Morgunblaðið - 07.07.2002, Blaðsíða 22

Á
UNDANFÖRNUM áratug-
um hefur mikið verið rætt
um kvenleg stíleinkenni inn-
an bókmenntafræða sem
leitt hefur til þess að margir
lesendur eru nú mun meðvit-
aðri um ólíkar leiðir til nálg-
unar á viðfangsefnum bók-
menntanna. Að sjálfsögðu er engin ástæða til
að alhæfa um muninn á kven- og karlrithöf-
undum, en af og til reka á fjörur manns athygl-
isverð verk sem marka tímamót hvað fagur-
fræði og stíl varðar – verk sem eru frábrugðin
því sem hinn almenni lesandi á að venjast og
vekja hann þar af leiðandi til umhugsunar um,
ekki bara um efnivið bókarinnar, heldur einnig
framsetningu, fagurfræði og tilgang bók-
menntanna yfir höfuð. Verk af þessu tagi þurfa
ekki endilega að vera
meistaraverk til að vera
lestrarins virði, þau geta
meira að segja verið mein-
gölluð að einhverju leyti.
En það sem þau hafa til að
bera umfram hið hefð-
bundna er ákveðinn fersk-
leiki; vilji til að nálgast bókmenntirnar frá nýju
sjónarhorni og þróa nýjar aðferðir.
Í andstöðu sinni við bókmenntahefð karl-
manna, eins og hún hefur birst konum í gegn-
um aldirnar, hafa kvenrithöfundar iðulega ver-
ið mjög frumlegir í sköpun sinni, í tilraun til að
kveðja sér hljóðs á sínum eigin forsendum sem
vissulega hefur skilað mörgum gullmolanum –
og um leið haft mikil og eftirtektarverð áhrif á
þróun bókmennta samtímans. Kvenleg stílein-
kenni hafa því á síðustu árum rutt sér rúms í
bókum karla engu síður en kvenna og má
nefna bækurnar Náin kynni eftir Hanif Ku-
reishi og Sunnan við mærin, vestur af sól eftir
Haruki Murakami sem gott dæmi um það, en
báðar eru gefnar út í Neon-flokki Bjarts.
Eins og rithöfundurinn og gagnrýnandinnMalcolm Bradbury bendir á í bók sinniThe Novel Today hafa bókmenntafræð-ingar að sjálfsögðu átt drjúgan hlut í því
að þessi vitundarvakning hefur átt sér stað, þó
þeir hafi að sjálfsögðu ekki lagt rithöfundum
línurnar um hvernig þeim „beri“ að skrifa.
Hlutverk bókmenntafræðinga í bókmennta-
sögunni varð í raun ekki veigamikið fyrr en
skáldsögur módernistanna komu fram á sjón-
arsviðið, en bókmenntarýni tók að þróast sam-
hliða skáldsagnagerðinni upp frá því. Sá tími
rann þó að lokum upp að sumum fannst svo
komið að bókmenntafræðingar hefðu meira
um bókmenntaverkin að segja en sjálfir höf-
undar þeirra, enda skilgreindu þeir hinar stóru
stefnur og strauma fortíðarinnar, þróuðu
flóknar kenningar um frásagnartækni, auk
þess að rannsaka eiginleika texta og tungu-
máls bókmenntaverkanna. Að því kom síðan að
bókmenntafræðingar „afbyggðu“ það sem þeir
höfðu „byggt upp“ og segja má að þá hafi um
tíma myndast hugmyndafræðilegt gap á milli
þess sem þeir komu auga á og þess sem sam-
tímahöfundar töldu sig vera að gera. Í kjölfar
þeirrar menningarlegu og fagurfræðilegu
breiddar sem ríkt hefur á undanförnum ára-
tugum hefur þó sem betur fer komið í ljós að
það sem bókmenntafræðingar og skáld aðhaf-
ast er ólíkur starfi – en um leið nátengdur.
Flestum kemur nú saman um að hlutverk
gagnrýnandans sé að rannsaka bakgrunn
hinna ýmsu bókmenntategunda, eðli orðræðu
skáldskaparins, skilyrði listrænnar tilveru og
fleira þar fram eftir götunum. Sú var tíðin að
það var einnig álitið vera hlutverk gagnrýn-
anda að leggja mat á menningarlegt vægi bók-
menntaverka, sem iðulega markaðist hrein-
lega af þeirra eigin smekk eða jafnvel
fordómum. Slíkar tilhneigingar eru því ekki vel
séðar í dag, enda ekki nema eðlilegt að gagn-
rýnendur bókmennta, rétt eins og gagnrýn-
endur annarra listaforma, reyni að
vera sem hlutlausastir í dómum sín-
um, en nýti þekkingu sína til að upp-
lýsa listneytendur um verkin, kosti
þeirra og galla, með þeim hætti að
neytendurnir séu betur í stakk búnir
til þess að dæma fyrir sig sjálfir.
Afleiðingin af þessum hug-myndafræðilegu vangavelt-um um hlutverk og tilgangbókmenntanna hefur þó í
reynd fyrst og fremst orðið sú að
bókmenntarýnendur og rithöfundar
hafa komist upp á lag með að halda
uppi athyglisverðri umræðu um list-
ræna sköpun, umræðu sem án efa
hefur orðið til þess að efla bókmennt-
irnar innan frá og vekja áhuga les-
enda á hlutverki bókmennta umfram
það að vera ánægjuleg afþreying.
Hér á landi eru þeir t.d. líklega afar
fáir sem ekki hafa einhverja skoðun á
bókmenntum líðandi stundar – sem
betur fer.
En svo vikið sé aftur að þeim kven-
legu stíleinkennum sem nefnd voru
hér í upphafi, þá er ekki úr vegi að
veita orðum breska rithöfundarins
Michèle Roberts um störf hennar
sem rithöfundur athygli, en fyrir
skömmu birtist viðtal við hana hér í
blaðinu. Hún segir þar m.a. að veiga-
mikill þáttur í þeirri ákvörðun henn-
ar að gerast rithöfundur hafi verið
tilraun til að endurskilgreina hvað
felst í því að vera kona. Sú glíma
hennar leiddi til þess að henni fannst hún knú-
in til að þróa kvenlega fagurfræði þar sem
„konur [hafa] að mörgu leyti verið svo undir-
okaðar í vestrænni menningu að það hefur leitt
til klofnings á milli kynferðis okkar og framtíð-
arhorfa“, segir hún. „Ef mann langaði til að
reyna að nálgast sannleikann um konur, eða
þann sannleika sem ekki hafði verið sagður
þegar ég var ung, þá krafðist það nýs forms.
Ég gat ekki notað marga þætti sem tilheyrðu
hefðinni, svo sem hinn alvitra sögumann. Mér
fannst ég verða að finna leið til að segja sögur
mínar með öðrum hætti. Í þessu fólst meira að
segja ákveðin tortryggni í garð sagnahefð-
arinnar, því mér fannst sagnahefðin sem slík
ákaflega karlmannleg þegar ég var að vaxa úr
grasi – rétt eins og feðurnir væru að segja frá
og staðsettu konur í ákveðnum hlutverkum í
sínum eigin sögum, án þess að þær kæmu sín-
um sjónarmiðum að. Mig langaði til að vera í
hlutverki sagnaþularins en fyrst þurfti ég að
brjóta mér leið út úr sögum annarra – í lífi
mínu sem og í ritstörfum.“
Hér á landi hafa komið út margar áhuga-
verðar bækur eftir kvenrithöfunda þar sem
merkja má áþekkan vilja og Michèle Roberts
lýsir. Og nýverið kom einmitt út bók sem, þótt
hún láti lítið yfir sér, markar nokkur tímamót
hvað þetta varðar. Bókin, sem eins og þær sem
nefndar voru hér að ofan, kom einnig út í
Neon- flokki Bjarts og vakti í fyrstu athygli og
gleði undirritaðrar þar sem bækur karlmanna
hafa fram að þessu fyllt þann flokk í alltof yf-
irgnæfandi meirihluta. Um er að ræða skáld-
söguna Albúm, eftir Guðrúnu Evu Mínervu-
dóttur, sem eins og þegar hefur verið bent á
má líta á sem áhugavert dæmi um skáldævi-
sögu. Guðrún Eva sýnir hér og sannar að hún
er einn athyglisverðasti höfundur sinnar kyn-
slóðar á Íslandi í dag, og hikar ekki við að gera
þær tilraunir í formi og stíl sem væntanlega
munu skila henni til enn frekari þroska í fram-
tíðinni. Í þessu lágstemmda verki fjallar hún
um uppvöxt ungrar stúlku, með þeim brota-
kennda hætti sem oft einkennir frásagnarstíl
kvenna og tekst þannig að kalla fram tilfinn-
ingu fyrir því óreiðufulla ferli sem stýrir hugs-
un manns við upprifjun minninga. Nafn bók-
arinnar Albúm er góð vísbending um þá
byggingu sem höfundurinn velur efniviðnum,
enda birtist slitróttur söguþráðurinn sem
„myndir“ á hverri síðu, sumar litlar og að því
er virðist í fyrstu ómerkilegar, en aðrar stórar
án þess þó að fela endilega í sér meiri áhrif eða
búa yfir stærri sannleika. Stundum flæða
myndirnar yfir á næstu síðu, svo þráðurinn
verður ójafn rétt eins og í kvikmyndum þar
sem mislöng myndskeið tvinnast saman en
mynda þó að lokum þá samfelldu heild er eftir
stendur í minningu þess sem les eða horfir.
Einhverjir hafa orðið til þess að benda áað Guðrún Eva hafi hér komið með inn-legg í þann flokk bernskusagna sem ís-lenskir karlrithöfundar hafa verið iðnir
við að fylla og sumir hafa hreinlega kallað
„strákasögur“. Sú skilgreining gerir þessu
verki þó lítil skil nema á yfirborðinu, því styrk-
ur þess liggur fyrst og fremst í þeirri fag-
urfræði sem þar er verið að vinna með; í bygg-
ingunni, stílnum, myndmálinu og
frásagnarmátanum. Þar er unnið af frumleika
sem fer afar vel með þeirri lágstemmdu rödd
sem höfundurinn hefur tamið sér og í öllum
veigamiklum atriðum er hér fyrst og fremst
um að ræða nýstárlegt verk þar sem kven-
legum stíleinkennum hefur verið beitt af næmi
og hugvitsemi. Skáldsagan Albúm leynir því
töluvert á sér, liggur einhversstaðar í óskil-
greinanlegu bili á milli prósaljóða, örsagna,
smásagna og skáldsögu, og er til marks um
áhugaverða nýsköpun í íslenskum bók-
menntum þar sem (stráka)hefðinni er hafnað
til að gefa raunsannari mynd af kvenlegum
veruleika.
(Stráka)hefðinni hafnað
Your Gaze Hits the Side of My Face eða Augnatillit
þitt skellur á vanga mínum, klippimynd eftir Barböru Kru-
ger, er gott dæmi um þá gagnrýnu hugsun sem mótað hefur
kvenleg stíleinkenni í listsköpun undanfarinna áratuga,
hvort heldur er í myndlist eða bókmenntum.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is
LISTIR
22 SUNNUDAGUR 7. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Gleðileg jól og far-sælt komandi ár,þökkum liðið, Tóta, Kristinn,
Sigrún og Sámur.
Fólk skiptist í tvennt þegar
kemur að gæludýrum. Annars
vegar er það gæludýrafólk og
hins vegar er það ekki-
gæludýrafólk. Ég tilheyri án
nokkurs efa síðari hópnum og
tel að á því sé afar einföld
skýring; ég hef aldrei átt
gæludýr. Pabbi minn var einu
sinni spurður að því, af manni
sem kom inn í bíl til hans og
settist í aftursætið, sem var
þakið hárum, hvort hann ætti
hund. „Nei,“ sagði pabbi, „en
ég á tvær síðhærðar dætur.“
Maðurinn varð miður sín en
pabba fannst þetta voða fynd-
ið og stríddi okkur systrum
óspart. Við svöruðum stríðn-
inni með því að suða í honum
um hund eða eitthvert annað
dýr, en það eina sem okkur
var boðið voru fiskar. Okkur
leist ekkert á það, enda ekki
hægt að klappa þeim og ein-
hverntímann á unglingsárun-
um gáfum við gæludýramálið
endanlega upp á bátinn, enda
hafði löngunin í ferfættan fé-
laga smám saman horfið út í
veður og vind.
Síðan þá höfum við báðar
verið ekki-gæludýrafólk og
höfum gjarnan brosað út í
annað að gæludýrafólkinu í
vina- og fjölskylduranni okk-
ar. Fólki sem talar um dýrin
sín eins og manneskjur, miss-
ir sig í smáatriðin þegar það
segir sögur af þeim og síðast
en ekki síst eyðir ómældum
tíma og orku í uppeldi og
umönnun dýranna. Svefn-
lausar nætur yfir áhyggjum
af skapbrestum hundsins eða
taugaveiklun kattarins; við
bara skiljum þetta ekki.
Margar góðar vinkonur okkar
teljast til gæludýrafólks, þær
eiga dýr sem þær elska afar
heitt og þegar dýrin hafa
týnst, veikst eða dáið höfum
við að sjálfsögðu sýnt þeim
viðeigandi samúð, þó að við
getum alls ekki sett okkur í
þeirra spor tilfinningalega.
Mér líður oft hálf illa yfir
þessu og geri mér grein fyrir
því að þetta kunni að bera
vott um að ég sé tilfinn-
ingalega köld, harðbrjósta
eða eitthvað þaðan af verra
(að mati gæludýrafólks að
minnsta kosti).
Í Kaliforníu er nánast guð-
last að láta í ljós að maður sé
ekkert sérstaklega mikið fyrir
dýr. Þetta lærði ég fljótt þar
og tjáði mig þar af leiðandi
sem minnst þegar talið barst
að gæludýrum, dýravernd eða
öðru slíku. Í Kaliforníu er
góðmennska og hjartahlýja
fólks gjarnan miðuð við ást
viðkomandi á dýrum og hin
ótal mörgu samtök dýravina
og -verndarsinna eru af
merkilega fjölbreyttum toga,
auk þess sem tíminn og pen-
ingarnir sem Kaliforníubúar
leggja í slík góðgerðarsamtök
eru gríðarlegir. Ég tek fram
að mér finnst slík samtök hið
besta mál og frábært að fólk
skuli finna sér lífsfyllingu í
þeim. En mér finnst jafn-
framt dálítið einkennilegt að
fólk sem kýs að eyða tíma sín-
um og peningum í góðgerð-
armál skuli frekar kjósa að
hjálpa dýrum en mönnum.
Nú er alls ekki ætlunin hjá
mér að setja mig á háan hest
og segja að ég sé betri mann-
eskja af því að ég gef Rauða
krossinum frekar en Græn-
friðungum. Ég er bara að
benda á ákveðna firringu sem
ég tel búa í því stórborgar-
samfélagi sem ég kynntist í
Kaliforníu, þar sem fólk klof-
ar yfir heimilisleysingjana á
leið á fund hjá samtökum til
verndar vestur-afríska dverg-
krókódílnum. Og ekki þarf að
fara alla leið til Kaliforníu til
að sjá vafasama forgangs-
röðun í þessum málum, en
sjálfsagt er að velta því fyrir
sér hversu mörg börn hefði
verið hægt að klæða, fæða og
mennta fyrir þau ógrynni fjár
sem náttúruverndarsamtök
víðsvegar um heim hafa dælt í
Vestmannaeyinginn Keikó.
En svo vikið sé aftur að
okkur ekki-gæludýrasystrum
þá bar nokkuð til tíðinda í
ekki-gæludýramálum okkar
nú vikunni. Systir mín er
nefnilega stödd hjá ætt-
ingjum okkar norður í Hörg-
árdal, en auk húsdýra er
heimilisfólkið þar með fjölda
gæludýra; tíkurnar og mæðg-
urnar Perlu og Lenu, kettina
Snúð og Snældu og fjóra kett-
linga. Ég talaði við systur
mína nú rétt fyrir helgi og
henni var mikið niðri fyrir.
„Manstu, hvernig við höfum
aldrei skilið svona gælu-
dýrabrjálæðinga,“ sagði hún
og ég játti því. Við rifjuðum
upp hvernig við héldum niðri í
okkur hlátrinum út af hinu og
þessu sem tengdist gæludýr-
um ættingja okkar og vina og
svo hélt hún áfram; „Það
gerðist svolítið rosalegt í
dag.“ „Hvað?“ spurði ég alveg
á nálum. ,,Krakkarnir á næsta
bæ komu hlaupandi inn til
okkar öskrandi, „Snúður er
fastur, Snúður er fastur!“ Ég
fékk sting í magann og hljóp
út og þá sá ég Snúð fastan í
steypujárni. Mig svimaði, ég
fékk óraunveruleikatilfinn-
ingu og svo, þegar hann náði
að losa sig, veistu hver var
eina manneskjan sem fór að
gráta? ÉG! Ég meina, hann er
stjúppabbi kettlinganna!“ Við
ræddum slys og batahorfur
Snúðs um stund og svo kvaddi
ég systur mína, sem er líklega
komin langleiðina með að telj-
ast til gæludýrafólks. Og
verði hún að gæludýrafólki,
þá verð ég það náttúrlega
líka.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Snúður
er fastur
bab@mbl.is