Morgunblaðið - 27.04.2005, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 27. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
MILLJÓN FERÐAMENN Á
ÓSNORTNUM VÍÐERNUM
Árið 2020 gætu ferðamenn hér álandi orðið á bilinu 500 þúsund tilmilljón á ári, samkvæmt spám
sem voru til umræðu á fundi umhverf-
isráðuneytisins og Umhverfisstofnunar
á degi umhverfisins í fyrradag. Á fimm-
tán árum gæti því ferðamannafjöldi þre-
faldazt frá því sem nú er, en í fyrra komu
rúmlega 360.000 ferðamenn til landsins.
Þótt flestir hljóti að fagna því að
ferðaþjónustan festi sig enn frekar í
sessi sem ein af meginútflutningsgrein-
um Íslands, fylgja svo mikilli fjölgun
ferðamanna ýmis vandamál, sem voru
til umfjöllunar á fundinum. Þorleifur
Þór Jónsson, hagfræðingur Samtaka
ferðaþjónustunnar, sagði í erindi sínu að
grípa þyrfti til markvissra aðgerða og
framkvæmda til þess að ferðamanna-
staðir um allt land gætu raunverulega
tekið á móti öllum þessum fjölda ferða-
manna án þess að láta á sjá.
Átroðningur er raunar nú þegar orð-
inn aðkallandi vandi sumra viðkvæmra
náttúruperlna, ekki sízt á hálendinu.
Þar má nefna Landmannalaugar og
Herðubreiðarlindir.
Íslenzk ferðaþjónusta getur á næstu
árum staðið frammi fyrir ákveðinni mót-
sögn, sem felst í því að eftir því sem
ósnortin víðerni Íslands draga til sín
fleiri ferðamenn frá þéttbýlli löndum,
dregur úr þeirri upplifun, sem ferða-
mennirnir sækjast eftir og felst í víðátt-
unni, kyrrðinni, fáum og fyrirferðar-
litlum mannvirkjum o.s.frv. Á ákveðn-
um punkti getur komið að því að fjöldinn
verði of mikill, ef ekki er gripið til
neinna aðgerða, og fari að skaða ferða-
þjónustuna.
Fleira kemur til þegar meta á hvernig
eigi að taka á móti sívaxandi fjölda
ferðamanna. Er íslenzka vegakerfið t.d.
hannað fyrir milljón ferðamenn, sem í
vaxandi mæli leigja sér bílaleigubíl í
stað þess að ferðast með rútum og
kunna margir hverjir illa að aka á mal-
arvegum eða á hálendisslóðum?
Það er vitað mál að undanfarin ár hef-
ur verið verulegum erfiðleikum bundið
að fá fé til að veita nauðsynlega þjónustu
og sjá um viðhald á fjölsóttustu ferða-
mannastöðunum, t.d. að leggja stíga,
gera útsýnispalla, gera við gróður-
skemmdir o.s.frv. Árni Bragason, for-
stöðumaður Umhverfisstofnunar, upp-
lýsti á fundinum á degi umhverfisins að
stígagerð á friðuðum svæðum væri
ómöguleg án erlendra sjálfboðaliða og
að landvörðum hefði ekki fjölgað und-
anfarin ár, þrátt fyrir mikla fjölgun
ferðamanna.
Morgunblaðið og ýmsir fleiri hafa á
undanförnum árum lagt til að brugðizt
yrði við vaxandi fjölda ferðamanna og
meiri sókn á ýmis viðkvæm svæði með
gjaldtöku af ferðamönnum. Blaðið hefur
bent á að þannig mætti fjármagna nauð-
synlega þjónustu, eftirlit og viðhald til
að tryggja að náttúran bíði ekki skaða af
vaxandi átroðningi. Blaðið hefur sömu-
leiðis bent á ýmis dæmi og rök því til
stuðnings að gjaldtaka muni ekki fæla
ferðamenn frá, frekar en hún gerir víða
erlendis.
Þorleifur Þór Jónsson taldi á fundin-
um að gjaldtaka væri einn þeirra kosta,
sem ætti að skoða til að mæta sívaxandi
ferðamannastraumi. Hann sagði í erindi
sínu að gjaldtaka væri aðeins réttlæt-
anleg ef veitt væri þjónusta á móti; ekki
væri réttlætanlegt að rukka fólk aðeins
fyrir að horfa. Þetta liggur auðvitað í
hlutarins eðli. Á öllum þeim stöðum, þar
sem Morgunblaðið hefur lagt til gjald-
töku, t.d. í Dimmuborgum, við Gullfoss
og Geysi, Dyrhólaey eða Dettifoss, er
augljóslega hægt að bæta aðstöðu fyrir
ferðamenn verulega – og raunar bráð-
nauðsynlegt í ljósi vaxandi aðsóknar.
Fram til þessa hafa forsvarsmenn
ferðaþjónustunnar ekki tekið hugmynd-
um um gjaldtöku á ferðamannastöðum
vel. Það er því ánægjulegt að talsmaður
Samtaka ferðaþjónustunnar talar nú
með þessum hætti.
SKUGGAHERINN
Stríð á Vesturlöndum hafa síðustuárhundruð einkennst af skipuleg-
um hernaði þjálfaðra fylkinga. Ímynd
hermannsins er karlmaður, kominn af
barnsaldri, og konur og börn birtast
einkum sem óvirk fórnarlömb. Í öðrum
heimshlutum er ásýnd stríðs oft með
mjög ólíkum hætti. Hernaðarmenning-
in á aðrar rætur og bardagatækni er að
ýmsu leyti frábrugðin. Ein sorglegasta
birtingarmynd þess er þrælkun þús-
unda barna og unglinga í hernaði.
Í nýrri skýrslu alþjóðlegu samtak-
anna Save the Children, sem starfa hér
á landi undir nafninu Barnaheill, kem-
ur fram að um 300.000 börn séu neydd
til herþjónustu í heiminum í dag. Þar af
er talið að stúlkubörn séu um 40%.
Þannig má ætla að um 120.000 stúlkur
séu neyddar til að taka þátt í vopnuðum
átökum, sumar ekki eldri en átta ára.
Samkvæmt mati samtakanna eru til
dæmis 21.500 stúlkur neyddar í hernað
á Sri Lanka, um 12.000 stúlkur í Lýð-
veldinu Kongó og um 6.500 í Úganda.
Sú staðreynd að börn séu neydd til
að taka þátt í hernaði er hræðileg í
sjálfu sér. En það vekur sérstakan
óhug að hlutfall stúlkna af barnaher-
mönnum sé svo hátt, því hlutskipti
þeirra er jafnvel enn hörmulegra en
drengjanna. Auk þess að taka þátt í
vopnuðum átökum og eiga á hættu líf-
lát og limlestingar þurfa flestar þess-
ara stúlkna að þola kynlífsþrælkun, oft
með þeim afleiðingum að þær verða
þungaðar, vart komnar á unglingsald-
ur.
Þær stúlkur sem komast lífs af eiga
ennfremur erfitt uppdráttar er þær
komast aftur til síns heima. Þær eru
gjarnan hunsaðar af eigin fjölskyldu
vegna þess að þær eru fórnarlömb
nauðgana, ekki síst ef þær snúa til baka
barnshafandi. Þær eiga þá oft ekki
annars úrkosti en að sjá fyrir sér með
vændi.
Forsvarsmenn Save the Children
gagnrýna þjóðarleiðtoga, alþjóðastofn-
anir og hjálparsamtök fyrir að koma
ekki þeim þúsundum barna sem neydd
eru til að taka þátt í hernaðarátökum
til hjálpar. Í skýrslunni segir að við
friðargæsluaðgerðir sé oft einblínt um
of á afvopnun, en á það skorti að fórn-
arlömbum átakanna, ekki síst börnum,
sé hjálpað til við að byggja upp líf sitt á
nýjan leik.
Framkvæmdastjóri samtakanna,
Mike Aaronson, líkir stúlkubörnunum
sem hneppt hafa verið í hernaðar-
þrælkun við „skuggaher“, sem alþjóða-
samfélagið hafi brugðist. Full ástæða
er til að taka undir með honum um að
þessi hörmulegu brot á réttindum
barna kalli á aðgerðir.
Öryrkjum á Íslandi hefurfjölgað verulega á síðustuárum. Þetta hefur gerstþrátt fyrir miklar fram-
farir á sviði læknavísinda og bætt að-
gengi almennings að allri heilbrigð-
isþjónustu. Jón Kristjánsson
heilbrigðis- og tryggingamálaráð-
herra kynnti í gær nýja skýrslu sem
Tryggvi Þór Herbertsson, forstöðu-
maður Hagfræðistofnunar Háskóla
Íslands, vann að beiðni ráðherra um
fjölgun öryrkja, ástæður hennar og
afleiðingar.
Fáir leita aftur út á
vinnumarkaðinn
Fram kemur í skýrslunni að ör-
yrkjum á Íslandi fjölgaði úr um 8.700
árið 1992 í um 13.800 árið 2004. Þetta
jafngildir því að á sjöttu hverri
klukkustund sé einstaklingur met-
inn öryrki hér á landi.
„Sú uggvænlega þróun hefur átt
sér stað að hlutfallslega mest fjölgar
í hópi yngri öryrkja og er þróunin
svo ör að furðu sætir,“ segir í sam-
antekt höfundar skýrslunnar þar
sem niðurstöðurnar eru dregnar
saman. „Jafnframt virðast mjög fáir
leita aftur út á vinnumarkað eftir að
á örorkubætur er komið. Þannig
sýnir ný rannsókn að af 725 nýskráð-
um öryrkjum (hærra og lægra ör-
orkustig) árið 1992, sem fylgt var allt
til loka nóvember 2004, hafa einung-
is 12% karla og 9% kvenna farið af
örorkuskrá og aftur út á vinnumark-
aðinn,“ segir í skýrslunni.
Vakin er sérstök athygli á því að
yngri öryrkjum hefur fjölgað hlut-
fallslega allt frá 1994 þrátt fyrir að
þjóðin hafi elst og slíkar breytingar á
aldurssamsetningu ættu að öllu
jöfnu að leiða til þess að fjölgun ör-
yrkja fylgi auknum aldri.
Þegar fjöldi bótaþega á Íslandi er
borinn saman við fjölda bótaþega á
Norðurlöndunum kemur í ljós að
mun fleiri íslensk ungmenni (16–19
ára) þiggja lífeyri af einhverju tagi
en á hinum Norðurlöndunum.
„Þannig voru yngstu bótaþegarnir á
Íslandi 136% fleiri en á hinum Norð-
urlöndunum árið 2002. Íslendingar
virðast jafnframt vera líklegri til að
þiggja bætur fram að fertugu en á
milli 40 og 49 ára virðist vera jafnt á
komið með Íslendingum og öðrum
Norðurlandabúum. Eftir fimmtugt
snýst dæmið hins vegar við og mun
algengara verður að fólk á hinum
Norðurlöndunum þiggi bætur.
Þetta er áhyggjuefni því ekki ein-
ungis eru íslenskir öryrkjar að yngj-
ast heldur virðist þessi þróun ekki
eiga sér hliðstæðu á hinum Norður-
löndunum.
Þrátt fyrir að öryrkjar séu að
yngjast hefur líftími […] örorkulíf-
eyriskerfisins (sá tími sem einstak-
lingar njóta að meðaltali bóta-
greiðslna) staðið nokkurn veginn í
stað og er nú tæplega 19 ár. Þegar
kynin eru aftur á móti skoðuð sér-
staklega sést að líftími meðal kvenna
hefur hækkað en lækkað meðal
karla og hefur sú lækkun náð að
vega upp hækkun kvenna. Hægt er
að nota þessar upplýsingar til að
meta hvað það myndi kosta að fjár-
magna kerfið að fullu,“ segir í
skýrslu Tryggva Þórs.
Áfallnar skuldbindingar
geta numið 165 milljörðum
Tryggvi Þór skoðaði hvaða afleið-
ingar það getur haft fyrir fjármál
hins opinbera að sífellt fleiri eru
metnir öryrkjar í hópi yngra fólks og
lagði hann mat á áfallnar skuldbind-
ingar vegna bótagreiðslna til fram-
tíðar. Útgjöld vegna örorkulífeyris
námu tæplega 12 milljörðum í fyrra.
Ef útgjöldin væru þau söm
tíðinni og í fyrra má ætla a
skuldbindingar kerfisins n
165 milljörðum króna miðað
ávöxtunarkröfu og tæpl
milljarðar miðað við 5% krö
ljóst er að ef örorkulífeyrisþ
að yngjast þá mun það leið
ins kostnaðar í framtíðinn
myndi eins árs hækkun
meðalbóta leiða til um 6,5
Fjárhagslegir hvatar eru taldir eiga stóran þátt
Tryggvi Þór Herbertsson
heilbrigðisráðherra, Daví
Öryrkjum hefur fjölgað umtalsvert á allra síðustu
árum. Mun fleiri íslensk ungmenni fá örorkulíf-
eyri en á öðrum Norðurlöndum og voru yngstu
bótaþegarnir 136% fleiri hér á landi árið 2002. Í
nýrri skýrslu um fjölgun öryrkja kemur fram að
ætla má að áfallnar skuldbindingar vegna örorku-
lífeyris nemi um 165 milljörðum króna.
ÞÆR aðferðir sem notaðar eru til að
meta örorku eru í skýrslu Tryggva Þórs
Herbertssonar taldar ein af ástæðum
þess að öryrkjum hefur fjölgað. Nýr
læknisfræðilegur örorkumatsstaðall var
tekinn upp 1999.
„Mat á örorku hefur tekið stakka-
skiptum á undanförnum árum. Nýr ör-
orkumatsstaðall hefur leitt til þess að
einstaklingar sem áður voru á vinnu-
markaði geta nú sótt um örorkulífeyri
þrátt fyrir að starfsgeta þeirra hafi lítið
sem ekkert skerst,“ segir í skýrslunni.
Stökkbreyting
Fram kemur að fjöldi umsókna um ör-
orkumat hélst nokkuð stöðugur mest-
allan tíunda áratuginn eða rúmlega 900
umsóknir á ári en Tryggvi Þór benti á að
frá árinu 2002 varð stökkbreyting. Árið
2003 fjölgaði umsóknum mjög þegar þær
fóru úr 944 árið 2002 í 1.317 árið 2003 og
í 1.622 umsóknir árið 2004. Tryggvi Þór
setur fram þá kenningu að hluta þess-
arar fjölgunar megi skýra með auknu at-
vinnuleysi en sennilega sé skýringanna
þó frekar að leita m.a. í breyttu bótaum-
hverfi í kjölfar öryrkjadómsins, þar sem
skapast hafi fjárhagslegir hvatar fyrir
öryrkja, sem eiga útivinnandi maka, að
sækja um örorkumat og fá bætur.
„Fjöldi umsókna um örorkumat varp-
ar að einhverju leyti ljósi á þann fjölda
einstaklinga sem sækist eftir því að kom-
ast á örorkubætur, óháð því hvort við-
komandi eru sannanlega öryrkjar eða
hvort þeir reyna að nýta sér almanna-
tryggingakerfið til að hverfa af vinnu-
markaði,“ segir í skýrslunni. „Ef hið síð-
ara er raunin ætti synjunum og
frávísunum að fjölga mjög á árunum
2003 og 2004, því afar ólíklegt er að ör-
orkulíkur hafi breyst svo skyndilega að
umsóknum fjölgi um tæp 40% á milli ár-
anna 2002 og 2003 og um rúm 70% milli
2002 og 2004,“ segir í niðurstöðum
skýrslunnar.
Einnig kemur fram að hlutfall synjana
um örorkumat var um 10% í byrjun tí-
unda áratugarins en jókst síðan jafnt og
þétt í um 20% árið 1998. „Með nýjum ör-
orkumatsstaðli árið 1999 hrundi fjöldi
synjana og árið 2004 var einungis um 7%
umsókna synjað eða vísað frá. Greinilegt
er að mun erfiðara er að synja umsókn-
um eftir að læknisfræðilegur ör-
orkumatsstaðall var tekinn upp en þegar
einnig var tekið tillit til starfsorku við-
komandi. Meginniðurstaðan er því sú að
breytt fyrirkomulag örorkumats skýri
hugsanlega að einhverju leyti af hverju
öryrkjum hefur fjölgað.“
Fjöldi synjana hrundi með
nýjum örorkumatsstaðli
Jón Kristjánsson
Endurskoða
„VIÐ verðum að bregðast
ráðherra um niðurstöður
kynnti niðurstöðurnar á rí
að nefnd fulltrúa þriggja r
miðjan júní um hugsanleg
„Við höfum miklar áhyg
öryrkja og þeirra sem þur
halda, að við könnum sérs
við getum hjálpað þeim se
á vinnumarkaðinn aftur, e
mínum dómi brýnast,“ sag
Hann sagði einnig vegn
yngri öryrkja að endursko
bogið við að ungum öryrkj
heilsufar þjóðarinnar er a
Fjölgun ungra ö
landi er svo hröð
FJÖLGUN
að mati Tr
 Breyttr
líkur auka
og þar me
 Hertra
staklingar
sín, orðið
ið öryrkja
 Misræm
styrkja se
hefur að m
fyrir þá al
staklega á
fólk.
 Misræm
arðsemi þ
markað er
þess að fól
láta aftur
 Hækku
bætur og f
hefur myn
bætur eða
að bæta fj
 Breytts
orkumatss
taka tillit t
og einung
þess að mu
Sex s
fjölgu