Morgunblaðið - 22.02.2004, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að hefur lengi verið
vitað að harðstjórn
Stalíns í Sovétríkjun-
um náði hámarki á ár-
unum 1937/38, og
sagnfræðingar hafa
ekki farið í grafgötur
um þá ríkisstýrðu grimmd sem
milljónir manna urðu að bráð í landi
sem svo margir vinstrisinnar á
Vesturlöndum höfðu bundið vonir
sínar við. Meðal fórnarlamba linnu-
lausra réttarhalda og tilheyrandi
aftökusveita voru þúsundir róttækl-
inga, sem flúið höfðu fasisma
heimafyrir og haldið mót dagsbrún
hins nýja tíma í austri.
Þýskir útlagar voru fjölmennir í
Moskvu, og einn þeirra hefur af
skiljanlegum ástæðum orðið Íslend-
ingum mjög hugstæður, en það er
Vera Hertzsch; handtöku hennar
hafði Halldór Laxness lýst með
áhrifamiklum hætti í Skáldatíma.
Mörg þúsund þýskir kommúnistar
deildu örlögum Veru. Skjalasöfnin
sem opnuðust fræðimönnum eftir
að Sovétríkin féllu á tíunda ára-
tugnum hafa stórlega aukið vitn-
eskju manna um afdrif þeirra; á
allra síðustu árum hafa þau þó aftur
orðið óaðgengilegri. Það er sem
opnast hafi glufa um stund, og sá
maður sem manna best hefur nýtt
sér hana til að kortleggja sögu
þýsku útlaganna er sagnfræðingur-
inn Reinhard Müller, en frá rann-
sóknum hans segir í þessari grein.
Mannagildra í Moskvu
Vera Hertzsch var fædd í Meiss-
en í Þýskalandi 1904, en kom til
Sovétríkjanna 1927 og gerðist í apr-
íl 1936 starfsmaður á þýsku blaði
sem gefið var út í Moskvu,
Deutsche Zentral-Zeitung (DZZ).
Vera giftist pólska gyðingnum og
kommúnistanum Abram Rosen-
blum 1927, en þau slitu líkast til
samvistum 1935. Hún átti síðan í
ástarsambandi við íslenskan náms-
mann í Moskvu, Benjamín Eiríks-
son, og eignaðist með honum dótt-
ur, Eriku eða Erlu Solveigu, fædd
22. mars 1937. Vera var dæmd til
fangavistar 9. september 1937, en í
desember er vitað af henni í
Moskvu, og líkast til var hún ekki
endanlega handtekin fyrr en í lok
mars 1938, einsog Halldór Laxness
lýsir í endurminningabók sinni
Skáldatíma, 1963. Vera Hertzsch
lést úr hungri í Karaganda-vinnu-
búðunum í Kazakhstan hinn 14.
mars 1943; um afdrif dóttur hennar
er ekki vitað.
Á þessum árum var Jósef Stalín
við völd í Sovétríkjunum og smá-
herti tök sín á andstæðingum sínum
allan fjórða áratuginn, með fangels-
unum, aftökum, sýndarréttarhöld-
um og útlegðardómum. Morðið á
Sergej Kirov, aðalritari sovéska
kommúnistaflokksins í Leningrad
og náins samverkamanns Stalíns,
hinn 1.12. 1934, er oft talið marka
upphaf þriggja ára tímabils
„hreinsana“ meðal fyrrum sam-
herja Stalíns, enda óspart notað
sem átylla af leynilögreglunni sem
heyrði undir NKVD, innanríkis-
ráðuneytið (og hlaut síðar nafnið
KGB), við fangelsun raunverulegra
og ímyndaðra samsærismanna. Lít-
ill hluti hreinsananna fór fram fyrir
opnum tjöldum, með þremur rétt-
arhöldum yfir heimsþekktum for-
ystumönnum sovéska kommúnista-
flokksins og alþjóðasambands
kommúnista og eru kölluð Moskvu-
réttarhöldin. Þetta voru hrein og
klár sýndarréttarhöld, þar sem
ýmsum erlendum vinum Sovétríkj-
anna var boðið að vera viðstaddir,
svo þeir gætu síðar vitnað um rétt-
mæti þeirra; þau fóru fram í ágúst
1936, janúar 1937 og loks í mars
1938, og var Halldór Laxness við-
staddur hin síðastnefndu.
Ofsóknir Stalínstjórnarinnar
náðu hámarki á árunum 1937 og 38.
Samkvæmt varfærnum tölum sem á
undanförnum áratug hafa verið
sóttar í opinber skjöl í rússneskum
söfnum voru 681.692 manns dæmdir
til dauða og skotnir í Sovétríkjunum
bara á þessum tveimur árum. Á
sama tíma var tvær og hálf milljón
manna handtekin, og 1938 voru
tæpar tvær milljónir manna komn-
ar í fangabúðirnar sem kenndar eru
við Gulag. Þetta mun vera varleg
áætlun, og sumir sagnfræðingar,
einsog Robert Conquest, ætla fórn-
arlömb þessa tíma miklu fleiri.
Handtökurnar komu í bylgjum í
kjölfar sérstakra leynilegra fyrir-
skipana sem undirritaðar voru af
Ésov, innanríkisráðherra og yfir-
manni NKVD. Flest mannslíf kost-
aði fyrirskipun nr. 00477, um hand-
töku kúlaka eða sjálfstæðra bænda,
en einnig var sérstökum tilskipun-
um beint gegn þjóðernisminnihlut-
um í Sovetríkjunum. Þannig var
NKVD-fyrirskipun nr. 00485 frá 8/8
1937 stefnt gegn Pólverjum sem
taldir voru vinna gegn hagsmunum
Sovétríkjanna, og giska sagnfræð-
ingar á að um 140 þúsund manns
hafi verið handteknir á grundvelli
hennar, og þar af hafi 110 þúsund
verið dæmdir til dauða. Ekki var
pólskum kommúnistum hlíft: Þeir
munu hafa verið um fimm þúsund í
útlegð í Sovétríkjunum á þessum
árum, en byrjað var að handtaka þá
1933, og 1938 höfðu þeir nánast allir
verið teknir og skotnir, þar á meðal
aðalritarinn J. Leszyinski. Hinn 25.
júlí 1937 var gefin út tilskipun nr.
00439 sem skyldi einkum miða að
því að hreinsa út grunsamlega
þýska verkamenn í hergagnaiðnaði,
en var fljótlega útvíkkuð til að ná
líka til þýskra útlaga, Þjóðverja
sem voru orðnir sovéskir ríkisborg-
arar (einsog Veru Hertzsch),
þýskumælandi minnihluta (svo-
nefndra Volgu-Þjóðverja) og jafn-
vel bara fólks sem bar þýskt hljóm-
andi ættarnafn. Rússnesku
mannréttindasamtökin Memorial
telja að „þýsk“ fórnarlömb ofsókn-
anna hafi alls orðið um 70 þúsund.
Meðal þeirra voru mörg þúsund
þýskra kommúnista, sem flúið
höfðu til Moskvu eftir valdatöku
Hitlers. Í mars 1938 var búið að
taka tvo þriðju þessara róttæku út-
laga höndum. Svo ekkert færi á
milli mála var líka gefin út fyrir-
skipun frá innanríkisráðherra hinn
15. ágúst 1937 sem beindist gegn
fjölskyldumeðlimum þeirra sem
handteknir höfðu verið og dæmdir
samkvæmt eldri fyrirskipunum.
Þetta er fyrirskipun nr. 00486 og
hefst á orðunum: „Með viðtöku
þessara fyrirmæla skuluð þér hefja
þvingunaraðgerðir gegn konum
föðurlandssvikara og meðlima
skipulagðra njósna- og hryðju-
verkahópa sem dæmdir hafa verið
eftir 1. ágúst 1936 af herráði og her-
rétti skv. fyrsta og öðrum flokki.“
Flokkarnir tveir eru annars vegar
menn sem voru dæmdir til dauða og
hins vegar menn sem voru dæmir til
5–10 ára fangabúðavistar. Þegar af-
greiða þurfti svona mörg mál í einu
voru stuttar greinargerðir um
hvern sakborning settar saman í
möppu og fylgdu með uppástungur
NKVD-skrifstofunnar á staðnum
hvort skjóta skyldi sakborninga eða
senda í fangabúðir. Þessar möppur
voru síðan sendar yfirmönnum
NKVD og saksóknara til áritunar
og staðfestingar eftir atvikum. Á
grundvelli aðgerða gegn hópum af
ákveðnu þjóðerni voru 353 þúsund
manns handteknir frá sumrinu 1937
og fram á haust 1938, og þar af voru
247 þúsund manns skotnir. Dóm-
taka máls Veru Hertzsch hinn 7.
september 1937 var byggð á tilskip-
un nr. 00486 og sömuleiðis fangels-
isdómur hennar tveim dögum síðar;
hún var „fjölskyldumeðlimur föður-
landssvikara“, því maður hennar
Abram Rosenblum hafði verið
handtekinn sem „félagi í hryðju-
verkahóp“ hinn 15. ágúst 1936 og
dæmdur til dauða og skotinn 29.
maí 1937.
Hætt er við að ógnvekjandi tölur
sem þessar snerti venjulegan nú-
tímamann ámóta og upplýsingar um
fórnarlömb hungursneyða í Afríku;
okkur er ekki gefið að skilja söguna
nema í þeirri mynd sem örlög ein-
staklinga taka á sig. Það, ásamt
tengingunni við Ísland, er eflaust
ástæða þess hve afdrif Veru
Hertzsch hafa orðið okkur Íslend-
ingum hugleikin. Örlagasögur ein-
staklinga gera óhugnaðinn áþreif-
anlegan. Sagnfræðingurinn
Reinhard Müller, sem starfar hjá
Institut für Sozialforschung í Ham-
borg, rekur fjölmargar slíkar sögur
í bók sinni „Menschenfalle Mosk-
au“, sem kom út fyrir þremur árum.
Þar segir frá 70 útlögum, sem
dæmdir voru fyrir að vera félagar í
Þýskir útlagar sem voru
dyggir stuðningsmenn
kommúnismans voru fjöl-
mennir í Moskvu á fjórða
áratugnum. Þeir áttu þó
margir eftir að sæta linnu-
lausum yfirheyrslum, fang-
elsisvistun og jafnvel aftök-
um. Halldór Guðmundsson
rifjar hér upp örlög Veru
Hertzsch og samferðafólks
hennar í Sovétríkjum Stalíns.
Grafið eftir kolum í vetrarhörkunni.
Fangar vinna á grjóti með handgerðum verkfærum.
Ár grimmdarinnar