Morgunblaðið - 12.09.2003, Blaðsíða 28

LISTIR
28 FÖSTUDAGUR 12. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
É
G DÁI sjöunda áratuginn þótt ég
sé sjálfur afsprengi þess átt-
unda,“ segir Hanif Kureishi, þeg-
ar hann er spurður að því hvort
bækur hans séu að einhverju
leyti uppgjör við bækur kynslóðarinnar á undan
– við bækur höfunda á borð við Angelu Carter,
Ian McEwan og Martin Amis sem áttu sinn þátt
í því að opna breskan bókmenntaheim fyrir
málefnum sem áður þóttu óviðeigandi, eldfim,
ómerkileg eða hreinlega dónaleg. Hann segir
þetta fólk hafa opnað alveg nýja æð í menning-
arumræðu er óhjákvæmilega gaf hans kynslóð
meira svigrúm í sinni sköpun.
„Bókmenntirnar breytast einmitt með þess-
um hætti og það kemur glöggt fram t.d. í
bandarískum bókmenntum, sem ég hef alltaf
haft mikinn áhuga á. Þar þarf ekki annað en líta
til höfunda eftirstríðsáranna; Saul Bellow og
Philip Roth, og síðar James Baldwin, Ralph Ell-
ison, Toni Morrison svo einhverjir séu nefndir.
Það eru alltaf að koma fram nýir rithöfundar er
tilheyra minnihlutahópum og með þeim koma
ný bókmenntaform fram í dagsljósið – þetta er
það ferli sem heldur menningarlífi gangandi.“
Þessi hugmyndafræðilegu tengsl við fortíðina
eru augljós í verkum Kureishi, þar sem heim-
speki kallast iðulega á við poppmenningu og
pólitísk mál samtímans. Þó yfirleitt með for-
merkjum er bera vott um efasemdir og af-
hjúpun gamalla gilda sem úreltra eða ófull-
nægjandi. En af hverju skyldi Kureishi vilja
mæla gildi liðinni tíma með mælistikum sam-
tímans?
„Ég hef alltaf haft mikinn áhuga á heimspeki,
las hana reyndar í háskóla,“ útskýrir hann. „Og
í mínu starfi stend ég frammi fyrir þeirri spurn-
ingu hvernig hægt sé að finna nýjan efnivið í
bækur. Þegar ég skrifaði Búdda úthverfanna
(The Buddah of Suburbia, 1990) langaði mig til
að fjalla um eiturlyfjaneyslu, tónlist Jimi Hend-
rix, partý og allt það sem ég aðhafðist sem ung-
lingur og ekki hafði ratað í bækur áður. Þetta
nýja efni síaðist inn í eldra samhengi og þannig
bjó ég til nýja tegund bóka alveg eins og aðrar
kynslóðir hafa gert á undan mér. Með þessum
hætti tekst manni að umbreyta menningunni og
þeim hugmyndum sem til staðar eru um hefð-
ina. En hver einasta kynslóð höfunda þarf að
horfast í augu við þetta verkefni, þó ekki sé
nema vegna þess að hún er óánægð með það
sem fyrir er.“
Viðfangsefnið og annarleikinn
Í leit þinni að nýjum efniviði tókst þér m.a. að
koma auga á nýjar tilhneigingar á pólitískum
vettvangi, ofstækisfulla bókstafstrúarmenn,
eins og fram kemur í bók þinni Svarta albúmið
(The Black Album, 1995), áður en aðrir komu
auga á þá þróun. Þetta gerist á tímum þar sem
annars vegar er mikil umræða um fjölmenningu
þar sem skil á milli ólíkra heima virðast vera að
mást út, en einnig á tímum þar sem mjög alvar-
legir árekstrar verða á milli menningarheima. Í
þessu er fólgin áhugaverð þversögn svo það má
velta því fyrir sér hvaða hugmyndir þú gerir
þér um það sem vísað er til sem „annarleika“
[„otherness“] í bókmenntum og tilheyrir því
sem stendur utan við „normið“ í bresku sam-
félagi í dag?
„Í raun er ekki hægt að hugsa sér neitt við-
fangsefni í skáldskap án þess að eitthvað sé skil-
ið undan – sem tilheyrir þá því sem er ann-
arlegt. Það sem er undanskilið kann að tengjast
kynferði, eða trúarbrögðum eins og þau birtast
í samtímanum, eða jafnvel þöggun þeirra sem
ekki hafa fundið röddum sínum hljómgrunn.
Hið annarlega getur í raun verið hvað sem er og
ég hef mikinn áhuga á því sem gerist innan
þessara marka – hvað fólk er að aðhafast þar.
Mér finnst líka áhugavert hvernig annarleik-
anum er lýst í meðförum okkar hinna og hvern-
ig við skilgreinum hann hverju sinni. Og í raun
fjalla allar bókmenntir um þetta svið, kannski
vegna þess að það sem er annarlegt er yfirleitt
alltaf það sem er forboðið. Og ef til vill ekki síð-
ur vegna þess að sá hluti af manni sjálfum sem
ekki hefur verið viðurkenndur tilheyrir einnig
annarleikanum; kynhneigð manns, hatur og
árásarhneigð. Það má jafnvel finna samlíkingu í
því hvernig gyðingur ber ætíð versta hluta nas-
istans með sér.“
Fjölbreytileikinn hefur því ekki verið þurrk-
aður út þótt heimar skarist?
„Nei. Þetta fyrirbrigði sem ég er að lýsa
verður alltaf til staðar. Í augnablikinu eru það
hryðjuverkamenn sem tilheyra svæði ann-
arleikans, einnig bókstafstrúarmennirnir og
þeir sem leita hælis sem flóttamenn. Við getum
líka sagt að barnaníðingar séu á þessu svæði,
allt eftir því hvað er „í tísku“ hverju sinni. Sem
slíkur er annarleikinn því augljóslega mjög
mikilvægt umfjöllunarefni.
En þótt við lítum á viðfangsefnið og það sem
skilið er undan og tilheyrir annarleikanum sem
andstæður, þá má ekki gleyma því að þessir
tveir þættir eiga einnig mikið sameiginlegt.
Bandarísk bókstafstrú eins og sú sem Bush
boðar er í grundvallaratriðum nánast alveg eins
og bókstafstrú múslima. Það eru mjög djúp-
stæðar samsvaranir á milli Bush og Osama bin
Laden hvað snertir málefni á borð við kyn-
hneigð og viðhorf til fjölskyldunnar. Að sjálf-
sögðu eiga þeir það svo sammerkt að hata alla
sem eru frjálslyndir, það er varla til nokkur
bókstafstrúarmaður sem hatar frjálslyndi jafn-
mikið og George Bush,“ segir Kureishi alvar-
legur í bragði.
Hversu mikla nautn á maður skilið?
Heldurðu að þessi tvískinnungur í tilvist okk-
ar eigi sinn þátt í því hvernig fólk finnur sig
knúið til að endurnýja sjálfsmynd sína eða um-
breyta henni?
„Já, en ég held að hann verði líka til þess að
fólk flýi ákveðna þætti. Ef við tökum móður
mína, sem var húsmóðir, sem dæmi, þá er ljóst
að hún upplifði sig sem slíka. Hún áleit það vera
hlutverk sitt að ala upp börnin, gera föður mín-
um til hæfis og sjá um heimilið. Sú kynslóð
kvenna sem kom í kjölfarið, jafnöldrur mínar,
kærustur og svo framvegis, voru femínistar.
Þær vildu flýja þá sjálfmynd, ef svo má að orði
komast, sem neydd hafði verið upp á móður
mína. Markmið þeirra var ekki einungis að
finna sér nýja sjálfsmynd, heldur einnig að flýja
þessa þröngu hugmynd um hverjar þær ættu
að vera.“
Eins og fram hefur komið voru viðtökurnar
við bók þinni Náin kynni (Intimacy 1998) afar
misjafnar, sumir reiddust jafnvel yfir viðfangs-
efninu, ekki síst kvenkyns lesendur þínir. Samt
sem áður fjallar þessi bók á mjög einarðan hátt
um það hvernig tálvonir einstaklingsins gufa
upp, ekki ólíkt því sem gerðist í kvennabók-
menntum sjöunda og áttunda áratugarins.
Jafnvel í stílbrögðum þínum má merkja áþekkt
myndmál og t.d. í verkum Fay Weldon þar sem
aðalpersónan er föst í sjálfheldu heimilisstarfa
og barnauppeldis og upplifir áþekka gremju yf-
ir hversdagsleika fjölskyldulífsins. Vannstu
meðvitað að þessum áhrifum?
„Ég held að þessi áhrif komi að hluta til fram
vegna þess að Náin kynni er saga um hvernig
það er að vera fullorðinn á okkar tímum. Hún
fjallar líka um hvar sá staður er í lífi manns er
veitir manni mesta nautn, hversu mikla nautn
maður getur fundið og hversu mikla nautn mað-
ur á skilið. Hún fjallar líka um sektarkennd yfir
nautninni og hvert samband manns við hana
ætti að vera.“
Kureishi þagnar og hugsar sig lítillega um.
Segist síðan vissulega kannast við þessi kven-
legu stíleinkenni í verkinu, ekki síst í því hversu
órómantísk hún er. „Þetta par getur ekki með
nokkru móti séð hvort annað í hillingum lengur.
Það er aðeins í upphafi ástarsambands sem
maður getur séð hinn aðilann í hillingum, þegar
á líður fer maður að sjá manneskjuna eins og
hún er í raun og veru – og þá verður maður að
takast á við þann vanda er kemur í kjölfarið.
Það er fyrst á því stigi sem manni verður ljóst
hvort maður elskar eða ekki. Maður er kominn
að þeim punkti þar sem ekki er lengur hægt að
nota fantasíur sem hvata, þar sem maður neyð-
ist til að horfast í augu við mannlegt eðli við-
komandi, sem er í senn bæði hræðilegt og fal-
legt því þar er lykillinn að djúpstæðum
tengslum.“
Æfing í sjálfsdýrkun
Nú er sögusviðið líka óvenjulegt fyrir karl-
persónu vegna þess hversu nátengt það er
heimilinu.
„Jú, en þetta er fyrst og fremst hugur hans;
sögusviðið er allt á milli eyrnanna á honum. Ég
lít á það sem myndlíkingu fyrir sjálfhelduna
sem hann er í. Og það er ástæðan fyrir því að
Patrice Chéreau tókst ekki að búa til kvikmynd
eftir bókinni. Honum tókst ekki að finna leið út
úr höfðinu á þessum manni inn í önnur rými
bókarinnar, sem eru tákn fyrir mismunandi
hlutverk líkamans. Eftir því sem hann las bók-
ina oftar, þeim mun betur varð honum ljóst að
samband aðalsögupersónunnar við sambýlis-
konuna er nánast allt grundvallað á hugarórum
hans, hann fer aldrei út úr sínum eigin hug-
arheimi. Þegar lesandinn hefur gert þessa upp-
götvun fer hann að spyrja sig að hvaða marki
hver og einn hleypir raunveruleikanum að,
hversu vel maður getur séð þann sem maður
býr með og á hvaða forsendum maður sér hann.
Það má jafnvel velta því fyrir sér hvern maður
sjái í þessari manneskju, sér maður t.d. móður
sína, ömmu, fyrri kærustur eða ef til vill kær-
ustu sem varð til í ímyndun manns sjálfs?
Að lokum verður þetta að hálfgerðri martröð;
á hvern er maður eiginlega að horfa í raun?
Ferlið í heild verður eins og spegilmynd, er
speglar spegilmynd af spegilmynd. Maður velt-
ir því fyrir sér hverjum maður sé náinn, og jafn-
vel hvaða hluta annarrar manneskju maður sé
náinn. Er kannski enginn til staðar til að byrja
með? Ætli bókinni sé ekki best lýst sem æfingu
í sjálfsdýrkun,“ segir Kureishi og brosir lít-
illega.
Ef við höldum áfram að rýna í stílbrögð þín,
þá er ljóst að þú heldur áfram að gera tilraunir.
Í Náðargáfu Gabríels notar þú einhvers konar
töfraraunsæi sem flestir hefðu t.d. frekar átt
von á frá Salman Rushdie en þér.
„Já. Ætli ég hafi ekki haft áhuga á að rann-
saka hvaða munur er á fantasíu og sköp-
unarþránni. Það er eitt að láta sig dreyma og
allt annað að skrifa skáldsögu. Börn eiga sér
dagdrauma og öll eigum við okkur fantasíur –
kynferðislegar eða jafnvel ofbeldisfullar – um
mjög margræða hluti. Ég velti því fyrir mér í
þessari bók hvernig hægt sé að umbreyta þeim í
hlut sem tilheyrir efnisheiminum og aðrir geta
notið eða jafnvel nýtt sér. Mér finnst áhugavert
að velta því fyrir mér hvaða munur sé á því að
dreyma og búa til kvikmynd.
Aðalsöguhetjan, Gabríel, er sem sagt týnd í
eigin hugarheimi, horfin á vit eigin fantasíu,
hefur gleymt sér í því að reyna að uppfylla óskir
sínar – en síðan verður hann að raunverulegum
listamanni. Mig langaði til að kanna hvað gerist
þegar dagdraumar, fantasíur eða leikur um-
breytast í manngerðan hlut sem hægt er að
deila afnotum af með öðru fólki. Það var þetta
ferli sem náði tökum á mér.“
Má þá segja að þetta sé nýtt sjónarhorn á
þann efnivið sem þú gerðir skil í Búdda úthverf-
anna þar sem ungur maður uppgötvar þann
óendanlega stóra heim sem sköpunarkrafturinn
felur í sér?
„Já, Náðargjöf Gabríels á það sameiginlegt
með þeirri bók að sköpunarþráin losar af hon-
um viðjar fjölskyldubandanna. Þeir verða lista-
menn og þurfa að fara að heiman af því fólk ut-
an fjölskyldunnar fer að skipta meira máli.
Mann hættir að langa til að vera skapandi ein-
göngu fyrir fjölskylduna og vill frekar deila því
með öðru fólki, og í mínum augum er þetta mjög
mikilvægt augnablik í lífi einstaklingsins. Báðar
þessar bækur hverfast um það að fara að heim-
an sem og þá hluti sem ýta manni af stað úr
faðmi fjölskyldunnar. Það sem ýtir manni af
stað er yfirleitt kynhneigðin, en í mínu tilfelli
var það einnig sköpunarþráin. Ég þurfti að fara
að heiman af því mig langaði til að verða alvöru
rithöfundur, en ekki þykjustu rithöfundur eins
og faðir minn.“
Kunnum ekki að deyja vel
Kynhneigðin er alltaf hinn undirliggjandi
þáttur í þínum verkum; nú segist þú vera að
skrifa bók sem heitir Líkaminn (The Body)?
„Mér virðist sem það sé ekkert til umfram
kynhneigðina ef hún er túlkuð í víðasta skiln-
ingi,“ svarar Kureishi hreinskilnislega. „Hún,
eða girndin, er efniviður heimsins.“
Áttu þá við framtíð okkar sem tegundar, eða
ertu einnig að vísa til afstæðari þátta tilver-
unnar?
„Hvort tveggja. Við erum fædd af líkömum
og skiljum okkur frá mæðrum okkar til þess að
verða einstaklingar. Eigin líkami er okkar fyrsti
leikvöllur, síðan fáum við ódrepandi áhuga á lík-
ömum annarra. Öll menning okkar er eftirlíking
af líkamanum. Það þarf ekki annað en líta til
vestrænnar siðmenningar, til myndlistarinnar –
ekki síst sögu málverksins – til þess að sjá að
saga hennar er umfram allt saga líkamans sem
táknmyndar. Í myndlistarsögu múslima er
þessu þveröfugt farið, þar verður líkaminn að
þungamiðju vegna þess að það má ekki fjalla
um hann sem táknmynd, enda afbera þeir ekki
að horfa á hann. Hann er of mikilvægur, vekur
of mikinn sársauka og er of tengdur kynhneigð-
inni. Þeir hafa sett líkamann á þennan háa stall,
af því þeir geta ekki sætt sig við að hann sé í
senn heilagur og kynferðislegur.“
Tengist þessi rannsókn þín á kynhneigðinni
ef til vill umfjöllun þinni um þá sálarkreppu sem
oft fylgir því að eldast?
„Það má kannski frekar segja að hún tengist
hugmyndum okkar um dauðann, þar sem það
að eldast er tákn dauðans. Mannskepnan er
auðvitað eina dýrið sem vill ekki deyja og veit ef
til vill ekki hvernig á að deyja. Maðurinn lítur
ekki á dauðann sem hluta af heildarferli lífsins.
Það er eins og við búum ekki yfir þeim líf-
fræðilegu þáttum er gera okkur kleift að deyja
vel. Viðhorf okkar byggjast þess vegna á tilfinn-
ingu fyrir háska og löngun til að viðhalda lífinu.
Ætli það vaki ekki fyrir mér að kanna hvað
leynist í þessari hugmynd.“
Girndin er
efniviður
heimsins
Morgunblaðið/Þorkell
Hanif Kureishi segir bandaríska bókstafstrú nánast eins og bókstafstrú múslima.
Þótt orðspor hans byggist ekki síður á kvikmyndum
og leikritum en skáldverkum er Hanif Kureishi meðal
best þekktu rithöfunda Breta í dag. Hann staldraði hér
stuttlega við sem gestur Bókmenntahátíðar og
Fríða Björk Ingvarsdóttir ræddi við hann um bók-
stafstrú, kvenleg stíleinkenni og dauðann.
fbi@mbl.is