Morgunblaðið - 03.11.2002, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
DONALD Davidson, pró-fessor í Berkeley íKaliforníu, er einnáhrifamesti heimspek-ingur sem nú er uppi.
Hann kom til Íslands nú um helgina
og kennir stúdentum í málstofu í Há-
skóla Íslands fjórum sinnum í vik-
unni, og útlistar þar nýjar hugmynd-
ir sínar sem hann hefur ekki birt
enn. Hann heldur opinberan fyrir-
lestur í Hátíðarsal Háskólans sunnu-
daginn 10. nóvember kl. 16. Þar
fjallar hann um samband máls og
hugsunar, og spyr hvernig hugsun
velti á máli og hvers vegna. Lest-
urinn heitir „What is Special about
Language and Language-Related
Thought?“
Donald Davidson fæddist 6. marz
1917 í Springfield sem er gamall iðn-
aðarbær í Massachusetts á Nýja-
Englandi. Hann sótti menntun sína í
Harvardháskóla og lauk meistara-
prófi 1941. Af kennurum hans á Har-
vard hafði brezki heimspekingurinn
og stærðfræðingurinn Alfred North
Whitehead dýpst áhrif á hann.
Whitehead er frægastur fyrir að
hafa í félagi við Bertrand Russell
samið ritið Principia mathematica
(Lögmál stærðfræðinnar) í þremur
stórum bindum. Það er höfuðrit nú-
tímarökfræði. Davidson kynntist
líka með tímanum mun yngri kenn-
ara en Whitehead í heimspekideild-
inni á Harvard, Willard Van Orman
Quine. Rökfræði og merkingarfræði
Quines urðu síðar grunnurinn sem
heimspeki Davidsons er reist á þótt
hún víki frá kenningum Quines að
mörgu leyti.
Á árunum fyrir síðari heimsstyrj-
öldina stóð Quine fyrir því að sumir
af róttækustu heimspekingum Evr-
ópu, sem voru á flótta undan naz-
istum, heimsóttu Harvard á meðan
þeir leituðu fyrir sér, með aðstoð
Quines, um störf vestan hafs. Dav-
idson þóttu heimsóknirnar miklar
veizlur. Meðal þessara flóttamanna
voru Rudolf Carnap frá Prag, sem
hafnaði í Chicago, og Alfred Tarski
frá Varsjá sem hafnaði í Berkeley.
Rökfræði Tarskis, og þá einkum
kenning hans um sannleikshugtakið
í rökfræði og stærðfræði, átti eftir að
skipta sköpum fyrir Davidson.
Davidson gegndi herþjónustu í
bandaríska flotanum á Miðjarðar-
hafi 1942–1945. Eftir styrjöldina
hvarf hann að doktorsnámi á Har-
vard, og eftir að hann lauk því með
ritgerð um samræðuna Fílebos eftir
Platón sneri hann sér að háskóla-
kennslu sem hann hefur sinnt síðan,
og sinnir enn þótt hann sé áttatíu og
fimm ára. Hann hefur kennt lengri
eða skemmri tíma í mörgum helztu
háskólum Bandaríkjanna: Stanford
(1951–1967), Princeton (1967–1970),
Rockefeller (1970–1976), Chicago
(1976–1981) og síðan 1981 í Kaliforn-
íuháskóla í Berkeley.
Rökgreiningarheimspeki
Drjúgur hluti af heimspeki tutt-
ugustu aldar er kenndur við rök-
greiningu (logical analysis). Rök-
greiningarheimspekingar (analytic
philosophers) fást við fjölbreytilegar
en yfirleitt stranglega afmarkaðar
gátur. Til dæmis geta þeir spurt, ef
þeir hafa áhuga á sambandi sálar og
líkama, hvort tölvur hugsi. Þá þurfa
þeir einhverja lágmarksgreinargerð
fyrir hugsun, það er að segja grein-
ingu á hugtakinu hugsun. Eða tökum
dæmi af dansi býflugnanna sem Karl
von Frisch gerir grein fyrir í riti sínu
Bera bý (Lærdómsrit frá 1972). Bý-
flugurnar vísa með dönsum sínum á
staði þar sem hunang er að fá.
Nú má spyrja, eins og spurt er
hvort tölvur hugsi, hvort býflugna-
dansinn sé mál. Er til dæmis hugsun
í honum? Við höfum greinargerð von
Frisch fyrir dansinum. En til að
svara spurningunni þurfum við líka
einhverja lágmarksgreinargerð fyrir
máli. Hér geta málvísindi komið til
hjálpar um suma hluti, til dæmis um
ýmis reglukerfi sem mál hlíta. En
um aðra hluti, eins og samband máls
og hugsunar, hafa þau lítið að segja.
Þá getum við reynt að grípa til rök-
greiningar.
Rökgreiningar eru ekki nema lág-
marksgreinargerðir fyrir til að
mynda máli eða hugsun. Frekari
greinargerðir verðum við að sækja í
lífeðlisfræði, málfræði og sálarfræði
svo langt sem þær ná. Þá geta orðið
fyrir okkur heimspekilegar gátur
um þessi vísindi. Eru þau til dæmis
algild eða einhvern veginn afstæð?
Gátur um hugsun í tölvu, mál hjá
býflugum og afstæði í vísindum virð-
ast við fyrstu sýn vera alveg sjálf-
stæðar gátur eins og sálarfræði, mál-
vísindi og líffræði eru sjálfstæðar
fræðigreinar. Það virðist fljótt á litið
engin heildarlausn geta verið til á
slíkum gátum, heldur aðeins afmark-
aðar lausnir á hverri fyrir sig þegar
bezt lætur. Ludwig Wittgenstein,
höfundur Bláu bókarinnar (Lær-
dómsrit frá 1998) og frægastur allra
rökgreiningarheimspekinga, þver-
neitaði því að kostur væri á kerfis-
bundnum lausnum eða allsherjar-
kenningum í heimspeki. Aðrir frægir
heimspekingar á tuttugustu öld hafa
verið sama sinnis, til að mynda Þjóð-
verjinn Martin Heidegger á efri ár-
um sínum.
Stök skrif um stök efni
Donald Davidson hefur aldrei
skrifað heila samfellda bók um hug-
myndir sínar og kenningar. Hann
hefur samið ritgerðir, ætlaðar öðrum
heimspekingum, og birt þær í fræði-
legum tímaritum eða gjörðabókum
málþinga. Sumar ritgerðanna urðu
víðfrægar um leið og þær birtust
fyrst. Ein af þeim er „Athafnir,
ástæður og orsakir“ („Actions, Reas-
ons, and Causes“) sem fjallar um eðli
skýringa á athöfnum fólks, eins og
bara þeirrar að maður hafi drukkið
vatn til þess að svala þorsta sínum.
Það er freistandi að líta á þessa skýr-
ingu á drykkju sem tilgangsskýr-
ingu. En Davidson hélt því fram,
með mörgum rökum, að skýringar
eins og „til þess að svala þorsta“ séu
á endanum orsakaskýringar, og að
því leyti sambærilegar við hvaða
náttúrlegar skýringar sem vera skal.
Önnur ritgerð sem varð snemma
fræg heitir „Hvernig er hægt að vera
breyskur?“ („How is Weakness of
the Will Possible?“). Hún fjallar um
breytni fólks gegn betri vitund í ljósi
ákvörðunarfræði. Ég hef reynt að
gera nokkra grein fyrir henni í þriðja
kafla bókar minnar Tilraun um
heiminn (1992).
Enn ein er „Sannleikur og merk-
ing“ („Truth and Meaning“) sem
fjallar um mál og merkingu. Þar er
meginhugmyndin sú að gera beri
grein fyrir skilningi okkar á tungu-
máli út frá hugmyndinni um sann-
leiksgildi setninga á málinu frekar
en hugmyndinni um merkingu orða.
Þessu fylgir að sannleikskenning í
anda þeirrar sem Tarski setti saman
um rökfræði og stærðfræði eigi að
vera uppistaðan í allri merkingar-
fræði hvers konar mála.
En þetta voru ekki nema stakar
ritgerðir um stök efni, og meira að
segja efni sem virðast alveg ótengd
við fyrstu sýn. Hvað kemur breysk-
leiki sannleika og merkingu við? Eða
sannleikur og merking orsakaskýr-
ingum á athöfnum?
Það var ekki fyrr en Davidson
safnaði helztu ritgerðum sínum sam-
an í tvö ritgerðasöfn um og eftir
1980, þá kominn á sjötugsaldur, að
heimspekingum varð fyllilega ljóst
að ritgerðir hans mynduðu tilkomu-
mikið heildarkerfi þar sem eitt teng-
ist mörgu öðru á ýmsa vegu. Í fyrra
kom þriðja ritgerðasafnið út og efldi
enn heildarmyndina, og tvö til við-
bótar eru væntanleg innan skamms
frá Oxford University Press.
Heildarmynd
Heimspeki Davidsons snýst á end-
anum um eitt efni öðrum fremur.
Þetta efni er skilningur. Ritgerðir
hans eru viðamesta og snjallasta at-
laga okkar tíma við það hvað skiln-
ingur sé. Hann ræðst einkum fram á
tvennum vettvangi. Annars vegar
vill hann vita hvað það sé að skilja
mál: sitt eigið móðurmál ekki síður
en framandi mál. Hins vegar vill
hann vita hvað það er að skilja fólk,
til dæmis athafnir þess í ljósi
ástæðna sem það hefur til þeirra eða
viðhorf þess (skoðanir og tilfinning-
ar) í ljósi ástæðna eða raka sem það
hefur fyrir þeim.
Davidson byrjar atlögu sína við
skilning á því að hyggja að því sem
hann kallar skilning frá rótum eða
túlkun frá rótum (radical interpret-
ation). Grunnhugmyndina að þessari
aðför að vandanum sækir hann til
Quines. Hún er sú að til að átta okk-
ur á skilningi yfirleitt verðum við að
hyggja að því sem ætla má að gerist
ef eitthvert okkar lenti eitt og óstutt
meðal framandi þjóðar án þess að
kunna minnstu skil á máli hennar.
Við þessar aðstæður yrðum við að
reyna að skilja þessa þjóð frá rótum,
og þá bæði setningar sem sagðar eru
og fólkið sem segir þær. Þessi tvenns
konar skilningur – á setningum ann-
ars vegar og fólki hins vegar – reyn-
ist vera margvíslega samofinn. Það
er engin leið að skilja setningarnar
án þess að skilja fólkið, né fólkið án
þess að skilja setningarnar.
Þegar Davidson hefur gert lág-
marksgrein fyrir þessum tvíþætta
skilningi getur hann á grundvelli
þeirrar greinargerðar gefið nýstár-
leg svör við sumum stærstu spurn-
ingum heimspekinnar á nýöld.
Til dæmis ber hann fram frumlega
kenningu um samband sálar og lík-
ama. Sú er hvorki tvíhyggja né efn-
ishyggja. Hann kallar hana löglausa
einhyggju. Hún er einhyggja vegna
þess að samkvæmt henni er sálin eða
hugurinn ekki sjálfstæður veruleiki.
En hún er ekki efnishyggja vegna
þess að samkvæmt henni gilda engin
lögmál um sambönd hlutlægra fyr-
irbæra, eins og sólskinsins fyrir utan
gluggann minn, við huglæg fyrir-
bæri eins og þá skoðun mína að sólin
skíni, þó svo að sólskinið sé orsök
skoðunarinnar. Hún er löglaus ein-
hyggja.
Hann ber líka fram í nafni heild-
armyndar sinnar frumlegar lausnir á
gátunum um afstæði og algildi í vís-
indum, og á ýmsum öðrum vettvangi
líka ef út í það er farið. Um þau efni
hef ég fjallað, í anda Davidsons, í rit-
gerðinni „Sannleikur“ sem er loka-
kaflinn í safnriti Andra Steinþórs
Björnssonar, Vigfúsar Eiríkssonar
og Torfa Sigurðssonar Er vit í vís-
indum?
Þorpsskýrari
Ljósmyndin sem hér birtist af
Davidson var tekin af Steve Pyke.
Pyke er kunnur brezkur ljósmyndari
sem tók upp á því fyrir rúmum ára-
tug að taka myndir af frægum heim-
spekingum. Hann sýndi myndirnar í
listhúsi í London, og gaf þær út í bók.
Þá fékk hann hverja fyrisætu sína til
að lýsa sjálfri sér eða hugðarefnum
sínum í örstuttu máli.
Við skulum enda á lýsingu Dav-
idson á sjálfum sér í bók Pykes. Þess
má geta að Gertrude Stein var fræg
amerísk skáldkona sem bjó í París
og kemur víða við sögu bókmennta
og lista á fyrri hluta tuttugustu ald-
ar. Hitt má kannski nefna líka að
maðurinn sem Stein kallaði „þorps-
skýrara“ („village explainer“) var
skáldið Ezra Pound.
Gertrude Stein sagði um mann:
„Hann er þorpsskýrari. Sem er í lagi
ef þú ert þorp. Ef ekki, ekki.“ Mig
hefur alltaf langað til að vera þorps-
skýrari, en ég er hræddur um að mér
hafi aldrei tekizt það. Skrif mín
þykja samþjöppuð og erfið aflestrar.
Það er óheillamerki að fólk getur
ekki gert upp við sig hvernig það á að
flokka mig. Ég hef verið kallaður
hluthyggjumaður og hughyggju-
maður, afstæðissinni og algildissinni,
efnishyggjumaður, einhyggjumaður
og aukagetusinni. Kenning mín um
athafnir hefur verið kölluð orsaka-
kenning, og ég hef verið sakaður um
að neita því að sálarlífsfyrirbæri geti
verið orsakir að einu né neinu. Ég
kannast við að hafa sjálfur kallað
skoðun mína á sannleikanum bæði
samsvörunarkenningu og sam-
kvæmniskenningu. Hún er hvorugt.
Og Richard Rorty kallar mig pragm-
atista. En það er ekki öll von úti. Ef
þú ert þorp, held ég áfram að reyna
að skýra skoðanir mínar fyrir þér.
Mig hefur alltaf langað til
að vera þorpsskýrari
Heimspekingurinn Donald
Davidson er með áhrifa-
mestu núlifandi heimspek-
ingum. Davidson hefur velt
upp spurningum á borð við
hvað breyskleiki komi
sannleika og merkingu við.
Eða sannleikur og merking
orsakaskýringum á athöfn-
um. En heimspeki hans
snýst um skilning öðrum
efnum fremur. Þorsteinn
Gylfason reifar hér hug-
myndir Davidsons sem
kennir íslenskum stúd-
entum í vikunni.
„Ef þú ert þorp, held ég áfram að reyna að skýra skoðanir mínar fyrir þér,“ segir Donald Davidson.
Höfundur er prófessor.