hirðingjarnir í Mongólíu eru um
1,3 milljónir, helmingur þjóðarinn-
ar. Skepnurnar, sauðfé, geitur,
hross og stundum kýr, kameldýr og
jakuxar, eru grundvöllur tilverunn-
ar. Af þeim koma matur, mjólk og
ull og tað til eldunar. Við þetta
bjargast fólkið ágætlega við venju-
legar aðstæður.
Skepnunum er haldið til haga þar
sem hann er að finna og þær verða
að vera orðnar vel feitar fyrir vet-
urinn. Þá missa þær yfirleitt um
40% líkamsþyngdarinnar og er þá
miðað við, að um einhverja vetr-
arbeit sé að ræða. Mikli Zud og
kafsnjórinn, sem honum fylgir,
kemur hins vegar alveg í veg fyrir
hana og þá blasir ekkert við nema
fellirinn.
Mongólía er 1,5 milljón ferkíló-
metra að stærð, 15 sinnum stærri
en Ísland og þrisvar sinnum stærri
en Frakkland, en aðeins 1% lands-
ins er ræktanlegt. Fyrir fáum árum
var áætlað, að bústofn landsmanna
væri um 30 milljónir dýra. Hörkur
síðustu ára hafa höggvið í hann stór
skörð og valdið því, að mikið los er
komið á hirðingjana. Í fyrra flutt-
ust þúsundir manna í 18 héruðum
til annarra landshluta með um sjö
milljónir skepna. Margir hafa gefist
upp og leitað til borganna, eða
kannski öllu heldur borgarinnar,
höfuðstaðarins Ulan Bator, þar
sem fólksfjöldinn hefur farið úr
hálfri milljón fyrir fjórum árum í
rúma milljón nú. Fæstir fá þar ein-
hverja vinnu og götubörnunum,
sem hafast við í holræsum borg-
arinnar, fjölgar dag frá degi.
„Mongólía er að þorna upp“
Í Mongólíu er og hefur verið gíf-
urleg ofbeit. Vísindamenn segja þó,
að mesta vandamálið nú sé veður-
farsbreytingar. Það kemur kannski
á óvart en samfara vetrarhörkun-
um hefur meðalhiti ársins hækkað.
„Mongólía er að þorna upp,“ seg-
ir Luvsangiin Natsagdorj, yfirmað-
ur mongólsku veðurstofunnar. „Á
næstu 25 til 50 árum mun sú þróun
aukast hröðum skrefum.“ Nú þegar
hafa margar lindir horfið í Góbí-
eyðimörkinni og á þessu ári rigndi
þar ekkert fyrr en langt var liðið á
sumarið. Grasvöxturinn var eftir
því og mosinn, sem þrífst í gras-
sverðinum og er undirstaða vetr-
arbeitarinnar, spratt lítið sem ekk-
ert.
Erfið umskipti
Í Mongólíu voru umskiptin frá
kommúnisma til lýðræðis mjög
friðsamleg en með hruni Sovétríkj-
anna hurfu líka margar mikilvæg-
ustu samfélagsstoðirnar. Mongólar
fengu ekki lengur ódýra olíu og
gamli markaðurinn hvarf. Skipu-
lagslaust frjálsræði tók við af sam-
yrkjubúunum og með öllu var hætt
að huga að vetrarforða fyrir skepn-
urnar. Til að auka tekjurnar var
kasmírgeitunum fjölgað og langt
umfram það, sem landið gat borið.
Fjárfesting í opinberri þjónustu
á landsbyggðinni hefur lagst af að
miklu leyti og þar blasa nú við hálf-
hrundar skólabyggingar og heilsu-
gæslustöðvar, sem hvorki hafa lyf
né rennandi vatn. „Búnaðurinn hér
er sovéskur, 70 ára gamall,“ segir
einn skurðlæknirinn en í þessum
læknastöðvum er lítil starfsemi á
veturna vegna olíuleysis.
Vannæring og sjúkdómar
Þrátt fyrir það reynir heilsu-
gæslufólkið allt hvað það getur en
vandamálin eru mörg og vaxandi.
Farið er að bera á vanþroska í
börnum vegna langvarandi van-
næringar, mikið er um sjúkdóma í
öndunarfærum og ófrískar konur
þjást af blóðleysi. Það er þó sagt
ríkisstjórninni til hróss, að hún geri
það, sem hún geti, en möguleikarn-
ir í þessu víðlenda eyðimerkurríki
eru litlir og útlendingar finna þar
fátt, sem hægt er að fjárfesta í.
Mongólar, þessi fyrrum stolta
stríðsþjóð, er nú um margt komin
upp á náð og miskunn erlendra
hjálparstofnana. Sameinuðu þjóð-
irnar, Alþjóðabankinn og fulltrúar
80 annarra stofnana hafa fært þeim
mat, styrki og lán og meðal annars
reynt að kenna landsmönnum að
rækta grænmeti. Usuhbayar er
einn af þeim, sem hafa fengið lán til
skepnukaupa, um 120.000 ísl. kr.
Stefnir hann að því að tvöfalda bú-
stofninn á næstu fimm árum, það er
að segja ef Mikli Zud lofar.
Los Angeles Times/Valerie Reitman
Mongólski hirðinginn Usuhbayar. Hann missti 170 skepnur af 200 á síðasta vetri. Að baki honum eru hefðbundin hirðingjatjöld, „ger“.
„Mikli Zud“ ógnar tilveru
mongólsku hirðingjanna
Mandalgovi í Mongólíu. The Los Angeles Times.
’ Þessi fyrrumstolta stríðsþjóð
er nú um margt
komin upp á náð og
miskunn erlendra
hjálparstofnana ‘