Morgunblaðið - 07.07.2002, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 7. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÍSLENSK stjórnvöld settu sérþað markmið um miðja 20. öld-ina að á Íslandi yrði svo full-komið velferðarkerfi að þaðnæði til allrar þjóðarinnar og
Ísland yrði á þessu sviði í fremstu röð
meðal nágrannaþjóða, segir Harpa
Njáls, félagsfræðingur og starfsmað-
ur Borgarfræðaseturs, sem rannsak-
að hefur fátækt í íslensku þjóðfélagi.
„Stjórnvöld hafa lögfest í lögum
um almannatryggingar að hér á landi
skuli vera velferðarkerfi sem styðja á
þá sem ekki geta framfleytt sjálfum
sér og fjölskyldum sínum, t.d. fólk
sem verður fyrir veikindum, örorku,
atvinnuleysi eða vegna aldurs. Þessir
aðilar eiga rétt á framfærslu frá rík-
inu, segir Harpa, sem í meistara-
prófsritgerð sinni í félagsfræði við
Háskóla Íslands kannaði hvaða hópar
í íslensku samfélagi lifa við fátækt og
hvers vegna þeir gera það. Rannsókn
Hörpu beindist að því að leita svara
við spurningum um hvað það er í upp-
byggingu og úrræðum samfélagsins
sem veldur því að fólk lifir í fátækt á
Íslandi í lok 20. aldar. Hvernig saman
fara góð lífskjör heillar þjóðar, mæld
á mælikvarða þjóðartekna á mann, og
fátækt meðal meðlima einstakra
þjóðfélagshópa.
„Í því viðfangsefni er mikilvægt að
skýra í hverju áhætta á fátækt felst,
svo sem að greina orsakir sem liggja
hjá einstaklingnum sjálfum og orsak-
ir sem liggja í hinu þjóðfélagslega
umhverfi,“ segir Harpa.
Mælir hvort bætur standa
undir lágmarksútgjöldum
Til að glíma við þessar spurningar
setur Harpa fram aðferð til að greina,
skýra og mæla fátækt. Aðferðin nefn-
ist lágmarksframfærsluviðmið og
byggist á opinberum skilgreiningum,
þ.e. lágmarkstekjum sem hið opin-
bera ákvarðar lífeyrisþegum og skil-
greiningu framfærsluþátta sem hið
opinbera telur einnig að séu nauðsyn-
legir til að komast af. Mælingin felst í
því að rannsaka hvort lágmarks-
tekjur, sem mótaðar eru af hinu op-
inbera með ákvörðunum um upphæð-
ir lífeyrisgreiðslna almannatrygg-
inga, dugi fyrir lágmarksframfærslu-
kostnaði. Þannig er reynt að mæla
fátækt með samanburði á nauðsyn-
legum útgjöldum og því ráðstöfun-
arfé sem fólk hefur.
Harpa segir að í leiðbeiningum fé-
lagsmálaráðuneytisins frá því í nóv-
ember 1996 komi skýrt fram hvaða
þættir séu álitnir nauðsynlegir ein-
staklingum til þess að framfleyta sér:
„Þar er skilgreint að allir eigi að geta
keypt sér fæði, klæði, hreinlætis- og
snyrtivörur, heimilisbúnað, lyf og
læknishjálp. Þeir eigi að geta greitt
afnotagjald af síma og ríkisútvarpi,
hita og rafmagn, dagvistarkostnað
fyrir eitt barn, húsaleigu eða eðlileg-
an húsnæðiskostnað og staðið undir
kostnaði af rekstri bifreiðar,“ segir
Harpa og bætir við til útskýringar að
þessir þættir liggi til grundvallar lág-
marks framfærsluviðmiðum í rann-
sókn hennar (sjá töflu 1).
Harpa bendir á að í þessum sömu
leiðbeiningum félagsmálaráðuneytis-
ins segir að lágmarksfjárþörf fólks
skuli miðast við þann lágmarksfram-
færslukostnað sem ætlað er að ein-
staklingur eða fjölskylda geti lifað af.
Við þá lágmarksfjárþörf skuli taka
mið af bótum frá Tryggingastofnun
ríkisins og miða við grunnlífeyri, fulla
tekjutryggingu örorkulífeyrisþega og
heimilisuppbót.
Hverjar eru orsakir
fátæktar ákveðinna hópa?
„Það sem ég geri í minni rannsókn
er að greina hvort sú lágmarksfram-
færsla – þ.e. lágmarkslaun og lág-
marksbætur – sem greidd er af hálfu
ríkis og sveitarfélaga, dugi fyrir þeim
þáttum sem ríkið hefur skilgreint að
fólk þurfi til að lifa af. Með öðrum orð-
um þá kanna ég hvort fólk lifi í fátækt
vegna þess að bæturnar sem því eru
ætlaðar dugi ekki, eða hvort aðrir
þættir ráði því. Ef bætur sem hið
opinbera hefur ætlað fólki til fram-
færslu duga því ekki er fátækt til-
komin vegna brotalama í uppbygg-
ingu velferðarkerfisins,“ segir Harpa.
Til þess að færa lágmarksfram-
færslu til gjalda styðst Harpa við töl-
ur frá Ráðgjafarstofu um fjármál
heimilanna frá nóvember 2000.
Harpa segir að sú ákvörðun að
byggja á forsendum ráðgjafarstof-
unnar sem viðmiðum grundvallist á
því að verið er að leita að viðmiðum
um mögulegan lágmarks framfærslu-
kostnað. Slík lágmarks framfærslu-
viðmið ættu að ganga því næst að fólk
hafi nokkurn veginn nóg til að lifa af,
en ekkert meira en það sem nauðsyn-
legt getur talist. Slíkar aðstæður
ættu því að liggja hvað næst mörkum
þess að hafa ekki nóg vegna skorts og
fátæktar.
„Mjög skýrt hefur komið fram hjá
ráðgjafarstofunni að þeirra viðmið sé
aðeins miðað við skuldsett fólk um
takmarkaðan tíma. Ég fer hins vegar
ekki alfarið eftir tölum frá þeim held-
ur færi ég til gjalda alla þá liði sem
taldir eru upp í leiðbeiningum félags-
málaráðuneytisins, um það sem eng-
inn á að vera án í velferðarkerfinu. Ég
miða við kostnað þeirra sem leita til
Ráðgjafarstofu heimilanna í sam-
bandi við mat, hreinlætisvörur, rekst-
ur bifreiðar, læknis- og lyfjakostnað,
tómstundir og menningu og fatakaup.
Í útreikningum ráðgjafarstofunnar
er tekið fram að inn í þeirra tölur
vanti upplýsingar um síma, áskriftir,
fasteignagjöld, tryggingar, dagheim-
ilisgjöld og aðra þá útgjaldaliði sem
fastir eru hjá hverri fjölskyldu að við-
bættum húsnæðiskostnaði. Þær tölur
eru byggðar á raunhæfum tölum frá
hverjum og einum sem þangað leitar,
en að auki færi ég skilgreinda þætti
sem ráðuneytið miðar við til gjalda.
Húsnæðiskostnaður er miðaður við
meðaltal af leigukostnaði hjá Búseta
og Félagsstofnun stúdenta að frá-
dregnum húsaleigubótum. Liðurinn
„ýmislegt“ hjá Ráðgjafarstofu heim-
ilanna er upp á 1.200 krónur fyrir
hvern mánuð. Ég tel það algerlega
óraunhæft og í mínum útreikningum
er bætt við hann, þannig að hann
verður 5.500 krónur fyrir fullorðinn
einstakling, og helmingur þeirrar
upphæðar fyrir barn. Það er alveg
sama hversu lítið kemur upp á, fólk
þarf alltaf að hafa eitthvað, rétt nægj-
anlega mikið, til þess að komast af.
Ég tek raunkostnað miðað við nið-
urgreidda áskrift af ríkisútvarpinu og
einu dagblaði og dagvistargjald tek
ég beint frá leikskólum Reykjavíkur.
Ég tek þessa skilgreindu þætti og
færi þá til gjalda til þess að sjá hvort
framfærslan sem fólki er ætluð dugi.
Rétt er að taka fram að þeir fram-
færsluþættir sem ég miða við eru
ekki eingöngu til viðmiðunar hér á
landi, heldur á öllum Norðurlöndum,“
segir Harpa og bætir við að þar sé
einnig gert ráð fyrir tóbaki, það hafi
verið gert hér á landi en sé ekki leng-
ur.
Vantar 40 þúsund krónur
upp á til að lifa hvern mánuð af
„Allar þær tölur sem ég nota mið-
ast við nóvember 2000, bæði tekjur og
útgjöld. Miðað við þá tímasetningu þá
kemst ég að því að það vantar um 40
þúsund krónur upp á þær bætur sem
hið opinbera ætlar einstaklingi til að
lifa af á mánuði. Á sama tíma er fullur
lífeyrir frá ríkinu um 63 þúsund krón-
ur á mánuði en útgjöldin, þ.e.a.s. lág-
marksframfærslukostnaður einstak-
lings – allt það sem ríkið hefur
skilgreint að enginn í velferðar-
kerfinu skuli vera án – er rúmar 100
þúsund krónur. Það er í raun alveg
sama hvort við skoðum einstakling,
hjón eða einstætt foreldri. Munurinn
er alltaf mjög svipaður, í kringum 40
þúsund krónur.
Ef litið er á þetta lágmarksfram-
færsluviðmið í öðru samhengi kemur
í ljós að munurinn á meðalneyslu Ís-
lendings og bótum ríkisins er enn
hærri: „Lífeyrisþegann, sem vantar
tæplega 40 þúsund krónur til þess að
hafa bara fyrir nauðsynjum, vantar
miklu meira upp á til að vera með það
sem meðal Íslendingur hefur til ráð-
stöfunar og eyðir. Miðað við fram-
reiknaðar tölur úr neyslukönnun
Hagstofunnar frá 1995 kemur í ljós
að þar vantar tæpar 90 þúsund krón-
ur upp á, segir Harpa. Hún segir að
þessar niðurstöður sýni að velferðar-
kerfið hérlendis virki ekki sem skyldi.
Ákveðnir þjóðfélagshópar
greinast í fátækt
„Niðurstaða mín er sú að fátækt er
tilkomin vegna brotalama í velferð-
arkerfinu. Það eru ákveðnir þjóð-
félagshópar sem eru að greinast í fá-
tækt. Örorku- og ellilífeyrisþegar,
einstæðir foreldrar, atvinnulausir,
lágtekjufólk og barnmargar fjöl-
skyldur. Árið 2000 voru tekin nokkur
skref af stjórnvöldum til að lagfæra
og færa aðstæður fátækra til betri
vegar. Raunveruleikinn er hins vegar
sá að þær lagfæringar voru ekki
nema dropi í hafið. Ennþá vantar
mjög mikið upp á því vandinn er veru-
lega umfangsmikill.
Harpa segir að vandinn komi ekki
síður í ljós þegar hópur eins og barna-
fólk sé skoðaður sérstaklega: „Að-
stæður fólks sem býr við þröngan
kost og er með börn á framfæri eru
mjög sláandi. Barnabótakerfinu er
ætlað að standa við bakið á og styðja
barnafólk og börn í íslensku sam-
félagi. Árið 1997 voru skerðingar
lagðar á barnabætur af fullum þunga.
Barnabætur byrjuðu að skerðast
þegar einstætt foreldri var komið
„Fátækt er tilkomin vegna
brotalama í velferðarkerfinu“
40 þúsund krónur vant-
ar mánaðarlega upp á
fullan lífeyri frá Trygg-
ingastofnun til þess að
bótaþegar sem hafa ekki
aðrar tekjur en frá ríkinu
geti framfleytt sér miðað
við lágmarks framfærslu-
viðmið. Þetta kemur
fram í nýrri rannsókn
Hörpu Njáls félagsfræð-
ings. Ragna Sara Jóns-
dóttir fræddist nánar um
þessar niðurstöður hjá
Hörpu.
Morgunblaðið/Kristinn
Harpa Njáls félagsfræðingur hefur rannsakað fátækt í íslensku samfélagi. Sam-
kvæmt nýrri rannsókn hennar duga bætur hins opinbera ekki fyrir lágmarks-
framfærslu.
„Mælingin felst í því að rannsaka hvort lág-
markstekjur, sem mótaðar eru af hinu op-
inbera með ákvörðunum um upphæðir líf-
eyrisgreiðslna almannatrygginga, dugi fyrir
lágmarksframfærslukostnaði. Þannig er
reynt að mæla fátækt með samanburði á
nauðsynlegum útgjöldum og því ráðstöf-
unarfé sem fólk hefur.“
„Þær tekjur sem hið
opinbera ákvarðar
þeim sem þurfa að
leita á náðir velferð-
arkerfisins duga ekki
fyrir lágmarksfram-
færslu, jafnvel þótt
aðeins sé um að
ræða hið alnauðsyn-
legasta. Þetta kalla
ég fátækragildru.“
„Aðstæður fólks sem
býr við þröngan kost
og er með börn á
framfæri eru mjög
sláandi.“