Morgunblaðið - 07.07.2002, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. JÚLÍ 2002 29
við löggjöf um dreifða eignaraðild að bankakerf-
inu af hálfu ESB eða EFTA og vísað til um-
ræðna í Noregi í því sambandi.
Í þeim hörðu umræðum, sem fram hafa farið
síðustu vikur um átökin um SPRON hefur kom-
ið fram að við áformaða hlutafélagavæðingu
SPRON muni enginn hluthafi fara með meira en
5% atkvæða, jafnvel þótt hann eigi stærri hlut í
hlutafélaginu SPRON.
Lagaákvæði um þetta er að finna í 35. grein
laga um viðskiptabanka og sparisjóði, sem Al-
þingi Íslendinga hefur sett. Þar segir m.a.: „Þó
er einstökum stofnfjáreigendum aldrei heimilt
fyrir sjálfs sín hönd eða annarra að fara með
meira en 5% af heildaratkvæðamagni í spari-
sjóði sbr. þó 98. gr. ef sveitarfélag er eini stofn-
fjáraðilinn.“
Í samtali við Morgunblaðið fyrir skömmu
sagði viðskiptaráðherra: „Í ESB-löndum eru
sparisjóðir hlutafélög og þar eru þessi ákvæði án
þess að gerðar séu athugasemdir við það. Það
kemur til af því, að sparisjóðir eru annars eðlis
en viðskiptabankar almennt.“
Um þessa röksemd Valgerðar Sverrisdóttur,
sagði Morgunblaðið í forystugrein hinn 26. júní
sl.: „Þessi röksemdafærsla gengur ekki upp hér.
Það er enginn grundvallarmunur á rekstri
banka og sparisjóða á Íslandi. Stærri sparisjóðir
eins og t.d. SPRON, Sparisjóður Hafnarfjarðar
og Sparisjóður Keflavíkur gegna nákvæmlega
sama hlutverki gagnvart einstaklingum og
atvinnufyrirtækjum og viðskiptabankarnir og
raunar gera minni sparisjóðir í einstökum
byggðarlögum það einnig.“
Eins og hér hefur verið sýnt fram á gengur
röksemdin um að lagaákvæði um takmarkanir á
eignarhaldi að fjármálafyrirtækjum – eða öðrum
fyrirtækjum – séu ekki framkvæmanleg, ekki
upp með tilvísun til þess að slík lagaákvæði hafa
verið framkvæmd í öðrum löndum og eru í gildi
á þessari stundu í öðrum löndum.
Röksemd viðskiptaráðherra um að takmark-
anir á atkvæðisrétti gangi ekki upp vegna
athugasemda frá ESB eða EFTA er mjög hæpin
svo að ekki sé meira sagt með tilvísun til þeirra
raka sem hér er vitnað til úr forystugrein Morg-
unblaðsins fyrir nokkrum dögum.
Spurningin um dreifða eignaraðild að bönkum
er spurning um pólitískan vilja. Ef sá pólitíski
vilji er fyrir hendi er hægt að setja lög sem tak-
marka mjög hvað hver og einn má eiga í banka
og framfylgja þeim lögum. Ef sá pólitíski vilji er
ekki fyrir hendi eiga stjórnmálamennirnir að
segja það í stað þess að vísa til sjónarmiða, sem
hér hefur verið fjallað um og sýnt fram á að
standist ekki.
Afstaða
Morgunblaðsins
Eftir að einkavæðing
ríkisbanka komst á
dagskrá hefur Morg-
unblaðið ítrekað lýst
þeirri skoðun í ritstjórnargreinum að leggja beri
áherzlu á dreifða eignaraðild að bankakerfinu.
Blaðið hefur ekki verið eitt um þá skoðun því að
sú var í upphafi yfirlýst stefna ríkisstjórnar
Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks. Í sölu-
lýsingu vegna útboðs á hlutabréfum í Fjárfest-
ingarbanka atvinnulífsins hf. FBA, kom þessi
stefnumörkun ríkisstjórnarinnar skýrt fram.
Þar sagði m.a.:
„Jafnframt liggur fyrir sú ákvörðun að leitað
verði lagaheimildar til að selja allan hlut ríkis-
sjóðs í FBA fyrir mitt ár 1999 ef aðstæður leyfa.
Við þá sölu verður áfram stefnt að dreifðri eign-
araðild og sjálfstæði FBA sem samkeppnisaðila
á íslenzkum samkeppnismarkaði. Í því efni er
miðað við, að hlutdeild hvers aðila í frumsölu
verði ekki hærri en sem nemur 5–10% hlutafjár í
bankanum.“
Þegar þessi fyrstu skref voru tekin kom strax
í ljós að undirbúningur vegna sölu sem þessarar
þarf að vera mun nákvæmari en þarna var og
viðurlög við því að ganga gegn markaðri stefnu
Alþingis og ríkisstjórnar þurfa að vera mjög
hörð til þess að markaðurinn hlíti þeim aga sem
honum er ætlað. Þrátt fyrir yfirlýsta stefnu
stjórnvalda gengu sparisjóðirnir þvert á þá
stefnu með því að safna kennitölum og komust
þannig fram hjá upphaflegum reglum. Sú
staðreynd hefði hins vegar ekki átt að verða til
þess að stjórnvöld gæfust einfaldlega upp
heldur hefði þessi aðferð átt að verða þeim
hvatning til þess að koma enn sterkari aga á
markaðinn að þessu leyti. Auðvitað er það
óþolandi að aðilar á fjármálamarkaðnum gangi
gegn vilja löggjafans og ríkisvaldsins með þeim
hætti sem gert var. Það á bæði við um aðgerðir
sparisjóðanna þá og tilraunir fimm stofnfjár-
eigenda í Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis
og Búnaðarbankans til þess að ganga gegn
augljósum vilja löggjafans í sambandi við
hlutafélagavæðingu sparisjóðanna nú.
Í framhaldi af þessum atburðum seldu spari-
sjóðirnir og Kaupþing, sem þá var alfarið í eigu
sparisjóðanna, hlutabréfin í FBA til Orca-hóps-
ins sem síðan hefur komið mjög við sögu eins og
kunnugt er.
Af því tilefni sagði Morgunblaðið í forystu-
grein hinn 14. ágúst 1999:
„Nú segja sumir: er nokkuð að því, að hópur
athafnamanna eignist ráðandi hlut í FBA? Á
móti má spyrja: eftir að hin nýja viðskiptablokk,
sem gengur undir nafninu Orca SA, hefur eign-
azt 28% í FBA, hvernig mundi þjóðinni hugnast
sú þróun að t.d. Burðarás hf., eignarhaldsfélag
Eimskipafélagsins, eignaðist ráðandi hlut í
Landsbanka Íslands við einkavæðingu hans og
að t.d. Sambandsfyrirtækin gömlu eignuðust
ráðandi hlut í Búnaðarbanka Íslands? Eftir við-
skiptin nú með hlutabréf sparisjóðanna væri alls
ekki hægt að útiloka slíka þróun, ef ekkert yrði
að gert og raunar væri mjög líklegt að mál
mundu skipast á þennan veg.
Þetta er sá vandi, sem ríkisstjórnin stendur
frammi fyrir. Ef þjóðin horfðist í augu við að
þrjár viðskiptablokkir hefðu skipt bankakerfinu
upp á milli sín með þessum hætti má ganga út
frá því sem vísu, að allur almenningur mundi
telja það fráleita niðurstöðu á einkavæðingar-
áformum ríkisstjórnarinnar.
Af þessum sökum er alveg ljóst, að lagasetn-
ing, sem tryggir dreifða eignaraðild að bönkum
er forsenda þess, að ríkisstjórnin geti hrundið
stefnumálum sínum varðandi ríkisbankana í
framkvæmd.“
Þetta var árið 1999.
Fyrir u.þ.b. ári skýrði Valgerður Sverrisdóttir
viðskiptaráðherra frá því að ríkisstjórnin hygð-
ist selja þriðjungshlut eða meir í Landsbanka
Íslands hf. Jafnframt kom fram hjá ráðherran-
um að stefnt væri að því að selja þennan stóra
hlut erlendum aðila.
Af þessu tilefni sagði Morgunblaðið í forystu-
grein hinn 3. júlí árið 2001:
„Í lögum þeim, sem Alþingi samþykkti í vor
um einkavæðingu bankanna, voru að vísu vís-
bendingar um að ríkisstjórn og meirihluti Al-
þingis vildu stefna að sem dreifðastri eignar-
aðild að bönkum. Hins vegar voru þau
lagaákvæði svo opin, að augljóst var að með
þeim var dreifð eignaraðild ekki tryggð. Það er
auðvitað ljóst, að með því að tilkynna að einum
aðila verði seldur um þriðjungshlutur í Lands-
bankanum er sú hugsun, sem liggur að baki
dreifðri eignaraðild lögð til hliðar. Það er ekki
hægt að segja í öðru orðinu, að ríkisstjórnin vilji
selja einum aðila þriðjungs hlut en í hinu að rík-
isstjórnin vilji tryggja dreifða eignaraðild. Það
er hæpið að hægt sé að setja hámark á eign-
arhlut sumra hluthafa en ekki allra.“
Þessi málefni komu á ný til umfjöllunar í for-
ystugrein Morgunblaðsins hinn 8. marz sl. en þá
hafði stefnt í mikil átök á aðalfundi Íslands-
banka, sem framundan var, þótt ekki kæmi til
þeirra vegna ákvörðunar Hreggviðs Jónssonar
forstjóra um að draga framboð sitt til bankaráðs
til banka og skal hér með leiðrétt sú missögn í
forystugrein Morgunblaðsins fyrir skömmu að
ekki hefði komið til átaka vegna þess að Orca-
hópurinn hefði misst atkvæðisrétt sinn vegna af-
skipta Fjármálaeftirlitsins.
Í forystugrein Morgunblaðsins sagði 8. marz
sl.: „Þessi átök um Íslandsbanka, sem er eini
banki landsins, sem er í einkaeign, því að ríkið á
enn stærstu hlutina í Landsbanka og Búnaðar-
banka hljóta að vekja á ný umræður um nauð-
syn dreifðrar eignaraðildar að bönkum, sem hóf-
ust sumarið 1998 en stóðu af miklum krafti
haustið 1999 … Almenningur í þessu landi mun
ekki sætta sig við að sams konar kapphlaup
verði á milli aðila í viðskipta- og atvinnulífi um
yfirráð yfir Landsbanka og Búnaðarbanka og
orðið hafa um Íslandsbanka. Ríkisstjórn og
Alþingi ber skylda til að horfast í augu við þann
veruleika sem við blasir og setja löggjöf, sem
skapar eðlilegt jafnvægi í þessum efnum.“
Þegar ríkisstjórnin tilkynnti hinn 28. maí sl.
að hún ætlaði að selja 20% af hlut ríkisins í
Landsbanka Íslands sagði Morgunblaðið í
forystugrein 29. maí sl.:
„Í ljósi fenginnar reynslu er þetta hæpin
ákvörðun að svo stöddu. Morgunblaðið er hlynnt
einkavæðingu ríkisbanka og ríkisfyrirtækja.
Hins vegar hefur reynsla síðustu ára kennt okk-
ur ýmislegt í þessu sambandi. Þess vegna er
ástæða til að staldra við … Þær sviptingar, sem
orðið hafa um eignarhald á hinum sameinaða
Íslandsbanka-FBA hafa orðið til þess að ýta
undir kröfur um að sett verði löggjöf, sem tryggi
dreifða eignaraðild að bönkum. Í ljósi þeirrar
reynslu, sem fengizt hefur á síðustu misserum,
er því óskynsamlegt af ríkisstjórninni að taka
frekari ákvarðanir um sölu ríkisbankanna fyrr
en slík löggjöf hefur verið sett á Alþingi. Þá
fyrst er tímabært að hefja sölu á hlut ríkisins í
viðskiptabönkunum tveimur.“
Hvers konar
þjóðfélag ?
Þetta mál er miklu
stærra en svo að það
snúizt um hvað ríkis-
sjóður fær mikið í
kassann á þessari stundu. Það snýst um það í
hvers konar þjóðfélagi við viljum búa. Fámennið
hefur lengi valdið því að samkeppni hefur verið
mjög takmörkuð og eignarhald á fyrirtækjum
verið í tiltölulega fárra höndum. En seinni árin
hefur keyrt um þverbak.
Nánast öll matvöruverzlun á Íslandi er í hönd-
um tveggja fyrirtækja. Það er sagt að glöggt sé
gests augað. Það vakti furðu eins viðmælenda
Morgunblaðsins, sem hefur lengst af ævi sinnar
búið í Rússlandi, að kynnast matvörumarkaðn-
um hér. Hann sagði: ástandið í verzlun á Íslandi
er eins og í Moskvu á árinu 1984 (þegar Sov-
étríkin voru enn við lýði!). Það er ekkert úrval af
matvöru. Það eru sömu vörur í öllum búðum og
verðið er nánast það sama.
Sennilega hefur fáum Íslendingum dottið
þetta í hug en þegar það hefur verið sagt er ljóst
að það er meira en lítið til í þessum orðum.
Nú stefnir allt í það að nánast allur sjávar-
útvegur á Íslandi færist í hendur þriggja aðila.
Eins og skýrt kom fram í viðtali Morgunblaðsins
við Þorstein Má Baldvinsson, forstjóra Sam-
herja, fyrir viku er ljóst að sjávarútvegur frá
Akureyri til Hornafjarðar er að langmestu leyti
kominn í hendur Samherja og fyrirtækja sem
Samherji hefur sterk ítök í. Þarna er ein blokkin
sem þar að auki hefur skapað sér sterka stöðu á
Suðurnesjum.
Eimskipafélagið hefur verið að endurskipu-
leggja rekstur útgerðar og fiskvinnslufyrir-
tækja, sem félagið á eða hefur sterk ítök í og
ljóst að í kringum þá endurskipulagningu er að
verða til önnur blokkin í sjávarútveginum.
Margt bendir til að sú þriðja eigi eftir að verða
til í kringum þau öflugu sjávarútvegsfyrirtæki,
sem enn standa utan þessara tveggja blokka. Er
þetta æskileg þróun út frá þjóðfélagslegu
sjónarmiði?
Ef þróunin verður svo sú að hið sama gerist í
fjármálakerfinu, að fjármálafyrirtækin verði í
eigu örfárra aðila og í sumum tilvikum sömu
aðila og eru sterkir bæði á matvörumarkaði og í
sjávarútvegi, er full ástæða til að spyrja á hvaða
leið við séum. Fyrir er mikil samþjöppun á
olíumarkaði, í tryggingafélögum, flutningum og
í fjölmiðlun.
Það er ekki sjálfsagt mál og sjálfgefið að
íslenzkt þjóðfélag þróizt á þennan veg. Það þarf
ekki að gerast. Og barnaskapur að halda að það
kosti almenning ekki neitt. Þvert á móti kostar
þessi þróun hvern einasta Íslending stórfé í
hærra vöruverði og gjöldum en ella.
Að vísu má segja að við höfum horft framan í
svona þróun áður. Morgunblaðið gagnrýndi
hana á sínum tíma. Nýir aðilar ruddu sér til
rúms í viðskipta- og atvinnulífi og svo virtist sem
fjölbreytnin mundi aukast á ný. En því miður er
þetta allt að falla í sama farveg.
Í sögulegu ljósi er það óneitanlega skemmti-
legt að einn af afkomendum Thors Jensens,
mesta athafnamanns á Íslandi á 20. öldinni, skuli
ásamt föður sínum og samstarfsmanni vera í
stöðu til þess að kaupa stóran hlut í Landsbanka
Íslands. Á fjórða áratug síðustu aldar geisuðu
gífurleg pólitísk átök í landinu um lánveitingar
Landsbankans til Kveldúlfs,
fjölskyldufyrirtækis Thors Jensens. Nú er dæm-
inu snúið við. En það er allt annað mál.
Ríkisstjórnin tók í gær, föstudag, ákvörðun
um að lýsa eftir áhuga fleiri aðila en Björgólfs
Guðmundssonar, Björgólfs Thors Björgólfsson-
ar og Magnúsar Þorsteinssonar á kaupum á hlut
ríkisins í Landsbankanum. Þeir tilkynntu þá að
þeir mundu draga ósk sína um viðræður við
einkavæðingarnefnd til baka þar til í ljós kæmi
hverjir gæfu sig fram. Með þessari ákvörðun
ríkisstjórnarinnar er jafnræði tryggt en í henni
felst engin stefnubreyting frá því að selja einum
aðila svo stóran hlut í bankanum.
Almenningur á Íslandi á kröfu á því að áður
en lengra verður haldið fari fram miklu víðtæk-
ari og almennari umræður um þá þróun sem hér
hefur verið gerð að umtalsefni. Það er ekki hægt
að horfa upp á að kjarninn úr viðskipta- og
athafnalífi landsmanna færist í hendur örfárra
manna, hverjir sem þeir eru og hversu hæfir
sem þeir eru, athugasemdalaust. Raunar mundi
ekkert lýðræðisríki í okkar heimshluta láta það
gerast.
Nú verða landsmenn að staldra við og hugsa
sinn gang.
„Spurningin um
dreifða eignaraðild
að bönkum er
spurning um póli-
tískan vilja. Ef sá
pólitíski vilji er fyrir
hendi er hægt að
setja lög, sem tak-
marka mjög hvað
hver og einn má
eiga í banka og
framfylgja þeim lög-
um. Ef sá pólitíski
vilji er ekki fyrir
hendi eiga stjórn-
málamennirnir að
segja það í stað þess
að vísa til sjónar-
miða, sem hér hefur
verið fjallað um og
sýnt fram á að
standist ekki.“
Laugardagur 6. júlí