Morgunblaðið - 28.03.2003, Blaðsíða 38

MINNINGAR
38 FÖSTUDAGUR 28. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Árni Kristjáns-son fæddist á
Grund í Eyjafirði 17.
desember 1906.
Hann lést á hjúkrun-
arheimilinu Sóltúni
19. mars síðastlið-
inn. Foreldrar hans
voru Kristján Árna-
son kaupmaður á
Akureyri og Hólm-
fríður Gunnarsdótt-
ir.
Árni lærði á
harmóníum hjá Sig-
urgeiri Jónssyni
söngmeistara á Ak-
ureyri, en hélt síðan til Berlínar
1923 til náms hjá Isolde, dóttur
Xavers Scharwenka og síðar til
Kaupmannahafnar. Árni fluttist
aftur heim til Íslands 1932 og
það ár kvæntist hann Önnu Guð-
rúnu Steingrímsdóttur, f. 16. júlí
1910, dóttur Steingríms Matth-
íassonar héraðslæknis og Krist-
ínar Katrínar Thoroddsen.
Þau Árni og Anna héldu utan
til Þýskalands á ný sama ár en
bjuggu síðar í Kaupmannahöfn
uns þau fluttust heim til Íslands
1933 er Árni tók við stöðu sem
kennari við Tónlistaskólann í
Reykjavík. Þau Árni og Anna
eignuðust þrjú börn, Ingva
Matthías, f. 3. september 1933, d.
28. september 1996, Kristján, f.
26. september 1934, og Kristínu
Önnu, f. 14. mars 1943. Barna-
börn Árna og Önnu voru ellefu,
en tvö eru látin. Barnabarna-
börnin eru fjórtán og barna-
barnabarnabörnin fimm.
Árni kenndi við Tónlistarskól-
ann í Reykjavík frá 1933 til 1959,
var yfirkennari og
varaskólastjóri
1936 til 1956 og
skólastjóri 1956 til
1959.
Árni varð tónlist-
arstjóri Ríkisút-
varpsins 1959 og
gegndi því starfi til
1975.
Árni hélt fjölda
tónleika hérlendis
sem erlendis sem
einleikari og kom
einnig fram með
öðrum tónlistar-
mönnum. Þá hljóð-
ritaði hann mikið af píanóleik
sínum fyrir útvarp og lék inn á
eina hljómplötu. Árni sat m.a. í
stjórn Sinfóníuhljómsveitar Ís-
lands og Bandalags íslenskra
listamanna, var meðal stofnenda
Félags íslenskra tónlistarmanna
og var formaður þess um skeið
og formaður tónlistarnefndar
NOMUS.
Árni skrifaði talsvert um tón-
list og eftir hann liggur ritgerða-
safnið Hvað ertu tónlist? sem
kom út 1986 og skrif hans og
þýðingar á bókum um Mozart,
Carl Nielsen, Bach, Chopin og nú
síðast Beethoven, en sú bók kom
út skömmu fyrir síðustu jól. Árni
hlaut margs konar viðurkenn-
ingar fyrir störf sín og var m.a.
heiðursborgari Fort Worth, heið-
ursfélagi Félags íslenskra tón-
listarmanna og Tónlistafélags
Akureyrar og sæmdur hinni ís-
lensku fálkaorðu þrívegis.
Útför Árna verður gerð frá
Dómkirkjunni í Reykjavík í dag
og hefst athöfnin klukkan 13.30.
Við fráfall Árna Kristjánssonar pí-
anóleikara hafa orðið þáttaskil í ís-
lensku menningar- og tónlistarlífi.
Árni Kristjánsson var sannur lista-
maður. Hann lifði í tónlistinni. Hún
var honum nauðsyn og orkugjafi.
Strax á unga aldri leiddi móðir hans
hann að orgelinu þegar eitthvað
bjátaði á. Í sorgarmarsi Beethovens
fékk hann þá sefað sitt angur. Djúp-
ar tilfinningar og viðkvæmni voru
förunautar hans í lífinu. Hann átti
líka til þrótt og þor og hélt sig ætíð
við sínar skoðanir. Hann gekk sína
götu og fór aðrar leiðir en margir
aðrir. Árni hélt sig við gömul og góð
gildi og festuleysi nútímans var hon-
um ekki að skapi. Hann vildi umfram
allt, að menning sæti í fyrirrúmi og
hafði ímugust á öllu yfirborðslegu.
Hann hafði sínar föstu skoðanir um
list og listamenn og virtist skynja af
óvenjulegu næmi hvað með þeim
bærðist.
Vera mín hjá Árna í píanótímum,
fyrir meira en hálfri öld, voru mér
sannkallaðar sólskinsstundir.
Hann kenndi mér að bera lotningu
fyrir hinum gömlu meisturum. Ljóð
án orða Mendelssohns fengu róman-
tískan blæ: Í fölri birtu tunglsljóss-
ins leið gondóllinn áfram og í fjarska
heyrðust klukkur klingja og hann
gleymdi ekki elskendunum í bátnum.
Árni var dýrkaður mjög af nem-
endum sínum sem allir lögðu sig
fram um að vera honum að skapi. Í
kvöldbænum mínum bætti ég því við
„að ég mætti spila svo honum Árna
líkaði.“ Og þannig er það enn.
Píanóleikur hans var okkur opin-
berun og svo komu allar hinar merku
bækur hans, þessa fjölgáfaða manns.
Auk þess mátum við mikils hina
miklu góðvild hans og hjálpsemi,
sem ekki krafðist endurgjalds. Ég
hef persónulega misst náinn vin og
vil reyna að muna hann sem fyrir-
mynd og fordæmi hans, en þannig
mun hann best syrgður.
Við Grímhildur sendum Önnu,
hinum trausta lífsförunauti hans, og
börnum og öðrum ættingjum sam-
úðarkveðjur. Hinn þreytti maður
hefur fengið hvíld. Megi honum
mæta birta og ljós í hinum nýju
heimkynnum – ljós sem er í ætt við
það sem hann reyndi að kveikja og
glæða á lífsleið sinni.
Haukur Guðlaugsson.
Við lát míns gamla kennara og
vinar, Árna Kristjánssonar, hverfur
hugurinn langt aftur í tímann, til árs-
ins 1939, þegar ég sem ungur dreng-
ur kom heim til hans á Hávallagöt-
una í fyrsta spilatímann. Þá þegar
laðaðist ég svo að þessum heillandi
manni að hann varð óðara mikilvæg-
ur þáttur í lífi mínu. Á árunum sem á
eftir fóru var hann mér ekki aðeins
lærifaðir heldur líka náinn vinur.
Jafnan síðan hef ég notið ómældrar
fræðslu hans um leyndardóma lífsins
og listarinnar, enda var þar aldrei
komið að tómum kofunum. Mest
virði var þó vinátta hans og sá styrk-
ur sem hann veitti mér á ýmsum
skeiðum ævi minnar og þá mest þeg-
ar á móti blés.
Það má með sanni segja að Árna
var margt til lista lagt og fjölhæfur
með afbrigðum, en hann var þó fyrst
og fremst píanisti. Ég ætla því að
fjalla lítillega um þá hlið hans og
kennsluna í þessum fáu orðum sem
ég festi hér á blað. Þegar hann var í
broddi lífsins hélt hann óteljandi tón-
leika bæði einn og með öðrum við
miklar vinsældir og aðdáun þeirra
sem á hlýddu.
Árni var stórbrotinn listamaður
og þegar best lét var hann innblásinn
og náði hæstu hæðum í túlkun sinni.
Það hríslaðist oft um mann þegar
hann komst á flug. Blæbrigðaríkur
söngur laglínunnar, þéttleiki hljóms-
ins og litauðgi milliraddanna var
undraverð. Hann var ekki hinn glitr-
andi virtúós heldur skáldið sem sat
við hljóðfærið, og hann kunni að láta
þögnina tala.
Hans menn voru Beethoven og
Chopin og í verkum þeirra er hann
minnisstæðastur.
Árið 1923 kom Árni, þá kornungur
piltur, beint frá Akureyri til Berlínar
og dvaldi þar við píanónám um ára-
bil. Í þessari kraumandi höfuðborg
Weimarlýðveldisins, þar sem listirn-
ar blómstruðu og öfgafullt skemmt-
analíf stórborgarinnar var nær
hömlulaust, kynntist hann róttækum
ungum námsmönnum sem voru tals-
vert eldri og þroskaðri en hann og
varð fyrir miklum áhrifum af þeim.
En öðru fremur naut hann þar
óspart hámenningar þess tíma og
heyrði og sá flesta höfuðsnillinga
allra listgreina og bjó að þeirri ómet-
anlegu reynslu alla tíð.
Árni var gæddur fágætri gáfu hins
mikla kennara sem sumir telja jafn-
vel vera enn sjaldgæfari en sjálf
listagáfan. Það var ógleymanlegt að
vera í tímum hjá honum þegar hann
sveif um geiminn og hreif nemendur
sína með sér inn í dulheima listarinn-
ar. Það var sannarlega mikið happ
fyrir íslenska tónlist þegar hann kom
heim árið 1933 eftir sína löngu náms-
dvöl erlendis og hóf kennslu við Tón-
listarskólann í Reykjavík. Þá urðu
þáttaskil og lagður var grunnur að
æðra námi í píanóleik hér á landi.
Fljótlega útskrifuðust fyrstu nem-
endur Árna úr skólanum og reynd-
ust margir þeirra frábærir tónlist-
armenn og kennarar. En Árni sjálfur
hélt áfram að kenna í meira en hálfa
öld með þeim árangri að hann má
sannarlega kallast faðir íslenskra pí-
anista.
Þegar litið er á störf Árna í þágu
tónlistarinnar hér heima, þá voru
þau vissulega bæði fjölbreytt og
mikilvæg og verða seint fullþökkuð.
En mér er þó á þessari stundu efst í
huga að með honum eigum við á bak
að sjá einum svipmesta listamanni
okkar á liðinni öld, píanóleikaranum
Árna Kristjánssyni.
Jón Nordal.
Ég minnist eins og það hafi verið í
gær þegar ég sá Árna í fyrsta sinn.
Ég man hverng hann, heimsmanns-
legur í fasi, hélt sig til hlés og skoðaði
mig gaumgæfilega í krók og kring
svo lítið bæri á. Svo gagnrýnislegur
fannst mér hann að ég man enn
hverja flík sem ég var í það kvöld, því
eins og konum er tamt var mín fyrsta
hugsun hvort ég væri eitthvað vit-
laust til fara. Um Árna vissi ég það
helst að hann hafði verið píanókenn-
ari mannsefnis míns, sem stóð þarna
við hlið mér uppdubbaður í kjólföt
eftir að hafa debúterað. Ég vissi líka
að píanistinn ungi kom Árna meira
en lítið við. Árni hafði alið hann upp í
tónlistinni frá því hann var þrettán
ára og var honum meira en venjuleg-
ur kennari, bæði náinn vinur og ein-
lægur velunnari.
Framhald þessa fyrsta fundar er
hulið þoku, en eitt er víst að þegar
við hjónin fluttumst alkominn heim
nokkrum árum síðar fann ég fljót-
lega að hann taldi mig Jóni sam-
boðna, svo hann kippti mér með und-
ir sinn verndarvæng.
Urðum við með tíð og tíma ein-
staklega miklir mátar: Árni, Anna,
Jón og ég.
Við umgengumst mikið og nutum
okkar vel saman öll fjögur. Enga var
eins mikil unun að hitta og þau og
gera sér dagamun með. Við áttum bíl
en þau ekki og varð það brátt að sið
þegar við komum af tónleikum eða
höfðum verið einhvers staðar saman
í teiti, að við skutluðum þeim heim á
Hávallagötuna og þau buðu okkur
„að líta aðeins inn“.
Heimilið þeirra „osede af kultur“,
svo ég sletti nú dönsku, og maður
fann fljótt að þar innan veggja hafði
verið mikið músíserað og margar
sögur sagðar. Áttu bæði hjónin jafn-
an þátt í að skapa þetta lifandi og
vitsmunalega andrúmsloft. Ég minn-
ist þess hvernig Árni – eftir að hann
hafði sinnt barhæfileikum sínum
með óviðjafnanlegum elegans – tyllti
sér niður í djúpan stól og dró smám
saman upp úr minningasafni sínu
eitt og annað skemmtilegt. Frá Berl-
inarárunum þegar hann æfði svo
mikið að hann varð að kaupa gúanó
til að smyrja á úlnliðina við síversn-
andi sinaskeiðabólgu, af löngu liðn-
um listamönnum eins og d’Albert og
Rachmaninov sem hann heillaðist af
sem ungur námsmaður, eða Rudolf
Serkin og Adolf Busch sem þau hjón-
in kynntust vel. Anna sagði okkur
frá sinni stórfallegu móður sem lagði
út í lönd í leit að lífsspeki og andlegri
fræðslu hjá Krisnamurti, frá föður
sínum sem starfaði um skeið sem
læknir í Danmörku, eða frá ýmsum
heimilisháttum hjá afa sínum, klerk-
inum og sálmaskáldinu Matthíasi
Jochumssyni. Já, svona mætti lengi
tína það til sem bar á góma.
Árni, sem var guðfaðir dóttur okk-
ar, fylgdist alla tíð vel með henni og
tók sitt hlutverk alvarlega, því trúin
bjó í honum. Það fann maður oft og á
margan hátt, ekki síst þegar hann
spilaði á hljóðfærið sitt, sem ég því
miður heyrði hann alltof sjaldan
gera. Börnin mín kölluðu Árna með
lotningu rabarbaramanninn og þau
saman rabarbarahjónin og kom það
ekki til af því að þau voru bæði há og
spengileg, heldur af því að Anna,
sem hefur græna fingur, gaf okkur
lengi vel eins mikinn rabarbara og
við gátum í okkur látið, og seinna af-
bragðs rabarbarahnaus sem dafnaði
og breiddist út í garðinum okkar.
Lengi vel var rabarbarinn ásamt
graslauknum og kettinum talinn
með sem óaðskiljanlegur hluti fjöl-
skyldunar. Eru allir þessir smáhlutir
sem hér þyrlast fram í hugann að-
eins brotabrot af því sem hefur gefið
ilm í líf mitt í samskiptunum við
Árna og Önnu.
Eitt er þó ónefnt með Árna sem
mér þykir líkast til vænst um af öllu
og var það bara milli hans og mín.
Eitt sinn veitti hann mér upphefð –
eða ég tók það þannig – þegar hann
sagði með alvörusvip: „Við erum
fóstbræður.“
Þessi óvæntu orð endurtók hann
eftir það iðulega við mig við alls kyns
tækifæri og nú síðast á níutíu og sex
ára afmælisdegi sínum í desember
sem leið. Nú má skilja þessi orð á
marga vegu, því Árni var marg-
slunginn maður og hreint ekki auð-
lesinn. Eins og myndverk hafði hann
marga fleti þar sem birta og skuggi
kallast á, en mynda samt eina órjúf-
anlega heild. Reyndar veit ég ekki
með vissu hvernig ég á að skilja
þetta hlutverk mitt sem fóstbróðir,
þótt mig gruni það. Árni hleypti mér
aldrei að með að spyrja nánar út í
það, svo þessi sérstæða nafngift hans
mun því enn um sinn „vera sem bögl-
að roð fyrir brjósti mínu“. Líkast til
svo lengi sem ég tóri.
Að lokum óska ég Árna velfarn-
aðar á nýjum slóðum og kveð hann
með söknuði. Megi þessi fóstbróður-
lega vísa Bólu-Hjálmars fylgja hon-
um áleiðis.
Mínir vinir fara fjöld,
feigðin þessa heimtar köld.
Ég kem eftir, kannske í kvöld,
með klofinn hjálm og rofinn skjöld,
brynju slitna, sundrað sverð og syndagjöld.
Solveig Jónsdóttir.
Það get ég sagt með sanni;
sæld er að una hjá vini,
eyfirskum aðalsmanni:
Árna Kristjánssyni.
Á útveggnum tróndi járnskúlptúr
sem sýndi Don Quixote og Sancho
Panza á herför sinni. Er húsráðandi
kom til dyra sagði hann sér svipa til
þeirra; hann hefði glímt við vind-
myllur alla ævi.
Hann leiddi mig upp í „ruslakomp-
una“ sína – og væri stássstofan mín
sem ruslakompan sú! Steinwayinn í
horninu, uppi um veggi myndir af
heimsfrægu listafólki sem tengst
hafði honum tilfinningaböndum –
líkt og allir hlutu að gera sem kynnt-
ust þessum manni. Slíkir voru per-
sónutöfrar hans.
Hér gat að líta bókasafn húsráð-
andans – og þvílíkt safn! Úrval alls
hins besta sem vestræn menning
hefur saman sett. Þar spjölluðum við
margt í skini lampans, meðan ís-
lenskt skammdegi rann sitt skeið úti
fyrir. Á slíkum stundum kynntist ég
sálardjúpum þessa manns sem svo
margt hafði lifað og hugsað. Engan
mann hef ég hitt sem las slíkar ást-
ríður og hughrif úr tónum! Tónlistin
varð honum ómæld uppspretta. Á
hana var hann óvægur en skarpur
dómari. Alla gömlu meistarana hafði
hann í hávegum – en Chopin var heil-
agur. Ímigust hafði hann á sýndar-
spili og fingragandreið „virtúósa“.
Og „das künstliche“ var honum um
geð, jafnt í hljómlist sem daglegu lífi.
Allar helstu menningarlindir tutt-
ugustu aldar hafði þessi maður
kynnst við. Margt mótlætið hafði rist
hann – en óskert var manngildi hans
og mildi. Og er hann kvaddi mig
höndum tveim – sagði hann eitt sinn
sem ósjálfrátt: „Wir bleiben
Freunde!“
Mér er minnisstætt, eitt sinn er ég
heimsótti hann, hve hann fylgdist
andaktugur með háloftasiglingu
roðaskýja. Öðru sinni hitti ég hann
gagntekinn af þýðingu Jónasar á
sálmi Addisons, „Festingin víða,
hrein og há …“. Og ég léði honum
ritföng svo hann gæti fest orð lista-
skáldsins góða hjá sér. Vera má að
þau hafi ratað í minnisbækur hans –
einar fegurstu bókmenntir sem ég
hef skyggnst í um dagana: Úrklippur
úr blöðum og tímaritum og hugrenn-
ingar með, eðalbornar og tærar.
Klippurnar lýstu næmum smekk á
hið myndræna sem mótar, bæði til
góðs og ills. „Árni er einn af þessum
mönnum sem allt lesa, allt vita og allt
skilja,“ sagði Páll Ísólfsson. Sannari
orð hafa vart verið fest á pappír.
Nú er Árni Kristjánsson allur – og
með honum síðasta líftaug okkar til
frumherjanna í tónlist og fagurfræð-
um. Hann mun þó lifa í hugskoti allra
þeirra sem honum kynntust og njóta
fengu mannhygðar hans. Og í skrif-
um sínum og þýðingum; einum stíl-
tærustu skrifum sem ég hef lesið.
Hann mun lifa í fantasíu Schumanns,
tónaglitrinu í fyrsta þætti d-moll-
konsertsins eftir Brahms og í Noct-
urne Chopins opus 62, „hulduspili
um dauðann“.
Að leiðarlokum sný ég kveðjuorð-
um hans eftir þjóðskáldið frá Fagra-
skógi til hans sjálfs: „Er lífið draum-
ur?“ Ef til vill fáum við svar við þeirri
spurningu, þegar við höldum til
ókunna landsins. En reynist svo, að
„þar bíða vinir í varpa, sem von er á
gesti“, vildi ég feginn eiga eftir að
hitta vin minn aftur fyrir hinu gullna
hliði, ljómandi af gleði og góðvild.“
Jón B. Guðlaugsson.
Vinur minn Árni Kristjánsson er
látinn og sakna ég hans mikið þótt
sambandið hafi verið stopult hin síð-
ari ár af eðlilegum orsökum. Ég
kynntist Árna fyrst ungur að árum
er hann lék í tríói Tónlistarskólans
ásamt Birni Ólafssyni og Dr. Edel-
stein, en tríóið lék stundum undir
söng móður minnar, Guðrúnar
Ágústsdóttur, m.a. á tónleikum í
Gamla bíói. Seinna hafði Árni sam-
band við mig og bauð mér í tónleika-
för með sér til Svíþjóðar. Þar fluttum
við m.a. íslensk þjóðlög og ræddi
Árni um lögin við áheyrendur. Við
fengum mjög góða gagnrýni og
hljóðrituðum við þjóðlög þessi ásamt
íslenskum og erlendum sönglögum
fyrir Ríkisútvarpið. Úrval þess var
gefið út á breiðskífu sem dagaði uppi
af annarlegum ástæðum.
Árni vann mikið fyrir Kammer-
músíkklúbbinn og er honum var falið
að standa fyrir flutningi á Schwan-
engesang Schuberts á tónleikum
klúbbsins hafði hann samband við
mig og bað mig að syngja ljóðalögin.
Var ég mjög montinn af. Ég var tutt-
ugu árum yngri en Árni og samband
okkar oft eins og samband föður og
sonar. Við æfðum mikið og leiðbeindi
hann mér myndarlega, ekki síst í
framburðinum á þýskunni sem hann
hafði frábært vald á. Sem betur fer
hljóðritaði Ríkisútvarpið flutning
okkar í hljóðveri 1 á Skúlagötu og
þegar farið var að huga að því að
gefa út geisladisk með úrvali af söng
mínum spurði ég Árna hvort ekki
mætti nota eitthvað af því sem við
hefðum hljóðritað saman á diskinn.
„Notaðu bara það sem þú vilt vinur,“
sagði Árni þá og þótti mér mjög
vænt um það. Þegar til kom urðu
diskarnir tveir og annar þeirra helg-
aður samvinnu okkar Árna Krist-
jánssonar.
Árni Kristjánsson var afburða-
greindur maður, fíngerður og við-
kvæmur en þó sterkur. Mér eru
ógleymanlegar allar þær stundir er
við áttum saman og veltum fyrir
okkur lögum og ljóðum og lærði ég
mikið af honum. Árni var ritfær mað-
ur og þótti mér vænt um að fá
Beethoven-bók hans fyrir jólin.
Eiginkonu Árna, Önnu G. Stein-
grímsdóttur, börnum og öðrum ætt-
ingjum sendi ég mínar innilegustu
samúðarkveðjur.
Megi guð blessa ykkur öll.
Kristinn Hallsson.
Árni Kristjánsson píanóleikari er
látinn. Með andláti hans verða kafla-
skipti í íslenskri menningarsögu.
Þegar skrifað er um slíkan mann er
erfitt að gera því efni viðhlítandi skil
í fáum orðum, því slíkt er umfang,
stærð og áhrif þessa manns á tónlist-
ar- og menningarlíf okkar Íslend-
ÁRNI
KRISTJÁNSSON