Morgunblaðið - 27.02.2004, Blaðsíða 27

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. FEBRÚAR 2004 27
Þetta eru virðulegustu og mik-ilvægustu bókmenntaverðlaunNorðurlanda, næst á eftirNóbelnum. Verðlauna-
upphæðin er rúmlega þrjár og hálf
milljón íslenskra króna.
Fimm Íslendingar hafa fengið verð-
launin; Ólafur Jóhann Sigurðsson
(1976), Snorri Hjartarson (1981), Thor
Vilhjálmsson (1988), Fríða Á. Sigurð-
ardóttir (1992) og Einar Már Guð-
mundsson (1995).
Tilnefnd ritverk af Íslands hálfu fyrir
árið 2004 voru skáldsagan Sitthvað um
risafurur og tímann (Bjartur 2001) eftir
Jón Kalman Stefánsson og ljóðabókin
Hvar sem ég verð (Mál og menning
2002) eftir Ingibjörgu Haraldsdóttur.
Niðurstaða dómnefndarinnar verður
tilkynnt í Kaupmannahöfn í dag.
Litlir karlar?
Aðalpersónan í skáldsögu Roy Jacob-
sen (f. 1954), Frost, heitir Þorgestur
Þórhallason og er svo lágur í loftinu
sem fullvaxinn maður að menn spotta hann
og kalla hann „hálfmenni“. Það er merkileg
tilviljun að Barnum, aðalpersóna Lars Saabye
Christiensen sem fékk bókmenntaverðlaunin
í hitteðfyrra fyrir bókina Hálfbróðurinn, var
líka nánast dvergvaxinn.
Þorgestur, Gestur, fæðist árið 993 á Snæ-
fellsnesi þar sem hinn leiðinlegi nágranni
Víga-Styrr kúgar nágranna sína og drepur að
lokum föður Gests. Hann hefnir föður síns, 13
ára gamall, og kemst undan með góðra
manna hjálp til Niðaróss í Noregi. Þar ræður
Eiríkur jarl ríkjum. Það eru Íslendingar á
hverju strái, meðal annars ættmenn Styrs, og
Gestur getur ekki verið óhultur í þessum
stað. Hann leggur af stað niður á firði í skjól
sem honum er vísað til hjá ekkjunni Ingi-
björgu. Á leiðinni villist hann og það verður
til þess að hann bjargar lífi systkina sem lifðu
af grimmdarverk ribbalda sem drápu allt
kvikt á bæ foreldra þeirra, rændu og
brenndu. Gestur tekur þau með sér til ekkj-
unnar. Þar sest hann um kyrrt og verður ást-
maður húsmóðurinnar en fyrr en varir vitjar
fortíðin hans. Önundur sonur Víga-Styrs er
kominn til Noregs á slóðir Gests. Síðar geng-
ur Gestur fram á lík hans í skóginum en
þetta er viðvörun um að hefndin vofir yfir
honum og öllum sem hann tengist náið. Gest-
ur kveður því og flytur sig um set í Noregi og
úr þeirri vist liggur leið hans til Englands
þar sem hann berst með Eiríki jarli og Knúti
hinum danska Sveinssyni sem vinnur Eng-
land árið 1015. Ekki sýnir Gestur hetjulega
framgöngu í stríðinu og ekki þykir hann mik-
ilmenni en samt lyftir jarl honum upp og ger-
ir hann að trúnaðarmanni og skrásetjara að
afrekum sínum. Sennilega kostar það jarlinn
lífið.
Gestur er hættulegur maður, er sagt hvað
eftir annað í sögunni. Hann er slægur og um
margt óviðfelldinn en líka minnugur, athugull
og skarpskyggn. Hann er samsettur úr mikl-
um andstæðum en þó ekki nógu miklum.
Hann beygir hjá. Þannig er hann heiðinn en
trúir ekki á goðin og því verða engin trú-
arátök þegar hann loks tekur kristni og á
sama hátt yfirgefur hann konur sínar án sjá-
anlegra innri átaka á þeim forsendum að hon-
um fylgi dauði og eyðilegging hefndarskyld-
unnar. En heiðni og hefndarskyldu fylgdi líka
örlagatrú sem gerði það að verkum að menn
voru ekki á flótta alla sína ævi undan hefnd-
inni heldur tóku því sem verða vildi. Það er
eitthvað sem gengur ekki upp í persónu
Gests sem ber uppi bókina en hún er gríp-
andi lesning, hún hefur fengið mjög góða
dóma og Roy Jacobsen er orðinn mikilvægur
talsmaður Íslendingasagna í Noregi og það
finnst okkur nú ekki verra hér nyrðra.
Hin bókin sem Norðmenn leggja fram til
bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs er
ljóðabókin Þramm (Pú)l – Tilfæringar í skit-
inni fyllingu tímans (Trask. Forflytninger i ti-
das skitne fylde) eftir Inger Elisabeth Han-
sen (f. 1950). Bókin er ljóðabálkur í fjórtán
þáttum og hann lýsir ferðalagi í því sem Ing-
er Elisabeth kallar „skitna fyllingu tímans“.
Þetta er landslag sem vegmóður vegfarand-
inn þrammar um og landslagið færist til í
tíma og rúmi, það er norskt eða asískt eða
spænskt, sporin eru djúp og þung eða létt og
dansandi í jarðveginum og þau gefa alltaf
upplýsingar um þann sem gengur. Það er alls
ekki hægt að gera grein fyrir þessari íhugulu,
myndríku ljóðabók í stuttu máli – hana verð-
ur að lesa oftar en einu sinni. Inger Elisabeth
hefur fengið mörg bókmenntaverðlaun og við-
urkenningar, bæði fyrir frumsamin ljóð sín
og ljóðaþýðingar, en hún þýðir úr spænsku
eins og Ingibjörg Haraldsdóttir.
Minn hlátur er sorg
Ljóðabók Kristinu Lung (f. 1948) er sann-
arlega falleg bók. Hún er full af svörtum
húmor og íroníu og gróteskum myndum sem
fá lesanda til að glotta þó að honum sé ekki
glott í huga. Ljóðabókin heitir Bless, bless og
hafðu það gott! (Hej då, ha det så bra!) Mörg
ljóðanna fjalla um hversdagsleikann, daglegt
dont, ástarþrá, einmanaleika og ótta en að-
ferð Kristinu er að snúa upp á alvöruna og
búa til óvæntar, fyndnar eða óhugnanlegar
tengingar sem kalla á hlátur: „Mótorinn/í
kjallaranum./Skiptilykillinn/í skartgripaskrín-
inu./Skrúfgangurinn/um hálsinn á mér/ Seð-
laklemman um ljóðagáfuna/Höggborinn/á
aumu blettina./Sorgin/í söngsalnum./Naglinn/í
brúðarkistuna/Straumbreytirinn/í heilanum.“
Þannig hljóðar fyrsta ljóð bókarinnar.
Eins og ljóð Ingibjargar Haraldsdóttur
tala þessi ljóð beint til lesanda en þannig að
honum finnst að ekki hafi verið hægt að segja
þetta öðru vísi.
Falleg verður skáldsagan Ravensbrück eft-
ir Steve Sem-Sandberg (f. 1958) varla kölluð.
Hún segir ævisögu tékkneska blaðamannsins
og þýðandans Milenu Jasenská sem elst upp í
Prag upp úr aldamótunum 1900. Móðir henn-
ar er rúmliggjandi og það tekur hana mörg
ár að deyja og faðirinn, lífsglaður og gall-
hraustur tannlæknir, má ekki vera að því að
bíða eftir því. Þau búa í íbúð við hlið tann-
læknastofunnar og Milena litla elst upp við
borhljóð og raddir þaðan. Þetta er frekar öm-
urlegt heimilislíf og dóttirin verður villtur og
stjórnlaus unglingur eftir dauða móðurinnar.
Hún tekur saman við þýskan gyðing, kaffi-
húsaskáld og bóhem, flytur með honum til
Vínarborgar. Faðirinn afneitar henni. Þegar
hjónabandið leysist upp tekur faðirinn hana í
sátt og hún flytur aftur til Prag árið 1927.
Hún verður blaðamaður og giftist öðru sinni.
Þjóðverjar leggja Tékkland undir sig og þá
geldur Milena þess að vera þekktur komm-
únisti. Hún lendir í Ravensbrück, sérstökum
útrýmingarbúðum fyrir konur, og þar deyr
hún úr nýrnasjúkdómi árið 1942.
Saga Milenu Jasenská er sögð í brotum
þar sem skiptast á heimildir, bréf og greinar
sem hún skrifaði. Þessi sjálfslýsing hennar er
botnuð með öðrum heimildum dóttur hennar,
vina og stundum köflum undir yfirskriftinni
„And-ævisaga“ en þar ávarpar höfundur Mil-
enu oft og ögrar henni með óþægilegum
spurningum. Myndin af þessari konu verður
ákaflega flókin en samtímis heillandi. Hún er
gáfuð, skapandi og erótísk en líka stelsjúk,
óábyrg og eigingjörn. Hún verður fyrir slysi
og eftir það verður hún morfínisti með allri
þeirri mannlægingu sem því fylgir. Hún lifir
hratt og brennur hratt niður. Hún og vinir
hennar vilja vera nútímafólk, byltingin
mikla var nýorðin og þau trúðu á hana,
vildu gera tilraunir með samfélagið,
búa til nýjar manneskjur, skapa nýjan
og betri heim. Ekki gekk það nú eftir.
Sennilega myndu fáir Milenu þrátt
fyrir ævintýralegt lífshlaup ef hún hefði
ekki líka þýtt nokkrar sögur Frans
Kafka úr þýsku á tékknesku og ef hann
hefði ekki orðið heillaður af henni og
skrifað henni ódauðleg bréf sem komið
hafa út undir titlinum Bréf til Milenu.
Þau hittust aðeins einu sinni. Milena
var hins vegar ekki aðeins neðanmáls-
grein í lífi Kafka, hún var flókin, óræð
manneskja sem lifði umbyltingartíma í
öllum skilningi.
Hús til sölu
Finninn Kari Hotakainen (f. 1960)
sló í gegn með skáldsögunni Skotgraf-
arvegur (Juoksuhaudantie) en lýsingin
á fyrri verkum hans minnir svolítið á
verk Hallgríms Helgasonar. Sagan
fjallar um Matti Virtanen en Jórunn
Sigurðardóttir sagði í útvarpsþætti sín-
um um finnsku bækurnar að þetta nafn
tæki yfir fjölda blaðsíðna í símaskrá
Helsinki og samsvaraði nafninu Jón
Jónsson á Íslandi. Matti Virtanen er
hins vegar enginn venjulegur Finni.
Eins og Don Quixote verður honum
hált á að taka hugsjónir fyrir veruleika.
Hann er svo jafnréttissinnaður að hann
sér um öll heimilsstörf, þrífur og eldar
og bakar og sinnir dótturinni, en ekki
þakkar konan honum betur fyrir það
en svo að þegar hann lemur hana í
fyrsta og eina skiptið fer hún frá honum og
tekur dóttur þeirra með. Þar hefst skáldsag-
an því að Matti snýr sér nú að því af alefli að
kaupa draumahúsið sem konuna langaði í svo
að hann geti lokkað hana og dótturina til sín
aftur. Ekki ganga fasteignakaupin þrauta-
laust og söguþráðurinn sem á eftir fer er
bæði fyndinn og óhugnanlegur. Þó að svartur
húmor ríki í frásögninni er hún líka harmræn
og full af ádeilu á stéttskipt og gráðugt
neyslusamfélagið og þá andlegu vesöld sem
það leiðir af sér.
Flestir geta séð ýmist sjálfa sig, eða öllu
heldur vini sína, í þessari bók, hún hefur selst
eins og heitar lummur og upplýsingar herma
að það eigi að kvikmynda hana líka. Auk þess
hafa finnskir fasteignasalar fagnað bókinni
ákaflega og verðlaunað því að þetta er fyrsta
finnska bókin sem segir frá spennuþrungnu
lífi þeirra og störfum.
Hin finnska bókin sem lögð er fram er
skrifuð á sænsku en þó að Finnlandssvíar séu
minna en tíu prósent þjóðarinnar hafa þeir
alltaf verið áberandi í finnskum bók-
menntum. Bókin sem nú er lögð fram heitir
Eiríksbók (Eriks bok) eftir Lars Sund (f.
1953). Erik berst í Vetrarstríðinu en hrekst
síðan til Colorado í Bandaríkjunum og ferill
hans vestra verður reyfarakenndur. Í Siklax í
Austurbotni í Finnlandi býr hálfsystir hans
með tveimur sonum en forsaga þeirra systk-
inanna, sem eru komin af finnskum útflytj-
endum, hefur komið fram í tveimur fyrri bók-
um Lars Sund en Eiríksbók er þriðja bókin í
þríleiknum. Hún getur þó alveg staðið sjálf-
stæð enda er þessi stóra bók (yfir 500 síður)
heimur í sjálfri sér.
Sagan gerist á víxl í Ameríku og Finnlandi.
Hún greinist víða og það þarf mikla end-
urgerð/endurbyggingu til að líma saman
minningarnar og búa til sannfærandi sam-
hengi. Það er þetta sem sögumaðurinn, syst-
ursonur Eiriks, er að reyna að gera fyrir
opnum tjöldum. „Ef maður ætlar að ljúga
verður aldeilis að gá að smáatriðunum,“ segir
hann. Og svo lýgur hann eins og hann er
langur til. Sögurnar fossa fram, skjöl eru not-
uð og snældur, rannsóknir eru gerðar og tal-
að er við fólk – dautt og lifandi. Eins og í
Grandavegi 7 verður Carl Johann fyrir því að
dauðir menn leita á hann og heimta að fá að
segja frá, það er enginn friður fyrir þessum
óboðnu sögumönnum.
Eiríksbók er ein af þessum stóru heillandi
yfirlitssögum sem dómnefndin féll fyrir tvisv-
ar í röð þegar bækur Jan Kjærstad (2001) og
Lars Saabye Cristiansen (2002) fengu verð-
launin. Íslensku bækurnar þeirra Ingibjargar
Haraldsdóttur og Jóns Kalmans Stef-
ánssonar segja færri orð og tala lægra – og
nú er að sjá að hverju dómnefndin hallar sér
í ár.
Frá Snæfellsnesi til Flórída
með viðkomu í Prag
Tilkynnt verður í dag
hver hlýtur Bókmennta-
verðlaun Norðurlanda-
ráðs í ár. Dagný Krist-
jánsdóttir fjallar hér um
tilnefningar Norð-
manna, Svía og Finna.
Í DÓMNEFNDINNI sitja tveir fulltrúar
frá Danmörku, Svíþjóð, Finnlandi, Noregi
og Íslandi en einn frá Færeyjum, Græn-
landi og Samalandi. Þessir fulltrúar til-
nefna þrettán bækur. Á sjálfum dóm-
nefndarfundinum byrja nefndarmenn á
því að skrifa á blað titla þriggja bóka og
enginn má tilgreina bækur frá eigin landi
í fyrstu umferð. Eftir þessa umferð eru
bækurnar sem fæst atkvæði hafa fengið
strikaðar út af listanum með samþykki
nefndarmanna. Þá eru aftur greidd at-
kvæði og að þeirri umferð lokinni standa
eftir 2–4 bækur. Þá eru þær neðstu strik-
aðar út þannig að eftir standi tvær. Aftur
fer fram umræða og menn gera grein
fyrir atkvæðum sínum. Þá er kosið til úr-
slita og falli atkvæði jöfn fer aftur fram
umræða.
Í dómnefndinni til Bókmenntaverð-
launa Norðurlandaráðs sitja Dagný Krist-
jánsdóttir og Sveinbjörn I. Baldvinsson,
fulltrúar, og Soffía Auður Birgisdóttir,
varamaður.
Dómnefndin og val
vinningshafans