Morgunblaðið - 24.01.2002, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 FIMMTUDAGUR 24. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í DAG, 24. janúar, eru liðin 70 ár
frá því að Blindravinafélag Íslands
var stofnað en það varð á þessum
degi árið 1932. Aðalhvatamaður að
stofnun félagsins var Þórsteinn
Bjarnason. Þórsteinn hélt til náms í
körfugerð í Danmörku árið 1925 og
eins og hann segir sjálfur frá:
„kynntist þar blindum pilti, sem
stundaði körfugerð“. Þórsteinn hug-
leiddi hvað hægt væri að gera blindu
fólki til aðstoðar hér á landi. Hann
hugleiddi stofnun félags, en nokkur
ár liðu áður en hann fékk hrundið
þessari hugmynd í framkvæmd. Þór-
steinn leitaði til ýmissa félagasam-
taka og Blindravinafélag Íslands var
svo stofnað 24. janúar 1932.
Í fyrstu stjórn Blindravinafélags
Íslands áttu sæti: Þórsteinn Bjarna-
son tilnefndur af undirbúningsfundi,
sem haldinn var um stofnun félags-
ins, Sigurður P. Sívertsen háskóla-
kennari tilnefndur af Prestafélagi
Íslands var formaður félagsins
fyrsta árið en þá tók Þórsteinn við og
veitti félaginu forstöðu til dánardags
1986 eða í 53 ár alls.
Aðrir í fyrstu stjórn voru: frú
Margrét Rasmus, skólastjóri Mál-
leysingjaskólans, frú Halldóra
Bjarnadóttir frá Kvenfélagasam-
bandi Íslands og Sigurður Thorla-
cius, skólastjóri frá Samb. ísl. barna-
kennara.
Í framsöguræðum nefndarmanna
kom fram, að þörfin fyrir stofnun
slíks félags væri mjög brýn, þar sem
í engu landi í Evrópu væru eins
margir blindir og hér á landi, miðað
við fólksfjölda.
Starfið yrði að vera tvíþætt:
1. Hjálp til að fyrirbyggja blindu.
2. Hjálp til þeirra, sem orðnir
væru blindir.
Í fyrsta lagi þyrfti að koma á fót
skóla fyrir blind börn, með verklegri
og bóklegri kennslu.
Í öðru lagi að starfrækja vinnu-
stofu fyrir blinda menn, kenna þeim
handiðn við þeirra hæfi, greiða fyrir
sölu á framleiðslu þeirra, útvega
þeim efni og áhöld til vinnu sinnar,
ennfremur að útvega þeim bækur á
blindraletri.
Í þriðja lagi að hlúa að gömlu
blindu fólki, útvega því ellistyrk, út-
varp eða betri verustað.
Þessi markmið voru svo orðuð í
lögum Blindravinafélagsins.
Það má fullyrða að
mikið hugrekki hafi
þurft til stofnunar fé-
lags eins og Blindra-
vinafélags Íslands árið
1932. Viðhorf til sjón-
dapurs og blinds fólks
voru allt önnur en nú.
Þeir blindu voru nær
eingöngu þiggjendur,
en þessu viðhorfi vildu
Þórsteinn og félagar
hans breyta.
Ekki skal nánar farið
út í sögu Blindravina-
félags Íslands. Þó skal
þess getið að Blindra-
vinafélagið stofnaði
vinnustofuna Blindraiðn, en þar voru
fyrst framleiddir burstar margs kon-
ar gerðar. Þórsteinn hafði nokkru
áður stofnað eigin körfugerð og
kennt blindu fólki að flétta körfur.
Hann fékkst einnig við kennslu, m.a.
kenndi hann blindraletur, en hann
sagðist sjálfur ekki hafa haft aðstöðu
til þess að kynna sér nógu vel
kennslu blinds fólks í Danmörku.
Síðar átti Þórsteinn eftir að ferðast
til Norðurlandanna og kynna sér
málefni blindra og sjónskertra þar.
Hann hafði sótt um styrk til alþingis,
en styrkurinn var lítill og aldrei nýtt-
ur. Seinna gaf Þórsteinn Blindra-
vinafélaginu körfugerð sína með öll-
um áhöldum.
Blindravinafélagið stóð m.a. fyrir
stofnun Blindraskólans og kostaði
rekstur hans allt til ársins 1960, en
þá tók hið opinbera þátt í rekstrinum
með því að greiða laun kennarans.
Það var ekki fyrr en í lok áttunda
áratugar liðinnar aldar að hið opin-
bera tók alfarið við skólanum, en
Blindravinafélagið hafði þá séð skól-
anum og nemendum
hans fyrir húsnæði og
kennslutækjum.
Þá lásu sjálfboðalið-
ar á vegum Blindra-
vinafélagsins bækur
inn á segulbönd og
böndin voru svo lánuð
blindu og sjónskertu
fólki ásamt segul-
bandstækjum.
Blindrafélagið tók síð-
ar upp sams konar
starfsemi og nú sér
Blindrabókasafn Ís-
lands um útlán hljóð-
bóka.
Blindrafélagið var
svo stofnað árið 1939. Það voru
blindir og sjónskertir einstaklingar,
sem stofnuðu það félag. Þeir höfðu
vaknað til vitundar um að þeir gætu
gert ýmsa hluti og þjóðfélagið var
farið að vakna til vitundar um að
blint fólk gæti miklu meira en því
hafði verið treyst fyrir.
Nú hafa viðhorfin breyst. Tæknin
hefur m.a. gert blindu og sjónskertu
fólki kleift að stunda ýmis störf og
blindir menn hafa náð mjög langt á
ýmsum sviðum. En nú í dag minn-
umst við frumkvöðlanna, sem stofn-
uðu Blindravinafélag Íslands. Sem
barn kynntist ég Þórsteini Bjarna-
syni mjög vel. Ég hef oft hugleitt það
síðar að hann hafi ekki verið öfunds-
verður af starfi sínu sem formaður
Blindravinafélagsins. Eftir því sem
árin hafa gengið hef ég lært að meta
starf hans og þeirra, sem með honum
unnu. Og starfið heldur áfram undir
formennsku Helgu Eysteinsdóttur
formanns Blindravinafélagsins, sem
er bróðurdóttir Þórsteins. Með
henni vinnur hópur fólks af hugsjón
og drengskap.
Blindrafélagið færir Blindravina-
félagi Íslands árnaðaróskir á afmæl-
isdeginum. Félagið metur mikils það
góða starf, sem Blindravinafélagið
hefur innt af hendi, en Blindravina-
félagið hefur greitt fyrir fjölmörgum
málum, sem ekki skulu talin upp hér.
Megi samstarf Blindravinafélags Ís-
lands og Blindrafélagsins eflast og
dafna á ókomnum árum.
Blindravinafélag
Íslands 70 ára
Gísli Helgason
Blindravinafélagið
Það má fullyrða að mik-
ið hugrekki hafi þurft,
segir Gísli Helgason, til
stofnunar félags eins og
Blindravinafélags Ís-
lands árið 1932.
Höfundur er formaður Blindra-
félagsins, samtaka blindra og
sjónskertra á Íslandi.
15. JAN. síðastliðinn
birtist grein eftir Hörð
Áskelsson undir yfir-
skriftinni „Ríkisút-
varpið – Hvar er þín
forna frægð?“ Tilefni
skrifanna var að tón-
listardeild RÚV sá sér
ekki fært að hljóðrita
frumflutning á fyrstu
íslensku jólaóratorí-
unni.
Þegar rætt er um
Ríkisútvarpið er ann-
ars vegar talað um
heildarveltu fyrirtæk-
isins og hins vegar um
skyldur þess. Sjaldnast
áttar fólk sig á skiptingu þess fjár-
magns sem stofnunin ræður yfir og
einblínir á heildarfjármagn stofnun-
arinnar um leið og eitt atriði er dreg-
ið út eins og kostnaður vegna heims-
meistarakeppni í fótbolta eða
hljóðritun tónverks. Til að hægt sé
að átta sig á einstökum liðum er
hinsvegar nauðsynlegt að skoða
þann lið í samhengi við viðkomandi
málaflokk. Þannig er nauðsynlegt að
skoða heimsmeistarakeppnina í
samhengi við annað íþróttaefni og
hljóðritun tónverks með hliðsjón af
því fé sem ætlað er til tónlistardag-
skrár í útvarpi. Eftir að hafa áttað
sig á þeim samanburði er það síðan í
valdi framkvæmdastjórnar Ríkisút-
varpsins að ákveða skiptingu fjár-
muna milli deilda stofnunarinnar og
menntamálaráðuneytis og Alþingis
að skera úr um hver heildarfjárþörf
stofnunarinnar er og tryggja henni
nauðsynlegt rekstrarfé.
Í grófum dráttum hefur Útvarpið
árlega yfir að ráða 550 milljónum til
dagskrárgerðar á
tveimur útvarpsrásum
og þremur svæðis-
stöðvum. Heildar-
rekstrarkostnaður tón-
listardeildar árið 2001
var 82 milljónir. Til
glöggvunar skal tekið
fram að deildin sér um
nærri 40% af dagskrá
Rásar 1 og 55% af dag-
skrá Rásar 2. Af þess-
um 82 milljónum var
þrem milljónum varið
til hljóðritana á Rás 2
og rúmlega 8 milljón-
um á Rás 1. Kostnaður
vegna hljóðritunar á
Passíu Hafliða Hallgrímssonar á síð-
asta ári sem Hörður Áskelsson
minnist á í grein sinni nam 10% af
hljóðritunarpeningum á Rás 1.
Í könnun Sigríðar Sveinsdóttur
fyrir Tónlistarráð Íslands sem sjá
má á slóðinni http://www.islandia.is/
tonlistarrad/1999.htm kemur fram
að fjöldi opinberra tónleika á Íslandi
árið 1999 var 1.541. Þessi tala lýsir í
hnotskurn umfangi tónlistarlífs á Ís-
landi um þessar mundir og um leið
fullkomnum vanmætti tónlistar-
deildar sökum fjárskorts til að end-
urspegla þennan þátt í menningu
þjóðarinnar í líkingu við það sem áð-
ur var og H.Á. dreymir um í grein
sinni.
Ég fagna skrifum Harðar Áskels-
sonar og er sammála honum í öllum
meginatriðum. Vitneskja um frum-
flutning á óratoríu John Speight
(sem er ekki umfangsminna verk en
Passía Hafliða Hallgrímssonar) fór
hvorki framhjá mér né öðrum starfs-
mönnum tónlistardeildar. Að af-
þakka hljóðritun á verkinu var því
miður sjálfgefið sökum fjárskorts,
en samt ekki sársaukalaust eins og
Hörður virðist telja. Miðað við þá
samninga sem í gildi eru við tónlist-
armenn og það fjármagn sem ætlað
er til hljóðritana á vegum tónlistar-
deildar er augljóst að tónlistardeild
Ríkisútvarpsins er ókleift að standa
undir væntingum um „varðveislu
menningarverðmæta á borð við
frumflutning á fyrstu íslensku jóla-
óratoríunni“.
Heildarvelta
og skyldur
Óskar Ingólfsson
Ríkisútvarpið
Til að hægt sé að átta
sig á einstökum liðum
er hins vegar nauð-
synlegt, segir Óskar
Ingólfsson, að skoða
þann lið í samhengi við
viðkomandi málaflokk.
Höfundur er deildarstjóri
tónlistardeildar RÚV.
TILRAUNIR manna
til lækninga með óhefð-
bundnum aðferðum eru
vafalaust eldri læknis-
fræðinni, enda er lækn-
isfræði reynsluvísindi,
sem lærir af reynslu
kynslóðanna. Óhefð-
bundnar lækningar eru
ráðandi meðal frum-
stæðra þjóðflokka og
voru það einnig á fyrri
öldum meðal þeirra
þjóða sem nú eru þróað-
ar. Læknisfræði hefur
sótt mikið í smiðju
óhefðbundinna lækna
og til dæmis eru mörg
lyf sem enn eru í notkun komin frá
grasalæknum, sem uppgötvuðu lækn-
ingamátt tiltekinna jurta.
En hver er munurinn á læknis-
fræði og óhefðbundnum lækningum?
Munurinn liggur alfarið í því hvort lyf
og lækningaaðferðir hafi verið prófuð
með aðferðum reynsluvísinda. Nú-
tíma læknisfræði gerir þá kröfu að
lækningaaðferð og lyf gangist undir
formlega rannsókn þar sem gagn og
ógagn, virkni og skaðsemi eru prófuð.
Þau lyf og lækningaaðferðir sem
standast slíkt próf verða þar með
hluti af „hefðbundinni“
læknisfræði.
Mörg dæmi eru um
lyf sem hafa gengið
þessa leið frá óhefð-
bundnum grasalækn-
ingum til nútíma lækn-
isfræði. Algeng
hjartalyf eiga uppruna
sinn í blöðum digitalis-
jurtarinnar og í upphafi
voru laufblöðin notuð
beint til lækninga, en
seinna tókst að ein-
angra hið virka efni í
jurtinni og gefa það
sem hreint efni með
minni aukaverkunum
og öruggari skömmtun. Aðalatriðið
er að grasalyfið var prófað og reynd-
ist gera hjartasjúklingum meira gagn
en ógagn. Þannig komust digitalis-lyf
frá óhefðbundnum lækningum yfir í
læknisfræði.
Prófið sem lyf og lækningaaðferðir
þurfa að standast til að verða hluti af
læknisfræði er einfalt í eðli sínu. Segj-
um að við höfum í höndunum efni,
sem við höldum að lækni tiltekinn
sjúkdóm. Ferlið myndi byrja á því að
kanna hugsanlega skaðsemi eða eit-
urverkun efnisins í tilraunadýrum og
síðan í sjálfboðaliðum. Standist efnið
það próf er sett upp klínískt próf. Val-
inn er hópur sjúklinga með sjúkdóm-
inn sem um ræðir. Þeim er kynnt
rannsóknin og beðnir um skriflegt
leyfi. Sjúklingahópnum er skipt í
tvennt og annar helmingurinn fær
lyfið sem á að prófa, en hinn helming-
urinn fær lyfleysu eða samanburðar-
lyf. Eftir tiltekinn tíma er borið sam-
an hvernig hópunum farnaðist,
hversu margir urðu betri og hve
margir versnuðu. Ef nýja lyfið gefur
betri útkomu en lyfleysan eða sam-
anburðarlyfið, þá er um að ræða
gagnlegt lyf; annars fellur efnið á
prófinu og kemst ekki í notkun í
læknisfræði.
Lækningum og lyfjum er ætíð ætl-
að að lækna og líkna, en allar virkar
lækningaaðferðir og lyf fela í sér ein-
hverja áhættu á aukaverkunum sem
geta verið skaðlegar. Meira að segja
algeng vítamín, svo sem A- og D-vít-
amín, geta verið skaðleg í of stórum
skömmtum. Þegar fullyrt er að efni
sem gefin eru í lækningaskyni hafi
ekki aukaverkanir er líklega um það
að ræða að efnin hafa ekki verið próf-
uð skipulega á fólki eða tilraunadýr-
um og aukaverkanirnar hafa einfald-
lega ekki verið uppgötvaðar. Að
minnsta kosti er hæpið að fara fram
með slíkar fullyrðingar án þess að
prófun hafi farið fram.
Áhugamenn um óhefðbundnar
lækningar kveinka sér undan þeim
mikla kostnaði sem liggur í formlegri
prófum á virkni og skaðsemi efna sem
ætluð eru til lækninga. Þessi kostn-
aður er vissulega mikill og vera má að
kröfur eftirlitsstofnana séu orðnar
óhóflegar og lyfjaprófanir því dýrar.
Hins vegar er vart réttlætanlegt að
bjóða almenningi til sölu efni í heilsu-
bótarskyni eða til lækninga, ef virkni
og skaðsemi efnanna er að verulegu
leyti óþekkt.
Óhefðbundnar lækningar eru víð-
femt svið og erfitt að henda reiður á
allt sem þar rúmast. Í umræðunni eru
oft tekin með ýmis almenn ráð um
heilsusamlegt líferni, gott mataræði,
vítamín og hæfilega hreyfingu, sem
hefur vissulega sannað gildi sitt í
rannsóknum og er því um leið hluti af
hefðbundinni læknisfræði. Hins veg-
ar skilur á milli með ýmis efni sem
seld eru í lækninga- eða heilsubótar-
skyni án þess að fullnægjandi rann-
sóknir hafi farið fram um gagn og
skaðsemi þeirra. Stundum er byggt á
einhverjum rannsóknagögnum en
sjaldnast á formlegri klínískri rann-
sókn.
Það sem einkennir óhefðbundnar
lækningar í samanburði við læknis-
fræði er óvissan um gagnsemi og
skaðsemi þess sem fram fer. Óhefð-
bundnu lækningarnar grundvallast á
trú manna á efnunum, grasalæknin-
um eða æðri máttarvöldum, en ekki
prófun reynsluvísinda. Því skal ekki
neitað að trú getur gert menn heila og
vafalaust hafa margir gagn af þeim
stuðningi, alúð og fyrirbænum sem
velviljað fólk veitir hvert öðru. Ýmis
fæðubótarefni og efni sem seld eru í
lækningaskyni lenda á gráu svæði þar
sem einhver en ónóg rannsóknagögn
eru til staðar. Óvissan er minnst í
þeim tilvikum þar sem loddarar nýta
sér örvæntingu sjúklinga til að hafa af
þeim fé með gagnslausum töfralækn-
ingum.
Þegar okkur býðst lækning eða
heilsubót ættum við að geta spurt
lækninn eða kaupmanninn: „Hvernig
veistu að þetta geri mér gagn?“
„Hvernig veistu að þetta er ekki skað-
legt?“ Það er síðan hvers og eins að
ákveða hvort hann sættir sig við svar
sem ekki byggist á reynslu og form-
legri prófun með klínískri rannsókn.
Læknisfræði og óhefð-
bundnar lækningar
Einar Stefánsson
Höfundur er prófessor í læknisfræði.
Lækningar
Munurinn á læknisfræði
og óhefðbundnum lækn-
ingum liggur alfarið í
því, segir Einar Stef-
ánsson, hvort lyf og
lækningaaðferðir hafi
verið prófuð með að-
ferðum reynsluvísinda.