Morgunblaðið - 27.02.2004, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FÖSTUDAGUR 27. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
H
ugtakið „leik-
reglur“ fór ekki
hátt í þjóðmála-
umræðu á Íslandi
fyrir tuttugu árum
eða svo. Líkast til tók krafan um
skýrar og almennar leikreglur að
hljóma af krafti hér á landi þegar
Íslendingar neyddust til að halda
á vit nútímans með „Evrópu-
aðlöguninni“ svonefndu. Þegar
Íslendingar gengust undir EES-
sáttmálann fól sá gjörningur í sér
skuldbindingar sem markaðar
voru af viðteknum erlendum við-
miðum. Þeim fylgdi svo aftur að
setja þurfti lög og reglur á mörg-
um sviðum m.a. um samkeppn-
ismál, stjórnsýslu og fleira.
Nú er svo komið að fáir draga í
efa réttmæti
þess að skýr-
ar leikreglur
gildi hvort
sem um er að
ræða við-
skipti, borg-
araleg réttindi eða opinbera
stjórnsýslu svo nærtæk dæmi
séu tekin.
Almennt og yfirleitt hafa þessi
umskipti reynst þjóðinni hagfelld
og um flest hafa þau stuðlað að
heilbrigðara samfélagi.
Leikreglur eru þess eðlis að
umræðu um þær lýkur aldrei. Nú
um stundir ber mest á skoð-
anaskiptum um hvort réttlæt-
anlegt sé að setja nýjar reglur á
vettvangi fyrirtækjarekstrar til
að koma í veg fyrir hringa-
myndanir. Tengd því er síðan
umræða um hvort móta beri sér-
stakar reglur um eignarhald á
fjölmiðlum til að tryggja að sami
aðili og félög honum tengd geti
ekki orðið öldungis ráðandi á því
sviði. Hugsunin er sú að þessi
tegund rekstrar teljist sérlega
mikilvæg í lýðræðislegu sam-
félagi. Harðvítugar deilur um
réttmæti ofangreindra lagabreyt-
inga bíða þjóðarinnar enda miklir
hagsmunir í húfi.
Um leikreglurnar svonefndu
gildir að almennt og yfirleitt eiga
þær upphaf sitt hjá stjórn-
málamönnum. Stjórnmálamenn
setja lög sem kveða á um hvernig
leikreglunum skuli háttað. Í
seinni tíð hefur það gerst að oftar
en áður þarf nú að horfa til þess
fyrirkomulags sem tíðkast meðal
erlendra þjóða. Bæði er eðlilegt
að hugað sé að þeim reglum sem
önnur vestræn lýðræðisríki hafa
sett sér á tilteknum sviðum og
eins þarf að tryggja að lagasetn-
ing verði ekki til þess að skaða
þjóðina þegar horft er til lengri
tíma. Er í því viðfangi oftlega vís-
að til samkeppnishæfni atvinnu-
lífsins á hnattvæðingartímum.
Að mörgu er því að hyggja
þegar leikreglur eru skilgreindar
og gildir það einnig um smáríki
sem Ísland. Því er stundum hald-
ið fram að hlutverk stjórn-
málastéttarinnar sé við það að
hverfa í samfélaginu. Þótt flestir
fagni því að ítök stjórnmála-
manna hafi minnkað á mörgum
þjóðfélagssviðum á undanliðnum
árum fer því vitanlega fjarri að
þessi stétt manna sé óþörf með
öllu. Ef til vill má halda því fram
að nú séu gerðar meiri kröfur til
stjórnmálamanna en nokkru
sinni fyrr. Þeim er gert að setja
leikreglur sem í senn halda á
miklum breytingatímum og falln-
ar eru til þess að tryggja jafna
stöðu á hverju því sviði þar sem
þegnarnir kjósa að láta til sín
taka.
En þegar horft er til fyrirliggj-
andi verkefna hlýtur sú spurning
jafnan að vakna hvernig þeir sem
hafa þau á hendi eru búnir undir
að sinna þeim. Í hvaða aðstöðu
eru íslenskir stjórnmálamenn til
að setja almennar og réttlátar
leikreglur?
Svo vill til að þjóðin hefur á
undanliðnum mánuðum fengið
ágæt tækifæri til að velta einmitt
þessu fyrir sér. Þingkosningar
fóru fram á nýliðnu ári og
skömmu fyrir áramót fór fram
hávær umræða um lífeyrisrétt-
indi og eftirlaun stjórnmála-
manna.
Þingkosningarnar fóru fram
samkvæmt forskriftum sem ekki
standast skoðun þar sem sú sjálf-
sagða leikregla að atkvæði
manna skuli vega jafn þungt þeg-
ar þjóðin kýs sér fulltrúa var
hundsuð enn á ný. Því fyr-
irkomulagi sem ríkir í þessum
efnum á Íslandi verður ekki lýst
á annan veg en þann að stjórn-
málastéttin sé ábyrg fyrir skipu-
lögðu mannréttindabroti gagn-
vart almenningi. Með því að
sammælast um að atkvæði kjós-
enda skuli vega misþungt eftir
því hvar viðkomandi er búsettur
hafa stjórnmálamenn sett hags-
muni sína og flokka sinna ofar
réttindum almennings. Þetta fyr-
irkomulag er gjörsamlega for-
kastanlegt og íslenskum stjórn-
málamönnum til viðvarandi
minnkunar.
Leikreglurnar á þessu tiltekna
sviði eru óréttlátar vegna þess að
það fyrirkomulag hentar þeim
sem setja almennu leikreglurnar
í samfélaginu, íslenskum stjórn-
málamönnum.
Ástæðulaust er að rifja upp
viðbrögð almennings þegar „eft-
irlaunafrumvarpið“ svonefnda fór
sem hæst hér í Skátalandi á ný-
liðnu ári. Sú umræða öll var hins
vegar fallin til að draga fram það
óréttlæti sem ríkir í þessum efn-
um. Tiltekin stétt manna hefur
tryggt sér sérréttindi á þessu
sviði. Enn á ný eru leikreglurnar
markaðar með tilliti til hagsmuna
þeirra sem þær setja en ekki al-
þýðunnar sem landið byggir.
Umræðan sem fylgdi frumvarpi
þessu var í meira lagi átakanleg
og líður seint þeim úr minni sem
með fylgdust. Loks náði stjórn og
stjórnarandstaða að sameinast; í
siðferðislegu „harakíri“ frammi
fyrir forviða almenningi í land-
inu.
Á Íslandi ríkir það undarlega
fyrirkomulag að þeir sem setja
leikreglurnar telja sig hafna yfir
þá nálgun og hugmyndafræði
sem liggja leikreglunum til
grundvallar. Og þeir komast upp
með það.
Þessi íslenska stjórnmálahefð
er í senn tímaskekkja og ógnun
við lýðræðið. Hún hefur í för með
sér að virðing fyrir störfum
stjórnmálamanna minnkar, áhugi
á stjórnmálum dvínar og þátt-
taka í kosningum dregst saman.
Forréttindi
reglusmiða
Á Íslandi ríkir það undarlega
fyrirkomulag að þeir sem setja leikregl-
urnar telja sig hafna yfir þá nálgun
og hugmyndafræði sem liggja
leikreglunum til grundvallar.
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
asv@mbl.is
HVAÐ eiga Kveldúlfur, Hagkaup,
Samband íslenskra samvinnufélaga
og hinn svokallaði „kolkrabbi“ sam-
eiginlegt? Jú, allt voru þetta fyrirtæki
sem á sínum tíma náðu mikilli mark-
aðshlutdeild á sínu sviði
og voru talin njóta yf-
irburðastöðu gagnvart
keppinautunum.
Með reglulegu milli-
bili hafa á Íslandi risið
upp viðskiptablokkir
sem virst hafa óhagg-
anlegar, öllu ráða og
allt eiga. Undantekn-
ingalaust hafa þær hins
vegar þurft að víkja fyr-
ir nýjum aðilum fyrr
eða síðar. Og þar þurfti
hvorki að koma til laga-
setning af hálfu ríkisins
um eignarhald né vopn-
aðrar byltingar alþýðunnar. Val ein-
staklinga á frjálsum markaði sá til
þess að breytingar urðu.
Í dag er komin upp ný staða á ís-
lenskum fjölmiðlamarkaði sem kallað
hefur á mikla umræðu í þjóðfélaginu
um hlutleysi og eignarhald fjölmiðla.
Umræðan hefur stigmagnast og telja
ýmsir stjórnmálamenn að nú sé laga-
setningar þörf um eignarhald á fyr-
irtækjum í fjölmiðlarekstri.
Vissulega er staðan svolítið sér-
stök. Búið er að sameina tvö af þrem-
ur dagblöðum landsins við fyrirtæki
sem ræður yfir flestum ljósavaka-
miðlunum undir merkjum Norður-
ljósa. Þar að auki rekur ríkið eina
sjónvarpsstöð, að ógleymdum Rás 1
og Rás 2, eins og Íslenska sjónvarps-
félagið.
Þá vaknar spurningin hvað við eig-
um að gera til þess að tryggja að í
landinu þrífist raunverulega frjáls og
upplýst fjölmiðlun. Eiga fjölmiðlafyr-
irtæki að lúta einhverri sértækri og
strangari löggjöf um eignarfyr-
irkomulag? Er hægt að vera unnandi
frelsis og um leið samþykkja miðstýr-
ingu ríkisins á fyrirkomulagi fjöl-
miðlarekstrar?
Í þessu efni telur undirritaður að
líta þurfi til eftirfarandi atriða: Í
fyrsta lagi væri það ekki síður
áhyggjuefni ef Fréttablaðið og DV,
sem keypt voru fyrir lítið fé, hefðu
einfaldlega farið á hausinn eins og allt
stefndi í. Værum við betur komin án
þessara fjölmiðla? Fæstir gætu tekið
undir það. Það virðist einfaldlega svo,
að fáir aðilar sýndu þessum fyr-
irtækjum raunverulegann áhuga og
vildu um leið leggja til þeirra nauð-
synlegt rekstrarfé þegar á þurfti að
halda. Þá er það út af fyrir sig
ánægjulegt að einkaaðilar skuli yf-
irhöfuð vera reiðubúnir
í rekstur ljósvakamiðla í
samkeppni við hið op-
inbera sem að sjálf-
sögðu nýtur gríðarlegs
forskots í þeirri keppni.
Í öðru lagi er rétt að
gera sér grein fyrir því
að fjölmiðlafólk mun
ávallt hafa skoðanir og
eflaust taka einhvers
konar tillit til þess
hverjir eiga fjölmiðilinn.
Að minnsta kosti munu
áhrif eigendanna koma
óbeint fram þar sem
þeir ráða jú ritstjóra og
yfirmenn fjölmiðilsins. Að ráða rit-
stjóra ræður auðvitað heilmiklu um
framhaldið. Ráðning Illuga Jökuls-
sonar og Mikaels Torfasonar sem rit-
stjóra DV segir ansi mikið til um
framhaldið á þeim bænum. Að
minnsta kosti hefur ekkert í efn-
istökum blaðsins eða meðferð þess á
fréttum komið undirrituðum á óvart.
Þetta þýðir ekki að þeir séu óheið-
arlegir menn eða í óslitnu síma-
sambandi við eigendur sína. Þeir hafa
einfaldlega sínar skoðanir eins og
aðrir og skoðanir þeirra liggja fyrir
að miklu leyti þegar við ráðningu.
Þetta á ekki bara við um DV og
Fréttablaðið. Eða halda menn að það
sé tilviljun að ritstjórnir DV og
Fréttablaðsins skuli leggjast eindreg-
ið gegn öllum tillögum um lög um
eignarhald á fjölmiðlum, en þau lög
koma sér einmitt afar illa fyrir eig-
endur þeirra? Með sama hætti má
spyrja: Er það tilviljun að í leið-
arahóp Morgunblaðsins hafi einmitt
valist fólk sem greinilega er fylgjandi
slíkri löggjöf, sem klárlega myndi
styrkja stöðu eigenda blaðsins í sam-
keppninni? Þó má þess geta að Morg-
unblaðið gæti þar verið samkvæmt
sjálfu sér í því máli þar sem það hefur
oftar en ekki talað fyrir auknu inn-
gripi ríkisvaldsins í atvinnulífinu sbr.
málefni Samkeppnisstofnunnar.
Í þriðja lagi er það einfaldlega
þannig að upplýsingar er ekki hægt
að einoka í frjálsu samfélagi. Á þeim
tímum sem við lifum er ekki hægt að
koma í veg fyrir upplýsingaflæði milli
fólks. Bæði höfum við nú þegar
nokkrar öflugar fréttastofur og
skemmst er að minnast tilvika þegar
lítið vefsetur, Fréttir.com, kom af
stað fréttum sem til lengri eða
skemmri tíma höfðu veruleg áhrif á
trúverðugleika fréttastofu Stöðvar 2.
Í fjórða lagi er rétt að hafa í huga
að fréttaflutningur er eins og hver
önnur þjónusta. Ef fréttir eru sagðar
með hlutdrægum hætti eða þær
reynast einfaldlega rangar er veitt lé-
leg þjónusta. Fréttamiðill sem ekki
veitir góða og heiðarlega fréttaþjón-
ustu uppfyllir ekki kröfu fólks um
vandaða fjölmiðlun. Með því myndast
eftirspurn eftir vandaðri miðli. Ef
fólk treystir ekki fréttaflutningi
ákveðinna fjölmiðla mun það vænt-
anlega leita annað eftir upplýsingum.
Ef enginn fjölmiðill stendur undir
þeim kröfum er klárlega pláss fyrir
nýjan aðila til að uppfylla þær kröfur.
Þetta er ekki einhver draumsýn
frjálshyggjumannsins; þetta er það
sem við höfum séð gerast á öllum
sviðum atvinnulífsins. Þeir sem ekki
standa sig verða undir – alveg sama
hversu ríkir eða valdamiklir þeir hafa
virst vera um tíma.
Niðurstaða mín er því þessi. Þrátt
fyrir afar sérstaka og að mörgu leyti
óheppilega stöðu á íslenskum fjöl-
miðlamarkaði er nú sem endranær
rétt að treysta á frjálst val ein-
staklinganna í landinu. Við eigum
ekki í hvert sinn sem viðskiptablokkir
rísa á Íslandi að stökkva til og beita
valdi hins opinbera. Þvert á móti eig-
um við að auka frelsið enn frekar og
rýma fyrir fleiri aðilum með því að
draga ríkisvaldið út af fjölmiðlamark-
aðnum.
Lög um eignarhald
á fjölmiðlum óþörf
Halldór Karl Högnason skrifar
um fjölmiðlamarkaðinn ’Þrátt fyrir afar sér-staka og að mörgu leyti
óheppilega stöðu á ís-
lenskum fjölmiðlamark-
aði er nú sem endranær
rétt að treysta á frjálst
val einstaklinganna í
landinu.‘
Halldór Karl
Högnason
Höfundur er stjórnarmaður í Sam-
bandi ungra sjálfstæðismanna (SUS).
SJÓNVARPIÐ er búið að loka fyr-
ir kaup á efni frá íslenskum framleið-
endum það sem eftir lifir ársins 2004.
„Við höldum að okkur höndum“ eins
og framkvæmdastjóri Sjónvarpsins
orðar það. Ástæðan er aðhald í
rekstri innlendrar dagskrárdeildar á
sama tíma og íþróttadeild fær stór-
aukin framlög.
Dagskrárstjóri inn-
lendrar dagskrárdeild-
ar hefur um 320 millj-
ónir til ráðstöfunar (317
milljónir í áætlun ársins
2003). Auk þess hefur
hann aðgang að stúdíói,
tækjum og föstum
starfsmönnum stofn-
unarinnar sem meta má
til 200 milljóna (kostn-
aðargreining liggur að
vísu ekki fyrir). Aðeins
um 10% þessara rúmu
500 milljóna, eru notuð
til að kaupa efni frá
sjálfstæðum framleiðendum (58 millj-
ónir í áætlun ársins 2003).
Framkvæmdastjóri Sjónvarpsins
hefur viljað halda því fram að hér sé
um 140 milljónir að tefla og er þá far-
inn að leggja við þessa tölu ýmsa liði
sem dagskrárstjóri IDD hefur ekkert
með að gera eins og til dæmis talsetn-
ingu barnaefnis sem kostar um 30
milljónir á ári. Gaman væri að fá
þessa 140 milljóna króna tölu nið-
urbrotna svo hægt sé að átta sig á um
hvað sá ágæti maður er að tala.
Það efni sem keypt var fyrir þessar
58 milljónir árið 2003 er aðallega
heimildarmyndir en einnig stutt-
myndir og kvikmyndir í fullri lengd.
Þegar þrengir að á innlendri dag-
skrárdeild Sjónvarpsins lendir þessi
hluti fyrst undir hnífnum. Það er
mergur þessa máls. Við
það eru kvikmynda-
gerðarmenn ósáttir.
Um árabil hefur það
verið stefna yfirboðara
Ríkisútvarpsins að auka
hlut sjálfstæðra fram-
leiðenda í framleiðslu
dagskrárefnis og nýta
þannig hugmyndir og
hagkvæmni einkafyr-
irtækja á þessu sviði.
Þetta verklag gengur
gegn þeirri stefnu.
En hér er meira í húfi
en stefna sem ekki er
framkvæmd því Sjónvarpið er eini
kaupandi heimildamynda á Íslandi.
Fjármögnun slíkra mynda er næst-
um því útilokuð án þátttöku Sjón-
varpsins. Ekki vegna þess að Sjón-
varpið leggi til stærstan hluta
framleiðslukostnaðar heldur vegna
þess að aðrar fjármögnunarleiðir
lokast ef Sjónvarpið er ekki þátttak-
andi í verkefninu. Erlendir sjóðir og
erlendar sjónvarpsstöðvar taka ekki
þátt í verkefnum sem ekkert braut-
argengi hafa á heimavelli.
Heimilda- og stuttmyndasjóður
Kvikmyndamiðstöðvar leggur aðeins
til um 25–30% af framleiðslukostnaði
þeirra heimildamynda sem þar fá
styrk. Það sem uppá vantar finnst nú
hvergi. Sú gróska sem hér hefur ver-
ið í heimildamyndagerð undanfarin
misseri er því fyrir bí ef ekkert verð-
ur að gert. Menningarhlutverk og
ábyrgð Ríkisútvarpsins á þessu sviði
er því mikil og hana verður að axla.
Hinn nýi menntamálaráðherra
okkar, Þorgerður Katrín Gunn-
arsdóttir hefur lýst þeirri skoðun
sinni að við eigum að nota stærri
hluta þeirra fjármuna sem RÚV hef-
ur til ráðstöfunar til framleiðslu á ís-
lensku efni. Þessari skoðun held ég að
allir Íslendingar séu sammála.
Sjónvarpið er búið að loka
Björn Br. Björnsson skrifar
um dagskrárgerð í sjónvarpi ’Þegar þrengir að á innlendri dagskrárdeild
Sjónvarpsins lendir
þessi hluti fyrst undir
hnífnum. ‘
Björn Br. Björnsson
Höfundur er formaður
Félags kvikmyndagerðarmanna.