Morgunblaðið - 02.02.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 2. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
30. janúar 1983: „Fyrir réttu
ári voru stjórnmálamenn að
byrja að setja sig í stellingar
vegna sveitarstjórnakosning-
anna sem fram fóru í maí.
Einmitt á þessum tíma fyrir
ári tóku sjálfstæðismenn að
vekja athygli á því hvílíkt slys
það yrði í skipulagsmálum ef
haldið yrði áfram á þeirri
braut vinstrimanna að ætla
framtíðarbyggð höfuðborg-
arinnar stað í hæðunum við
Rauðavatn, miklu nær væri að
byggja meðfram ströndinni.
Helstu gagnrök vinstrimanna
voru þau, að borgin hefði ekki
eignarhald á löndum meðfram
ströndinni, ekki hefði tekist á
rúmum áratug að ná sam-
komulagi um landið umhverfis
tilraunastöðina á Keldum og
rannsóknastofnanirnar á
Keldnaholti. Sjálfstæðismenn
létu þennan andróður ekki
aftra sér og í kosningunum
höfnuðu Reykvíkingar vinstri-
mönnum. Sjálfstæðismenn
fengu traustan meirihluta og
strax eftir kosningar hófu þeir
markvissa stjórn á málefnum
Reykjavíkur.“
. . . . . . . . . .
27. janúar 1963: „Menn halda
að vonum, að þessi orð sé að
finna í kommúnistamálgagn-
inu, en svo er ekki. Það er
málgagn Framsóknarflokks-
ins, sem í gær er að lýsa yfir
stuðningi sínum við komm-
únista í Dagsbrún og öðrum
launþegafélögum. Enn sem
fyrr er samvinnan svo náin
milli Framsóknarmanna og
kommúnista og málflutningur
þeirra svo samræmdur, að
ekki gengur hnífurinn á milli.
Kommúnistar reka kosning-
arnar í Dagsbrún að þessu
sinni með geysimikilli hörku,
enda telja þeir mikið í húfi, því
að þeir hafa að undanförnu
tapað verulegu fylgi í félaginu.
Og ekki stendur á Framsókn-
armönnum að veita þeim
fyllsta stuðning.“
. . . . . . . . . .
30. janúar 1943: „Það hefur
lostið upp miklu harmakveini í
blöðum vinstri flokkanna við
andlát bifreiðaeinkasölufrum-
varpsins á Alþingi.
Það hefir áður verið bent á
það hjer í blaðinu, hversu
vinstri flokkarnir sjeu nú lík-
legir til sameiginlegra úr-
lausna hinna margvíslegu
vandamála og stjórnarsam-
starfs, þegar heilindin milli
þeirra eru ekki meiri en svo,
að þeir láta sameiginlegt
stefnumál, einkasölu-
ástfóstrin, andast í höndum
sjer, vegna ómerkilegrar tog-
streitu um minni háttar at-
riði.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Á
RNI Kristjánsson er án efa
meðal merkustu frum-
kvöðla íslensks menningar-
lífs á tuttugustu öld. Hon-
um verður seint fullþakkað
það óeigingjarna og mikla
starf sem hann hefur innt
af hendi um áratugaskeið
við að leiða þjóðina inn í heim klassískrar tónlist-
ar, sem píanóleikari og tónlistarkennari, skóla-
stjóri Tónlistarskólans í Reykjavík og loks tónlist-
arstjóri Ríkisútvarpsins.
Lífshlaup Árna, sem fæddur er árið 1906,
spannar tímabil mikilla umbreytinga í íslensku
samfélagi. Ekki þótti sjálfgefið að fólk af hans
kynslóð gengi menntaveginn, hvað þá að það færi
á unga aldri utan til náms. Eins og Böðvar Guð-
mundsson orðaði það í grein sem birtist í Lesbók
30. mars 1996 og fjallaði um Árna hafði kynslóð
hans „ekki mikið af neinu nema framfaravilja“.
Óhætt er að segja að sá vilji hafi verið leiðarljós
Árna allan hans starfsaldur. Sjálfur hefur Árni þó
sagt frá því í viðtali við Guðrúnu Guðlaugsdóttur
hér í Morgunblaðinu, að hann hafi verið svo upp-
burðarlítill sem barn að fyrsti tónlistartími hans
fór út um þúfur vegna feimni. Það bráði þó nægi-
lega fljótt af honum til þess að einungis tólf ára
gamall fór hann í sína fyrstu tónleikaferð. Sextán
ára var hann sendur til Berlínar til tónlistarnáms,
á þeim tímum er þýskt efnahagslíf var í rúst og
einn mesti hildarleikur tuttugustu aldar í uppsigl-
ingu. Að Þýskalandsdvölinni lokinni hélt hann
áfram píanónámi sínu í Danmörku, en á þeim
rúma áratug sem Árni dvaldi kornungur erlendis
fékk hann þann smjörþef af heimsmenningunni
er hann bar í farteski sínu hingað heim og hefur æ
síðan haldið á lofti.
Í starfi sínu sem tónlistarkennari og skólastjóri
átti Árni drjúgan þátt í því að móta marga helstu
tónlistarmenn þjóðarinnar og um leið það tónlist-
arumhverfi sem þjóðin býr enn að. Sem tónlistar-
stjóri Ríkisútvarpsins gegndi hann að sjálfsögðu
álíka mikilvægu og mótandi uppfræðsluhlutverki
í íslensku menningarlífi. Hann hefur einnig sinnt
ritstörfum og þýðingum allt fram á þennan dag,
en greinasafn eftir hann kom út hjá Almenna
bókafélaginu árið 1986 undir heitinu „Hvað ertu
tónlist?“. Á síðustu árum hefur Árni haldið rit-
störfum sínum ótrauður áfram, með þýðingum og
útgáfu á bókum um tónlist sem mikill fengur er í
fyrir íslenska tónlistarunnendur. Bækurnar í
þessari ritröð eru nú orðnar fimm og kom sú síð-
asta þeirra út nú fyrir síðustu jól. Þær eru: „Um
Johann Sebastian Bach, líf hans, list og listaverk“
eftir Johann Nikolaus Forkel í þýðingu Árna;
„Bréf Mozarts“, úrval sem Árni tók saman; „Tón-
list sem lifir“ eftir Carl Nielsen í íslenskri þýðingu
hans; „Um Fryderyk Chopin, ævi hans og einstök
verk“, sem Árni er sjálfur höfundur að; og að lok-
um „Beethoven í bréfum og brotum“, en efnivið
þeirrar bókar tók hann saman og þýddi.
Af formálsorðum Árna að þessum bókum má
ráða hversu mikil áhrif þessi frægu tónskáld hafa
haft á líf hans og hugarheim. Í bókinni um
Beethoven segir hann t.d. frá því að tónskáldið
hafi eitt sinn birst honum í draumi: „Ég var þá, er
hann birtist mér í draumsýn, honum mjög háður.
Mun ég þá hafa verið á aldrinum tólf til þrettán
ára, harmóníumnemandi hjá Sigurgeiri [Jóns-
syni] söngkennara á Akureyri, og hafði kynnst vel
sorgarmarsi Beethovens í b-moll, lokaverkefninu
í Staphs Harmonium Album. Marsinn sá var mín
eina huggun, er eitthvað angursamt sótti að mér.
Skyldi Beethoven vilja banna mér misnotkun
mína á hinum hugarstyrkjandi og hjartnæma
sorgarmarsi sínum?“ Það fylgir síðan sögunni að
Árni áttaði sig fljótt á því að tilgangurinn með
tónlist Beethovens var einmitt sá sem hann hafði
sjálfur uppgötvað; að láta gleðina spretta úr þján-
ingunni. Árni vísar til þeirra orða Beethovens að
ekkert sé „háleitara en að nálgast guðdóminn öðr-
um mönnum fremur og stafa þaðan geislum hans
yfir mannkynið“, og túlkar það á þann veg að „ríki
Beethovens [hafi verið] í óendanleikanum en
mannheimur vettvangur hans“.
Þótt margir kynnist listum með áhrifaríkum
hætti eru þeir fáir sem ánetjast listum af þeim
krafti sem hér er lýst. Enn færri eru þeir sem
helga sig því að miðla þeim krafti til annarra með
svo margvíslegum og langvarandi hætti sem Árni
Kristjánsson.
Tónlistarsjóður
í undirbúningi
Menntamálaráðherra,
Tómas Ingi Olrich, til-
kynnti við afhendingu
íslensku tónlistarverð-
launanna í Borgarleikhúsinu fyrir skömmu að
verið væri að undirbúa tillögur um stofnun tón-
listarsjóðs í ráðuneytinu. Hlutverk sjóðsins mun
verða að veita styrki til tónlistarverkefna hér á
landi og erlendis, en að auki á sjóðurinn að veita
styrki til útrásar íslenskrar tónlistar, sem er nýtt
viðfangsefni. Þessi tilkynning ráðherra ber óneit-
anlega vott um aukinn áhuga menntamálaráðu-
neytisins á því að koma íslenskri listsköpun á
framfæri á erlendum vettvangi og án efa er það sá
hluti þessarar tillögu sem tónlistarmenn binda
mestar vonir við.
Eins og oft hefur komið fram er ákaflega mik-
ilvægt að huga að framgangi íslenskrar listsköp-
unar í stærra samhengi en því sem við búum við
hér heima. Að öðrum kosti er hætta á að menntun
og hæfileikar sem oft standast samanburð við það
sem aðrar þjóðir eiga best njóti ekki sannmælis
nema í mun þrengra samhengi íslensks listheims.
Eins og dæmin sanna eiga íslenskir tónlistar-
menn, úr öllum greinum tónlistarinnar, fullt er-
indi við umheiminn. Fyrr á tímum vakti Jón Leifs
athygli erlendis fyrir tónsmíðar sínar, og þótt
sagan yrði síðan til þess að minna varð úr þeirri
vegsemd á þeim tíma en efni stóðu til hefur hróð-
ur hans erlendis aukist aftur í seinni tíð. Á und-
anförnum árum hafa tónskáld á borð við Þorkel
Sigurbjörnsson og Atla Heimi Sveinsson komið
verkum sínum á framfæri erlendis í nokkrum
mæli og vakið verðskuldaða eftirtekt. Hafliði
Hallgrímsson er einnig gott dæmi um íslenskt
tónskáld sem ákaflega vel hefur vegnað erlendis,
en hann hefur um langt árabil verð búsettur utan
landsteinanna og þar af leiðandi verið nær hring-
iðu hins erlenda tónlistarheims en þeir sem starfa
að mestu leyti hér á landi. Velgengni Áskels Más-
sonar nýverið á erlendum vettvangi er einnig
fagnaðarefni, en fyrir stuttu var sagt frá því hér í
blaðinu er tveir frægustu slagverksleikarar
heims, þau Evelyn Glennie og Gert Mortensen,
frumfluttu nýjan slagverkskonsert, „Crossings“,
eftir hann. Í því tilfelli fóru aðstandendur tón-
leikanna fram á það við Áskel að hann skrifaði
verkið fyrir þessa ákveðnu hljóðfæraleikara, en
ekki þarf að orðlengja hversu miklu máli það
skiptir um framtíðarhlutskipti nýrra konserta að
koma þeim strax inn á efnisskrá svo þekktra
hljóðfæraleikara.
Dæmi um tónlistarfólk sem fyllilega stendur
undir væntingum erlendis eru ekki síður fyrir
hendi í heimi íslenskrar dægurtónlistar. Björk
Guðmundsdóttur ber þar að sjálfsögðu hæst, en
hljómsveitir á borð við Sigur Rós, Quarashi og
Múm hafa einnig staðið sig vel undanfarin miss-
eri. Ef horft er lengra aftur er einnig full ástæða
til að minnast velgengni Þóris Baldurssonar og
hljómsveitarinnar Mezzoforte. Allir þeir lista-
menn sem hér hafa verið taldir upp hafa náð ótrú-
legum árangri þrátt fyrir að ekki hafi verið til
neinn formlegur farvegur hér á landi til þess að
koma listsköpun þeirra á framfæri utan heima-
haganna. Leiða má líkur að því að mun fleiri hefðu
getað náð lengra ef íslenskum tónlistarmönnum
hefði ekki reynst jafn erfitt að fylgja sínum fyrstu
tækifærum eftir og raun ber vitni.
Í því sambandi hefur oft verið vísað til þess á
Norðurlöndum hversu vel Svíum tókst að halda
utan um útrás hljómsveitarinnar Abba á sínum
tíma, en það var ekki síst Stig Anderson, umboðs-
manni þeirra og framkvæmdastjóra, að þakka.
Með markvissri skipulagningu og eftirfylgni í
kjölfar þeirra fyrsta stóra ávinnings var reyndin
sú að frægð hljómsveitarinnar og það sem vel-
gengni hennar leiddi af sér fyrir sænskan tónlist-
ariðnað gekk Svíum ekki úr greipum. Allar helstu
plötur Abba voru t.d. gefnar út í Svíþjóð af fyr-
irtækinu Polar Records, og margföldunaráhrifin
af þeirri staðreynd einni skiptu miklu fyrir
sænskt tónlistarlíf. Óhætt er að segja að Svíum
hafi tekist að snúa meðbyrnum af þeim sköpunar-
krafti sem í útrás sænskrar popptónlistar bjó til
baka inn í atvinnu- og efnahagslífið í tilfelli Abba.
Sú staðreynd varð seinna meir að áhrifamikilli
táknmynd í gegnum hin konunglegu sænsku tón-
listarverðlaun, Polar-tónlistarverðlaunin, því það
var einmitt Stig Anderson sem varð upphafsmað-
ur þeirra með því að stofna sjóðinn utan um
rausnarlegan hluta Abba-auðsins, öðrum tónlist-
armönnum til hvatningar.
Augljósasta hliðstæðan við Abba hér á landi
hvað vinsældir og heimsfrægð varðar er auðvitað
Björk. Jákvæð áhrif velgengni hennar hafa skilað
sér með margvíslegum hætti inn í íslenskt tónlist-
arlíf, eins og margir hafa orðið til að benda á. Að
sjálfsögðu deilir enginn um rétt hennar til að gefa
tónlist sína út hvar svo sem henni sýnist í heim-
inum, en það er óneitanlega freistandi að velta því
fyrir sér hver margföldunaráhrifin hefðu orðið ef
sá iðnaður, hönnun, listsköpun og markaðssetn-
ing er tengist hennar útgáfustarfsemi hefði átt
sér samastað hér á landi í ríkari mæli. Slíkt hefði
þó vitaskuld aldrei verið mögulegt nema farvegur
til markvissrar útrásar hefði verið fyrir hendi til
að byrja með.
Það er því einstaklega ánægjulegt að mennta-
málaráðuneytið skuli nú ætla að sjá til þess að þau
HAVEL
Vaclav Havel lætur af embættisem forseti Tékklands í dag.Með brotthvarfi hans úr
embætti verða ákveðin þáttaskil.
Fulltrúi andófsmannanna, sem
gengu fram fyrir skjöldu nánast
einir síns liðs og tókust á við ofurafl
kommúnistastjórnanna, dregur sig í
hlé.
Á valdaárum kommúnista í Sov-
étríkjunum og leppríkjum þeirra í
Austur-Evrópu vakti fámennur hóp-
ur einstaklinga aðdáun umheimsins
fyrir kjark og dirfsku, þegar þetta
fólk bauð einræðisstjórnunum byrg-
inn. Yfirleitt var um að ræða skáld,
rithöfunda og aðra listamenn. And-
staða þeirra við kúgunaröfl komm-
únismans birtist í verkum þeirra
sem yfirleitt voru bönnuð en var
dreift eftir neðanjarðarkerfum og
náðu þannig til fólksins.
Það er kaldhæðni í því fólgin að á
sama tíma og andstaðan við komm-
únismann kom sterkust fram í
kommúnistaríkjunum hjá þessum
hópum lögðu kommúnistar annars
staðar áherzlu á að fá skáld og
listamenn til fylgis við sig og tókst
það í ríkum mæli, meðal annars hér
á Íslandi. Sá pólitíski mælikvarði,
sem lagður var á verk skálda og
annarra listamanna í áratugi af
þessum sökum markaði líf heillar
kynslóðar. Enn búum við við leifar
þessa pólitíska mats. Að því hlýtur
að koma að faglegt endurmat á
verkum þessa fólks úr báðum fylk-
ingum fari fram.
Havel var í fremstu röð andófs-
manna í kommúnistaríkjunum. Verk
hans voru bönnuð. Hann var sjálfur
settur í fangelsi. Hann varð tákn
andstöðunnar við kúgun kommún-
ismans í heimalandi sínu og víða um
heim.
Það urðu því söguleg umskipti
þegar Havel varð leiðtogi þjóðar
sinnar eftir fall kommúnismans og
flutti úr fangelsinu í kastalann í
Prag.
Í forsetatíð sinni skapaði Havel
sér sérstöðu meðal þjóðarleiðtoga.
Eftir því var tekið sem hann sagði
enda talaði hann á annan veg en
aðrir þeir sem slíkum stöðum
gegna.
Nú eru nýir tímar. Andófsmenn-
irnir sem börðust fyrir þeim sjálf-
sagða rétti fólks að tjá skoðanir sín-
ar hverfa af sviðinu og nýjar
kynslóðir taka við. Með sama hætti
og Havel varð eitt helzta tákn
þeirra er brottför hans úr embætti
merki um þáttaskil. Á nýjum kyn-
slóðum hvílir sú mikla ábyrgð að
tryggja að barátta andófsmannanna
hafi ekki orðið til einskis.
STALÍNGRAD
Í dag eru sextíu ár liðin frá því aðorrustunni um Stalíngrad lauk
með ósigri Þjóðverja. Í þeirri orr-
ustu og skriðdrekaorrustunni við
Kúrsk urðu þáttaskil í heimsstyrj-
öldinni síðari og herir nazista hófu
undanhaldið sem endaði með hinum
örlagaríku atburðum í neðanjarð-
arbyrgi Adolfs Hitlers í Berlín vor-
ið 1945.
Á tíma Sovétríkjanna og komm-
únismans áttu Vesturlandabúar
erfitt með að viðurkenna hve stór
hlutur Rússa og fylgiþjóða þeirra
var í falli nazismans. Það er liðin
tíð og sagnfræðingar nútímans
draga fram í dagsljósið ítarlegar
upplýsingar um þessa atburði alla.
Orrustan um Stalíngrad – sem og
skriðdrekaorrustan við Kúrsk –
einkenndist af óhugnanlegum átök-
um, þar sem að lokum var barizt
götu úr götu, hús úr húsi og maður
við mann.
Haldi einhverjir að stríð séu eft-
irsóknarverð ættu þeir hinir sömu
að lesa frásagnir af þessari orr-
ustu. Þar unnu Rússar og banda-
menn þeirra í austri hetjudáð sem
lengi mun lifa í sögunni.