Morgunblaðið - 30.04.2002, Blaðsíða 50

MINNINGAR
50 ÞRIÐJUDAGUR 30. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Dr. Jens ÓlafurPáll Pálsson,
prófessor emeritus í
mannfræði við Há-
skóla Íslands, fædd-
ist í Reykjavík 30.
apríl 1926. Hann lést
í Mainz í Þýskalandi
17. apríl síðastliðinn.
Jens Ólafur Páll var
yngstur fimm barna
hjónanna Hildar
Stefánsdóttur, f. á
Auðkúlu í Svína-
vatnshr. í A-Hún. 28.
jan. 1893, d. 10. maí
1970, og Páls Ólafs
Ólafssonar, framkvæmdastjóra,
útgerðarmanns og ræðismanns, f.
á Lundi í Lundarreykjadalshr. í
Borgarf. 30. ágúst 1887, d. 15.
febrúar 1971. Systkini Jens Ólafs
Páls eru: Stefán tannlæknir, f. 13.
júní 1915, d. 25. júlí 1969, maki
Guðný Kristrún Níelsdóttir, f. 19.
sept. 1916; Ingibjörg, listmálari, f.
18. júlí 1916, d. 2. feb. 1999, maki
Pétur Eggerz, sendiherra, f. 30.
maí 1913, d. 12. maí 1994; Þor-
björg Guðrún, myndlistarmaður, f.
10. feb. 1919, maki Andrés Ás-
mundsson læknir, f. 30. júní 1916;
og Ólöf Pálsdóttir myndhöggvari,
f. 14. apríl 1920, maki Sigurður
Bjarnason, ritstjóri, alþm. og
sendiherra, f. 18. desember 1915.
Eftirlifandi eiginkona Jens er
Anna Elisabeth Antonia Kandler
Pálsson, mannfræðingur og rit-
stjórnarfulltrúi, f. í Mainz í Þýska-
landi 20. júní 1925.
Jens Ólafur Páll Pálsson stund-
aði fyrst nám í mannfræði (antr-
opologi), þjóðfræði og þjóðsagna-
fræði við Uppsalaháskóla í
Svíþjóð, síðan við Kaliforníuhá-
skóla (í Berkeley og Los Angeles),
Bandaríkjunum, í mannfræði, með
„physical anthropology“ sem aðal-
grein, auk þess þjóðfræði, forn-
leifafræði, „anatómíu“ og mann-
kynssögu. Hann tók BA-próf 1957
frá Kaliforníuháskóla í Berkeley.
átta sinnum frá Raunvísindadeild
Vísindasjóðs Íslands, þrisvar frá
Alexander von Humboldt Stiftung,
tvisvar frá Deutsche Forsch-
ungsgemeinschaft og Nordisk
Kulturfond. Jens var kjörinn í
stjórn margra félaga fræðimanna
erlendis og átti mikið samstarf við
mannfræðinga þar, sem og Ís-
lenska vísindamenn á sviðum
tengdum mannfræði. Hann var
upphafsmaður að samstarfi ís-
lenskra og norður-amerískra vís-
indamanna um mannfræði-, lækn-
isfræði- og lífeðlisfræðilegar
samanburðarrannsóknir á Íslend-
ingum og Vestur-Íslendingum.
Hann var fulltrúi Íslands í
„Scandinavian International Bio-
logical Program/Human Adapt-
ability“-nefndinni („IBP/HA“),
kjörinn af vísindamannanefnd frá
Skandinavíu, og síðar um skeið hjá
„Circumpolar Health Organisa-
tion“.
Hann var einn stofnenda
„Skandinaviska humanökologiska
forskargruppen“, 1971, og í stjórn
þeirra samtaka frá byrjun, einnig
meðstofnandi „European Anthr-
opological Association“ og sat í
fulltrúaráði þess félags frá upp-
hafi, 1977. Frá árinu 1964 sat Jens
í fastaráði „International Union of
Anthropological and Ethnological
Sciences“. Hann stofnaði Íslenska
mannfræðifélagið 1969, og var
fyrsti formaður þess. Einnig for-
stöðumaður Mannfræðistofnunar
Háskóla Íslands frá 1975 og fyrsti
prófessor í mannfræði við Háskóla
Íslands.
Eftir Jens liggja mörg rit um
niðurstöður rannsókna hans á mis-
munandi sviðum mannfræði og
hann flutti um þær fjölda fyrir-
lestra á vísindaráðstefnum víða
um heim. Rannsóknarniðurstöður
hans birtust í fjölda alþjóðlegra
vísindarita. Hann stjórnaði einnig
vísindaráðstefnum víða um lönd
og sat í ritnefndum alþjóðlegra
mannfræðitímarita, í Bandaríkj-
unum, Þýskalandi og Ítalíu, m.a. í
ritstjórn The Mankind Quarterly
frá 1979.
Útför Jens verður gerð frá Dóm-
kirkjunni í dag og hefst athöfnin
klukkan 13.30.
Kjörinn félagi í „Hon-
or Student Society“,
UCLA, síðar í stjórn
þess, og í „Phi Beta
Kappa“; „The Nation-
al Scholastic Honor
Society in the USA“.
Stundaði framhalds-
nám og rannsóknir við
Washington-háskóla,
Seattle, í mannfræði
og mannerfðafræði,
og við Harvardhá-
skóla, Cambridge,
Bandaríkjunum, í
mannerfðafræði, „ost-
eólogíu“ o.fl. Síðan við
Oxford-háskóla í Englandi, í
„human biology“, „paleoanthropo-
logy“, þjóðfræði og félagsmann-
fræði.
Doktor í mannfræði frá náttúru-
vísindadeild Gutenbergháskóla, í
Mainz, Þýskalandi, „magna cum
laude“ 1967. Tók jafnframt próf í
þjóðfræði, „Völkerkunde“, og
landafræði sem aukagreinum frá
sama háskóla.
Meðfram námi starfaði Jens
m.a. að kennslu hérlendis og er-
lendis og við uppgröft mannabeina
og athuganir á þeim, í Kaliforníu,
Borgundarhólmi og Þýskalandi.
Frá 1952 stundaði hann fjöl-
breyttar og umfangsmiklar mann-
fræðilegar rannsóknir á lifandi Ís-
lendingum, í öllum
landsfjórðungum, en einnig á fólki
í Noregi, Danmörku, Írlandi, Skot-
landi, Lapplandi í Finnlandi og
Vestur-Íslendingum í Kanada og
Bandaríkjunum. Er hér um tugi
þúsunda karla og kvenna að ræða.
Jens átti frumkvæðið að þessum
rannsóknum, stjórnaði þeim og
skipulagði. Árið 1972 stjórnaði
hann m.a. 40 manna hópi Íslend-
inga og Skandinava, sem vann að
fjölþættum rannsóknum á Þingey-
ingum. Jens var veittur fjöldi vís-
indastyrkja, frá einkaaðilum og
opinberum sjóðum, m.a. átján
sinnum frá Alþingi Íslendinga,
Jens móðurbróðir minn var maður
andstæðnanna á þann hátt sem best-
ur er kostur á. Hann var tilfinninga-
næmur en um leið mikið karlmenni í
jákvæðustu merkingu þess orðs. Þó
átti hann ekki til tilfinningasemi og
því síður karlrembing. Næmið varð
hluti af leiftrandi greind hans og karl-
mennskan að skörungsskap. Jens
kynntist þjáningunni náið þegar á
barnsaldri og losnaði aldrei úr henn-
ar klóm. Samt átti hann ekki til sjálfs-
vorkunn og spengilegri mann sá mað-
ur vart stika um götur Reykjavíkur.
Hann þekkti sjálfan sig betur en
flestum er nokkru sinni auðið. Þannig
gat hann beitt sér svo að hann gat
áorkað því gríðarlega verki sem eftir
hann liggur.
Jens var djúpur og tær. Hann var
þrennra tíma á skýrari hátt en flestir
aðrir. Sem afkvæmi aldamótafólks
átti hann sér gildar rætur í íslenskum
skáldskap og hefð. Fjölþætt sögu-
skyn hans og sjálfsþekking gerðu
honum kleift að meta stöðu sína í
núinu á raunhæfan hátt. Þannig fór
hann ekki í neinar grafgötur um for-
gengileikann og fórnaði kröftum sín-
um fyrir framtíðina.
Hann hefði svo sannarlega gert
stólpagrín að mér fyrir þessa mann-
lýsingu. En eigi að síður er hún sönn.
Sem börn vorum við Hildur Helga,
systir mín, oft í heimsókn hjá móð-
urforeldrum okkar, Hildi og Páli. Þá
var Jens mikið erlendis í háskólum en
kom stundum heim í frí. Ég man
ómögulega hvar ég var þegar Ken-
nedy var skotinn en þegar Martin
Luther King var myrtur vissum við á
Ásvallagötunni að vinur Jens væri
fallinn. Þá hrundu tár okkar á inn-
rammaða myndina af þeim góðkunn-
ingjunum brosandi einhvers staðar í
hinni stóru grimmu Ameríku.
Eftir að afi og amma dóu settist
Jens að á Ásvallagötu. Ég var tíu ára
þegar ég af einhverri átthagaást vist-
aði mig sem staðbundinn kolbít í húsi
frænda míns. Þá var hann á blóma-
skeiði sínu sem vísindamaður og vann
myrkranna á milli. Einhvern veginn
gat hann samt sinnt litlum frænda
sínum og veitt honum þá alúð og at-
hygli sem hann þurfti. En það var
fjörið og húmorinn sem snáðinn var
helst á höttunum eftir hjá frænda.
Eftir því þurfti síst að dorga lengi og
oft lék öll rannsóknastofan á reiði-
skjálfi í trylltum slag eða boxi. Þá
glumdi skellihlátur út um glugga gula
hússins. En svo tók alvaran við og
Jens hvarf bak við hurðina aftur. Þá
kom sér vel gamalt bragð okkar syst-
ur minnar sem hafði oft tælt Jens út
úr fræðigreninu á þeim árum sem
hann gerði stuttan stans á landinu.
Dýr hændust mjög að Jens. Einni
heimilisbröndunni hugnaðist það
heillaráð að teygja loppurnar undir
hurðina að skrifstofunni hans og læsa
svo klónum í teppið í hávaðasamri
munúð. Þetta bræddi alltaf hjartað í
Jens. Nú, árum síðar, tókst stráknum
að þjálfa Nefertite littlu til að krækja
kolsvartri loppunni inn í Mannfræði-
stofnun og klófesta athygli frændans.
Þegar hann svo opnaði dyrnar var
hægt að benda á köttinn sem söku-
dólg og – ef maður var nógu snar –
egna upp fjörið á nýjan leik. Jens var
nefnilega ekki eins og flestir fullorðn-
ir, með skýrt afmörkuð skil gamans
og alvöru. Með Jens var gamanið
aldrei alveg búið. Að þessu gat maður
gengið sem vísu. Nú elst upp á Ás-
vallagötunni annar ungur frændi, Óð-
inn Páll, systursonur minn. Einnig
hann bar gæfu til að kynnast Jens
frænda sínum og eiga með honum
góðar stundir.
Það verður vart sagt að íslenskir
skólar hafi verið hvetjandi fyrir sjálf-
stæða hugsun en á staglinu var hins
vegar enginn hörgull. Ég var því allt-
af þakklátur frænda mínum að hann
skyldi aldrei „kenna“ mér nokkurn
skapaðan hlut. En á andrúmslofti
frjálsrar hugsunar í nærveru hans
var gott að nærast.
Hann var af þeirri manntegund
sem mat sjálfstæðið ofar flestu.
Snemma hlýtur krókurinn að hafa
beygst því þegar Jens var á barns-
aldri reyndi Vilmundur Jónsson land-
læknir að hætti góðra karla að gauka
aur að þessum litla bróðursyni kon-
unnar sinnar, Kristínar Ólafsdóttur
læknis. Þá svaraði Jens ofurkurteis
en með festu „Nei takk, ég á nóg af
þessu heima.“
Kolbíturinn lá alla sína vist hjá
Jens frænda í einhvers konar skáld-
skap og sögu en þó aðallega draum-
órum sem áttu sér margra mánaða
framhald. En hann hafði óbeit á tölu-
stöfum og helst öllu praktísku, hvað
þá „vísindalegu.“ Þar sem hann vissi
að grunnt var á listaæðinni í frænda
sínum gerðist hann eitt sinn sem oft-
ar frakkur og spurði í bland við fyr-
irlitningu hvers vegna frændi hans
hefði valið sér þetta fen af mæliein-
ingum að ævistarfi. Því svaraði
frændi svo að könnuð lönd og þekktar
stærðir væru sér ekki að skapi. Hann
hefði vitað ungur að hann vildi ekki
feta í spor annarra, hann yrði að
troða veg brautryðjandans. Kolbítn-
um varð hugsað til Marco Polo og
annarra landkönnuða og leit svo á
ljósmyndirnar af frænda sínum í
regnþungum frakka á hestbaki, ösl-
andi íslenskar jökulár með klyfj-
ahesta í taumi. Klyfberana hafði hann
hlaðið marvíslegum mælingatækjum
sem hann síðan mundaði á bæjarhlöð-
um afdalanna af vísindalegri ná-
kvæmni en góðlátlegri kímni á kank-
vísum bændakollum, feimnum
heimasætum eða nett tortryggnum
niðursetningum. Kolbíturinn velti
fyrir sér ódauðleikanum og spurði
aldrei framar þessarar spurningar.
Jens vissi auðvitað að gildi þess mikla
efniviðs sem hann skilur eftir sig
myndi, vísindalegrar sérstöðu sinnar
vegna, aðeins magnast eftir því sem
tímarnir líða.
Eins og aðrir brautryðjendur varð
Jens löngum að kljást við skilnings-
leysi og deyfð eyjarskeggjans og ekki
síður meinfýsi stofnheimskunnar.
Hann gat þá varið sig af slíkri fimi að
fátt varð um andsvör. En hann bar
slíka manngæsku og andlegan þroska
að hann reiddi aldrei hátt til höggs og
vægði þeim sem láu vel við höggi.
Þegar ég blaða í bókunum hans og
rýni í þær ótal athugasemdir sem
hann hefur hripað í spássíur þeirra í
meir en hálfa öld birtist fyrir sjónum
mér ljóslifandi órofið samhengi skar-
prar og gagnrýninnar hugsunar
hans. Ekkert fór framhjá honum.
Hvorki málbögur eða vanahugsanir
upphafinna snillinga né víðari teng-
ingar og faldar meiningar. Það dylst
ekki að um þessar síður hefur farið
krítískur og einstaklega heill andi.
Susan, konan mín, minntist gamals
bresks orðtaks þegar ég talaði við
hana, úti í Englandi í síðustu viku.
„Þau hentu mótinu eftir að hafa
steypt hann Jens.“
Það voru orð að sönnu.
Þegar við móðir mín kvöddum
Jens í Mainz fyrir nokkrum vikum,
helsjúkan en í ástúðlegri umsjón
hennar Önnu sinnar var eins og hann
hefði leyft skáldinu loks að ná yfir-
höndinni. Í gegnum glugga þjáning-
arinnar nærðist þessi mikli öðlingur
og fagurkeri á engu öðru en himin-
blámanum, söng fuglanna, stjörnu-
bliki og tilhlökkun sinni til vorsins.
Um okkur lék sterkur vængjaþytur-
inn af þessum fleyga anda í búri
holdsins. Maður varð gagntekinn því
orðin voru svo fögur og sérkennileg.
Ólafur Páll Sigurðsson.
Fregnin um lát Jens O.P. Pálsson-
ar vinar míns og náfrænda kom ekki
nánustu á óvart. Ég kvaddi hann fyrir
nokkru er hann hélt heim til Mains en
þar höfðu þau Anna búið sér heimili.
Jens var haldinn illvígum sjúkdómi á
lokastigi, en bar sig vel enda þeirra
gerðar að bregða ekki við bana.
Starfsvilji Jens var mikill. Hann varði
síðasta árinu til samantektar á ævi-
starfinu sem fjallaði um mannfræði-
rannsóknir á tugum þúsunda Íslend-
inga. Vonandi verður hægt að gefa
það verk út.
Snemma bar á áhuga Jens á mann-
fræði. Hann stundaði námið við er-
lenda skóla og lauk háskólaprófi frá
Berkley í Kaliforníu og doktorsprófi
frá Háskóla í Mains. Á námsárunum
hóf hann mannfræðirannsóknir á íbú-
um víða um sýslur Íslands. Áður en
yfir lauk hafði hann heimsótt allflest
héruð landsins. Áður hafði próf. Jón
Steffensen heitinn gert miklar mæl-
ingar á beinum af elju og nákvæmni.
Jens mældi lifandi fólk, dró mann-
fræðina upp úr gröfinni og tengdi
fræðin við þjóð- og þjóðsagnarfræði.
Við unnum mikið saman að faralds-
fræðilegum rannsóknum og fórum í
rannsóknarferðir hérlendis sem er-
lendis meðal Vestur-Íslendinga í
Manitoba. Oft leituðum við til fjár-
laganefndar Alþingis ásamt próf. Jó-
hanni Axelssyni. Okkur tókst að
skýra tilgang og markmið rannsókn-
anna fyrir leikmönnum og sögðum
þeim hvað við vissum og hvað við
vissum ekki á skiljanlegu máli. Enda
tóku þeir okkur sem jafningjum og
afgreiddu málin eftir því. Jens mikl-
aðist aldrei af velgengni sinni og eld-
hugur hans hreif menn.
Jens birti niðurstöður sínar í mörg-
um vel þekktum erlendum tímaritum
og var eftirsóttur sem fyrirlesari og
stjórnandi á vísindafundum víða um
heim. Jens stóð að stofnun Mann-
fræðistofnunar Háskóla Íslands og
varð prófessor við Háskóla Íslands
1995.
Nú er fallinn einn af brautryðjend-
um í íslenskri vísindasögu. Við Inga
og fjölskylda sendum Önnu innilegar
samúðarkveðjur.
Ólafur Ólafsson.
Í dag kveðjum við dr. Jens Ólaf Pál
Pálsson, fyrrum forstöðumann
Mannfræðistofnunar Háskóla Ís-
lands, prófessor emeritus við fé-
lagsvísindadeild og brautryðjanda í
mannfræðirannsóknum á Íslandi.
Jens var fyrstur Íslendinga til að
leggja fyrir sig líffræðilega mann-
fræði og stunda slíkar rannsóknir á
nútíma Íslendingum. Í áratugi var
hann eini starfandi líffræðilegi mann-
fræðingurinn hér á landi, frum-
kvöðull sem lagði grunninn að rann-
sóknum á sínu fræðasviði.
Starfsvettvanginn bjó hann til, fékk
til liðs við sig fræðimenn á skyldum
sviðum og áhugamenn um mann-
fræði. Með þessum liðsstyrk tókst
honum að sannfæra Alþingi um mik-
ilvægi þessara fræða og koma á fót
Mannfræðistofnun Háskóla Íslands.
Og honum tókst að vekja áhuga al-
mennings á þessum fræðum. Menn
töldu ekki eftir sér að verja degi jafn-
vel um hásláttinn til að lofa Jens að
taka mál af höfði sínu og nefi. Jens
Pálsson var vakinn og sofinn í fræð-
um sínum til síðasta dags og honum
datt aldrei annað í hug en að þau ættu
erindi við þjóðina og þjóðin við þau.
Mannfræðin greinist í tvö svið;
annað fjallar um manninn sem félags-
og menningarveru en hitt um mann-
inn sem lífveru. Þótt Jens væri
menntaður á báðum þessum sviðum
og hið fyrra væri honum ávallt nær-
tækt þá var hið síðara meginsvið hans
og þar lágu rannsóknir hans. Hann
fót fyrst í „feltið“ eins og hann kallað
það á árunum 1952–1956 og gerði þá
rannsóknir á þúsundum Íslendinga
víðs vegar um land, einkum með tilliti
til staðbundinna líkamlegra ein-
kenna. Tilgáta hans var að þar sem
sömu ættir hefðu búið mann fram af
manni í héruðum eða landshlutum
hefðu myndast greinanleg einkenni
sem nota mætti til að henda reiður á
uppruna þjóðarinnar, samsetningu
hennar og hreyfanleika fólks á milli
landa og landshluta. Þessum rann-
sóknum hélt hann áfram um áratuga
skeið en lét þar ekki staðar numið
heldur gerði einnig rannsóknir á
Vestur-Íslendingum, Írum, Skotum,
Dönum, Norðmönnum, Sömum og
indíánum í Norður-Ameríku, oft í
samvinnu við aðra vísindamenn. Efn-
issvið hans voru fjölmörg og má
nefna kynslóðabreytingar, vaxta- og
blóðrannsóknir, rannsóknir á fingar-
förum og lófalínum og á aðlögun
manna að þéttbýli. Niðurstöður rann-
sókna sinna birti hann í öllum helstu
mannfræði- og erfðafræðitímaritum
heims, eða á átta tungumálum í vís-
indaritum sautján landa. Hann var
meðlimur í mörgum vísindafélögum,
stofnfélagi í EAA, Evrópusamtökum
mannfræðinga og heiðursfélagi kró-
atíska mannfræðifélagsins. Verk
hans eru umfangsmikil en svo mikil
voru rannsóknagögn hans að hann
var enn að vinna úr þeim þegar hann
lést.
Jens var heimsmaður, hann sótti
menntun sína bæði til Evrópu og
Bandaríkjanna og var oft langdvölum
styrkþegi við erlendar vísindastofn-
anir og við rannsóknir víða um lönd.
Hann bar ævinlega með sér blæ
heimsmenningarinnar og framandi
slóða en var samt svo rammíslenskur
að ekki fór á milli mála hverrar þjóð-
ar maðurinn var. Ísland og allt sem
íslenskt er stóð hjarta hans næst og á
landinu sínu vildi hann vera helst við
rannsóknir út um sveitir. Sjentil-
mennskan var honum í blóð borin og
hann var víðsýnn með afbrigðum.
Honum fannst til dæmis ekki þurfa
að ræða það að konur og karlar ættu
að hafa sömu tækifæri og sama rétt
og skildi ekki af hverju ætlast var til
að kvenfólk notaði tíma sinn til að
hugsa um karla eins og hann orðaði
það. Hann var afar fylginn sér og ef
hann ætlaði sér eitthvað gat hann sett
á löng og ítrekuð samtöl um efnið þar
sem hvergi var undan komist. Út-
sjónarsamur var hann við að afla fjár
til rannsókna sinna og eitt sinn þegar
honum fundust undirtektir fjárlaga-
nefndir Alþingis daufar þá setti hann
upp mælitæki sín í húsakynnum Al-
þingis og bauð þingmönnum að koma
og láta rannsaka sig. Þetta hreif og
fjárveitingin var tryggð það árið.
Leiðir okkar lágu saman sumarið
1973 þegar ég, liðlega tvítug stelpa að
byrja í námi í mannfræði, réð mig
sumarlangt í vinnu til Jens. Hlutverk
mitt var að flokka gögn sem hann
hafði safnað um Íslendinga og reikna
út hlutföllin á milli hinna ýmsu mæl-
inga. Við þetta sat ég í stofunni á Ás-
vallagötu 54 þar sem Mannfræði-
stofnun var til húsa. Það voru ekki
fleiri á þessum vinnustað en við Jens
sem bjó sjálfur á efri hæð hússins.
Andrúmsloftið var í senn spart-
verskst og heimilislegt. Jens var til
dæmis lítið fyrir að bruðla með papp-
ír eða skriffæri og við héldum á spöð-
unum í vinnunni, en um leið gaf hann
sér tíma til að tala við mig um allt
milli himins og jarðar, gantast og
gera grín og kaffið okkar drukkum
JENS ÓLAFUR PÁLL
PÁLSSON