Morgunblaðið - 03.11.2002, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
F
YRIR nokkru lögðu Norðurljós
niður útvarpsstöðvarnar Klassík
FM og Jazz FM. Á síðum Morg-
unblaðsins hefur af og til mátt
finna þakkarbréf frá hlustendum
þessara stöðva, sem sannarlega
hafa kunnað að meta þær og þá
viðbót sem þær hafa verið við íslenska út-
varpsflóru. Hvað djassinn varðar, var Jazz
FM eina útvarpsstöðin með áherslu á þessa
tegund tónlistar ef undan eru skildir djass-
þættir á rás eitt. Sama má segja um klass-
íkina. Engin útvarpsstöð hefur lagt viðlíka
áherslu á sígilda tónlist og Klassík FM, þótt
sú tónlist heyrist sem betur fer enn í nokkrum
mæli á rás eitt eins og djassinn. Unnendur
klassískrar tónlistar bundu miklar vonir við
útvarpsstöð sem eingöngu léki sígilda tónlist,
og margir fögnuðu því að geta hlustað á slíka
tónlist án þess að vera truflaðir af dag-
skrárgerðarmönnum með misgóðar kynn-
ingar. Aðstandendur
Norðurljósa sögðu að lítil
hlustun hefði verið á
stöðvarnar tvær og rekst-
ur þeirra því ekki borið
sig. Það hljómar óneit-
anlega undarlega í ljósi
þess hve margir virðast hafa fagnað tilkomu
þessara stöðva og séð ástæðu til að þakka fyr-
ir þær á opinberum vettvangi.
Svo virðist sem tilkostnaður við reksturstöðvanna hafi verið í lágmarki, tón-listinni hlaðið inn í tölvu og hún leikingegnum prógramforrit eftir
ákveðnum formúlum eða „play-listum“ eins
og það er kallað á útvarpsmáli. Dag-
skrárgerðin sjálf felst í því að hlaða tónlistinni
inn, og svo að sníða eða forrita prógrammið að
gefnum forsendum; til dæmis í hvaða röð á að
leika verkin, hvernig músík á að leika á hverj-
um hluta dagsins og jafnvel í hvaða tónteg-
undum verk raðast saman og svo framvegis.
Möguleikar dagskrárforritunarinnar eru
miklir. Dagskráin getur þá rúllað dögum og
vikum saman án þess að mikinn mannafla
þurfi til að stýra henni. Ef til vill er það í dag-
skrárforrituninni sjálfri sem þessar stöðvar
Norðurljósa hafa ekki staðið sig sem skyldi
gagnvart hlustendum.
Sú gagnrýni sem undirrituð hefur helst
heyrt á dagskrá Klassíkur FM er sú, að hún
hafi verið einhæf, sömu verkin leikin of oft, of
mikið hafi verið af sívinsælum verkum og lítið
af minna þekktri og kannski forvitnilegri
klassískri tónlist og síðast en ekki síst hefur
mörgum þótt það helgispjöll að fá ekki nema
brot úr verki, til dæmis bara einn af fjórum
þáttum sinfóníu, þannig að samhengi verksins
hafi glatast.
Þótt dagskrá sem þessi sé unnin meðlágmarkstilkostnaði þarf engu að síð-ur fólk með fagþekkingu, bæði í tón-list og dagskrárgerð, til að sinna
henni ef vel á að vera. Fjölbreytnin í tónlist-
inni þarf að vera mikil, verk-
efnavalið vandað og forritun
dagskrárinnar þarf að vera
unnin af þekkingu á miðlinum,
útvarpinu, og þeim sem nýta
sér hann. Ég veit ekki hvernig
þeim málum var háttað við um-
ræddar stöðvar, en eflaust hefði
mátt standa betur að dag-
skrárgerðinni til að ná til enn
stærri hóps þeirra sem kjósa að
hlusta á djass og klassík. Þó
blandast varla nokkrum unn-
endum klassískrar tónlistar og
djasstónlistar hugur um, að
mikill missir er að þessum
stöðvum Norðurljósa. Þær voru
alltént góður valkostur við aðr-
ar útvarpsstöðvar sem miðla
klassík og djassi, það er að
segja Ríkisútvarpið, rás eitt,
sem nú virðist eina útvarps-
stöðin í landinu sem spilar djass
og klassík að einhverju marki.
Framboð á dægurtónlisthvers konar á útvarps-markaðnum er hins veg-ar mjög mikið og með
fleiri stöðvum hefur fjölbreytnin aukist að
sama skapi. Þar virðist hvorki vera hörgull á
hlustendum né auglýsendum. Þær byggjast
að mismiklu leyti á tölvuvæddri dagskrárgerð
en oftar en ekki þó með dagskrárkynni. Hæp-
ið er að kalla það fólk dagskrárgerðarfólk sem
gerir lítið annað en að kynna næsta lag á
„play-listanum“. Dagskrárgerðin er í þeim til-
fellum í höndum þess sem velur tónlistina inn
í tölvuna og forritar „play-listann“. Gam-
aldags dagskrárgerðarmenn sem semja sína
eigin dagskrá frá upphafi til enda og velja
sjálfir í hana allt efni eru auðvitað enn til og
þeir flestir hjá Ríkisútvarpinu, sem heldur úti
mikilli tónlistardagskrá á báðum rásum.
Svo virðist þó sem klassísk tónlist eigi und-
ir högg að sækja hjá rás eitt. Vönduðum tón-
listarþáttum hefur vissulega fjölgað, en svo
virðist vera sem hlutur klassíkurinnar og
djassins reyndar líka sé samt ekki að aukast.
Að sjálfsögðu ber að líta á það að aldreinokkurn tíma hefur úrval af hljóð-ritaðri tónlist verið jafnmikið. Þáhefur úrval „annars konar“ tónlistar
aukist gífurlega á almennum markaði á síð-
ustu árum. Þar er helst að nefna það sem kall-
að hefur verið heimstónlist, þá tónlist sem
hefur líka verið kölluð þjóðleg; ekki eingöngu
frá þjóðum Afríku, Asíu, Eyjaálfu og Suður-
Ameríku, heldur einnig þjóðleg tónlist vest-
rænna þjóða. Þá er þarna einnig öll sú jað-
armúsík sem fellur ekki að úreltum skilgrein-
ingum; tónlist þar sem ólíkir straumar renna
saman, tónlist sem er ný og öðru vísi. Rík-
isútvarpið hefur eitt útvarpsstöðva sinnt þess-
ari tónlist og hefur gert það með afbragðs-
góðum þáttum dagskrárgerðarmannanna
Sigríðar Stephensen og Péturs Grétarssonar.
Eftir stendur að klassíkin og djassinn eru á
undanhaldi. Hvað djassinn varðar þyrftu fast-
ir djassþættir að vera fleiri en einn í viku til
að þjóna af einhverri alvöru þeim hópi sem á
hann hlusta. Þáttaröð Vernharðar Linnet um
Bix Beiderbecke á laugardögum er það eina
vísa í þeim efnum um þessar mundir og sú
þáttaröð tekur senn enda.
Það liggur í hlutarins eðli að klassíkinþarf mikið pláss, enda ekki óalgengtað tónverk í þeim geiranum séu hálf-tíma, klukkutíma og jafnvel fimm
tíma löng. Sá möguleiki að flytja heil stærri
verk var því miður ekki nýttur á Klassík FM.
Nú virðist sem Ríkisútvarpið geti ekki lengur
boðið hlustendum sínum upp á slíkt hnoss-
gæti. Útsendingar frá tónleikum Sinfón-
íuhljómsveitar Íslands eru hefð sem ekki má
rjúfa. Ekki einungis vegna menningarlegs
gildis hennar fyrir hlustendur, ekki síst á
landsbyggðinni, heldur einnig vegna þess að
þær útsendingar eru að verða eini vettvang-
urinn fyrir heil stór klassísk tónverk. Meðan
sinfóníutónleikar voru ekki oftar en aðra
hverja viku eða sjaldnar var haldið úti tónlist-
arkvöldum þar sem gat að heyra lengri verk
eða útsendingar frá tónleikum annars staðar.
Með fjölgun sinfóníutónleika hefur tónlist-
arkvöldum fækkað og þar með möguleikanum
á að heyra lengri verk önnur en þau sem Sin-
fóníuhljómsveit Íslands flytur á tónleikum
sínum. Óperukvöld voru til skamms tíma á
dagskrá á laugardagskvöldum og voru þau
eini vettvangurinn fyrir óperuflutning í ís-
lensku útvarpi. Þar voru fluttar nýjar og ný-
legar hljóðritanir frá ýmsum helstu óp-
eruhúsum heims og óperum
utan úr heimi var jafnvel út-
varpað í beinni útsendingu.
Klassíkina í Ríkisútvarpinu
er nær eingöngu að finna í þátt-
um dagskrárgerðarmanna. Þó
er þar ekki á vísan að róa með
það nema í einstaka þáttum.
Þátturinn Hlaupanótan er oft
með klassískri tónlist en ekki
alltaf. Oftar en ekki er þar þá
líka um að ræða styttri verk.
Tónlistarval í Morgunþætti
Rásar eitt er einhæft og létt-
vægt og sjaldan að heyra þar
bitastæða klassík þótt um
styttri verk sé að ræða.
Á sunnudagsmorgnum má þó
reiða sig á að heyra klassíska
tónlist, bæði í dagskrárlið sem
þulir kynna uppúr kl. 8.00 og í
Tónaljóðum Unu Margrétar
Jónsdóttur klukkutíma síðar en
einnig í fimmtíu mínútna þætti
á sunnudagssíðdegi. Allir eru
þessir þættir þó of stuttir fyrir
bróðurpart klassískrar tónlist-
ar. Á hún sér þá engan vettvang
í íslensku útvarpi lengur, annan en á tónlist-
arkvöldum Ríkisútvarpsins?
Þótt „græjur“ teljist líklega til þörfustu
húsmuna nú til dags er ekki víst að almenn-
ingur eigi þess kost að koma sér upp rándýru
plötusafni með allri þeirri tónlist sem hvern
og einn langar til að hafa aðgang að. Að þessu
leyti er hlutverk útvarpsstöðvanna mikilvægt.
Það er skiljanlegt að Ríkisútvarpið viljisinna sem flestum og bjóða upp á fjöl-breytta dagskrá. Það ber því reyndarað gera. En það er liðin sú tíð að
hlustendur kvarti undan „sinfóníugarginu“
eins og áður var, sinfónísk tónlist heyrist
varla lengur í íslensku útvarpi. Klassísk tón-
list er þó það stór þáttur í vestrænni menn-
ingu, að hún ætti að sjálfsögðu að hljóma meir
og oftar í ríkisútvarpi þjóðarinnar. Þær radd-
ir hafa stundum heyrst að Ríkisútvarpið ætti
að bjóða upp á sérstaka tónlistarrás, líkt og
margar erlendar ríkisútvarpsstöðvar gera.
Slík rás myndi vafalítið geðjast mörgum; sá
fjöldi manns sem fyllir Háskólabíó á sinfón-
íutónleikum viku eftir viku og sækir aðra tón-
leika jafnframt er grunnur að góðum hlust-
endum, verði þeim boðið upp á tónlist við
hæfi.
Þó er ekki útséð um að tónlistarstöðvar eins
og Jazz FM og Klassík FM geti þrifist á
frjálsum markaði. Ég hef grun um að fleiri
hafi hlustað á þær en tölur Norðurljósa segja
til um. Mig grunar jafnframt að auglýsendur
hafi vanmetið þennan hlustendahóp. Því er þó
ekki að neita að aðstandendur stöðvanna
hefðu getað vandað mun betur til dagskrár-
gerðarinnar í þeirri viðleitni að höfða til fleiri
hlustenda.
Hvert er nú farið sinfóníugargið?
Hlustuðu síldarstúlkurnar ekki á prelúdíur og fúgur? Ljósmynd úr Síld-
arminjasafninu á Siglufirði.
AF LISTUM
eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
TVEIR íslenskir sjón-varpsþáttastjórn-endur vöktu sér-staka athygli
erlendra gesta sem heimsóttu
landið um síðustu helgi. Er
óhætt að segja að samskipti
(og samskiptaleysi) gestanna
og þáttastjórnenda veki ýms-
ar vangaveltur um hvað þyki
sæmilegt og hvað ekki, og
kannski ekki síður hvað þyki
töff og hvað ekki.
Persónurnar sem um ræðir
eru Ron Jeremy, bandarískur
klámmyndaleikari, Mark
Steel, dálkahöfundur hjá
breska dagblaðinu Independ-
ent, Guðrún Gunnarsdóttir,
sem er einn umsjónarmanna
þáttarins Ísland í dag á Stöð
2, og Egill Helgason, sem
stjórnar þættinum Silfur Eg-
ils á Skjá einum. Nú eru þetta
tvö óskyld mál og skal rakið
stuttlega hvað gerðist í hvoru
tilviki fyrir sig.
Klámmyndaleikarinn Ron
Jeremy kom hingað til lands í
tengslum við sýningu á heim-
ildamynd um líf hans og störf.
Fjölmiðlar sýndu honum at-
hygli, eins og gengur þegar
frægt fólk kemur hingað, og
var meðal annars tekið við
hann viðtal í þættinum Ísland
í dag. Eins og kunnugt er
vildi Guðrún Gunnarsdóttir
ekki taka þátt í viðtalinu
vegna andúðar sinnar á klámi
og virtist Jeremy (sem hafði
augljóslega haft spurnir af af-
stöðu hennar) hafa nokkuð
gaman af því að nefna hana á
nafn og velta því fyrir sér
hvers vegna hún hefði ekki
viljað ræða við hann.
Dálkahöfundurinn Mark
Steel, var staddur hér á landi
á vegum vefritsins Múrsins,
og fékk Egill Helgason hann í
viðtal til sín. Steel er bæði
róttæklingur og grínisti og
meðal þess sem hann nefndi í
samtalinu var að hann væri
líklega ekki eins róttækur og
hann var hér áður fyrr. Þetta
hefði hann uppgötvað þegar
hann stóð sig að því að syngja
texta hljómsveitarinnar Rage
against the machine „screw
you, I won’t do what you tell
me“ á meðan hann var að ryk-
suga. Egill hnaut um þetta
hjá honum og spurði: ,,Text-
inn segir fuck you, ekki screw
you, er það ekki?“ Steel
horfði á hann hissa en virtist
himinlifandi og spurði hvort
það mætti í alvörunni segja
þetta í sjónvarpinu. Egill full-
vissaði hann um að það væri í
lagi og Steel sagði að ef þetta
væri BBC þá hefðu ljósin
slokknað og myndverið verið
umkringt. Í nýjasta pistli sín-
um í Independent (www.in-
dependent.co.uk) fjallar Steel
um heimsókn sína til Íslands
og klykkir út með sögunni af
Agli og Rage against the
machine og eru það lokarök
hans fyrir því hvað Ísland sé
frábært land.
Þessi tvö nýlegu dæmi úr
íslensku sjónvarpi eru ef að
er gáð af sama meiði. Þarna
höfðu þáttastjórnendurnir
frelsi til að gera það sem þeim
sýndist. Annars vegar frelsi
til að taka ekki þátt í ein-
hverju þar sem viðkomandi
þótti farið yfir eigin velsæm-
ismörk og hins vegar frelsi til
að segja hluti sem annars
staðar þykja sjálfkrafa utan
velsæmismarka. Mér finnst
þetta bera sjónvarpi á Íslandi
afskaplega gott vitni.
Það viðhorf hefur heyrst
varðandi ákvörðun Guðrúnar
að með henni hafi hún vakið
enn meiri athygli á Ron Jer-
emy en hann annars hefði
fengið. Þessu heldur Víkverji
meðal annars fram í Morg-
unblaðinu síðastliðinn þriðju-
dag. Þar segir að Guðrún hafi
skotið sig í fótinn, því „uppá-
tæki“ hennar hafi vakið „mun
meiri athygli á viðtalinu, á
Ron Jeremy og þar af leið-
andi á kláminu“. Þessu er
auðvelt að vera ósammála.
Guðrún vakti ekki „meiri at-
hygli“ á Ron Jeremy og klám-
inu; þeir sem fylgdust með
fjölmiðlum þá daga sem hann
var hérna sáu að honum tókst
ágætlega að vekja athygli á
sér sjálfur. Guðrún vakti hins
vegar athygli á því að það er
hægt að leyfa sér að segja nei
þegar manni ofbýður. Það er
vitað mál að tepruskapur
hvers konar þykir ekkert sér-
staklega töff. Og því þarf í
raun miklu meiri kjark til að
vera tepra en til að fylgja
straumnum og segja „já já
blessað klámið, ég get nú
ekkert gert við því þó að það
tröllríði öllu þessa dagana“.
Annað mikilvægt atriði í
þessu máli er að með „uppá-
tæki“ sínu sýndi Guðrún í
verki að hver og einn hefur
rétt á því að velja fyrir sig, en
það er mikið grundvall-
aratriði í frjálsu samfélagi.
Hún var á engan hátt að for-
dæma þá sem hafa gaman af
klámi, einungis að segja að
hún vildi sjálf ekki taka þátt í
að koma því á framfæri.
Hvað Egil varðar þá sýndi
hann manni, sem býr við
minna tjáningarfrelsi í sjón-
varpi en honum virðist finn-
ast bjóðandi, að það er hægt
að segja upphátt orð sem
þykja ljót en skaða hins vegar
engan, án þess að „ljósin
slokkni eða sjónvarpsstöðin
sé umkringd“. Það frelsi sem
ríkir í sjónvarpi hér á landi
virðist byggt á skynsemi öðru
fremur, ekki gömlum kredd-
um um að tiltekin orð séu
ósæmileg af því bara. Ljóta
orðið var alveg meinlaust í því
samhengi sem það kom þarna
fram, þetta er afar þekkt við-
lag úr afar þekktu lagi og afar
asnalegt að breyta því bara af
því að maður situr í sjón-
varpssal.
Ég vona að þróunin haldi
áfram í þessa átt. Og að frels-
ið til að vera (og vera ekki)
tepra lifi áfram góðu lífi í ís-
lensku sjónvarpi.
Morgunblaðið/Jóra
Frelsi til að vera
(og vera ekki) tepra
bab@mbl.is
Birna Anna
á sunnudegi