Morgunblaðið - 27.04.2005, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. APRÍL 2005 41
MENNING
SVO BER til um þessar mundir að
listamaðurinn Helgi Þorgils er með
tvær einkasýningar á sama tíma,
aðra í Listasafni ASÍ og hina í 101
gallery. Sú fyrrnefnda er öllu hátíð-
legri þar sem hún inniheldur mál-
verk í klassísku safnahúsnæði meðan
hin í galleríinu ber merki vinnuferl-
isins með fjölmörgum smærri teikn-
ingum og grafíkverkum. Á báðum
sýningunum má einnig sjá fígúratífa
smáskúlptúra gerða úr steinsteypu.
Verkin í arinstofu og gryfju ASÍ
kallast á við þann hugmyndaheim
sem birtist í teikningunum í 101 gall-
ery, meðan verkin í Ásmundarsal
virðast fjarlægari eða ótengdari
þeim og ekki eins áhugaverð að mínu
mati.
Eins og áður vinnur Helgi með
goðsögulegar táknmyndir jafnt og
persónulegar, en í stað þess að
byggja upp ímyndaðan heim handan
hinnar raunverulegu tilveru eins og
oft áður þá má nú sjá sterkari skír-
skotun til goðsagna hins vestræna
menningarheims eins og hann birtist
í hugmyndasögunni jafnt og listasög-
unni. Það er listamaðurinn sjálfur,
ímynd hans og goðsagnir sem er í
forgrunni og um leið og listamað-
urinn beinir gagnrýnu og kaldhæðn-
islegu kastljósi sínu á hugmyndasög-
una um „snillinginn“ endurkastast
sú mynd á hann sjálfan og gerir hann
að tákngervingi sögulegrar afurðar.
Táknmyndin um geníusinn eins og
hún birtist á rómantíska tímanum er
áberandi þráður í báðum sýning-
unum, enda lifir sú táknmynd enn í
undirmeðvitund vestræns samfélags
og hefur náð í gegnum orðræðu sög-
unnar að skapa sér einhvers konar
goðsögulegt sannleiksgildi. Í hinni
kaldhæðnu upphafningu á eig-
inleikum geníusins sem hér birtist
má finna greinilegan feminískan
undirtón sem staðfestist í teikn-
ingum eins og Nú fengu þær sæti
þar sem teikningin er af konu með
stólinn á hausnum.
Í myndinni Málarinn og málverkið
kristallast orðræðan um geníusinn.
Genius er latneskt orð og vísar í orð-
ið geni sem þýðir erfðavísir. Andinn
Genius var karlkyns og einn af
mörgum heimilisöndum á forsögu-
legum rómverskum tíma, hann var
fyrst sýndur sem lítill kerúbi með
korn og öx, sem verndarengill akr-
anna, forðabúrsins og eignarréttar-
ins. Í stóískri heimsmyndafræði er
alheimurinn gerður úr logos
spermatica sem var einhvers konar
genius á alheimsskala sem var
seinna púslað saman við kristna
guðsmynd. Hugtakið ingenium kem-
ur úr allt annarri átt og var notað yf-
ir snilli handverksins á endurreisn-
artímanum. Á 17.–18. öld renna þessi
þrjú hugtök saman í eitt, hugtakið
genius og innsiglar þar með yfir-
burði annars kynsins yfir hinu, sem
eignar sér einum heiðurinn af bæði
sköpun og tímgun. Í mynd Helga
Málarinn og málverkið má sjá hinn
þríeina snilling skapa sjálfan sig; in-
genium, genius og logos spermatica.
Kynfæri karlmanns í þríriti, speglun
þeirra í mynd þumals listamannsins
gegnum gat á pallíettunni og tákn-
mynd fallusins í hinum risastóra
pensli er engin tilviljun í myndinni,
heldur algert skilyrði sköpunar,
samanber Renoir sem fullyrti að
hann málaði með skaufanum og er
tengt dýrkun karlmannsins og sjálfi
hans og kynfærum sem uppsprettu
sköpunar.
Genius fæðist, hann er ekki búinn
til, hann getur verið hvers konar
maður, en hann er ávallt hetja og
getur því ekki verið kona. Hann
vinnur að sköpun sinni eins og Guð,
byggir lítinn heim og innleiðir mein-
ingu og tákngildi í annars formlaust
efni, og eins og guð þá hefur hann yf-
irvald í sínum heimi. Eðlishvöt, til-
finningar, innsæi og næmi hans og
jafnvel geðveiki er talin öðruvísi en
annarra dauðlegra. Það var talið að
um tvær tegundir genius anda væri
að ræða, annan guðlegan, en hinn
djöfullegan og var sá síðari ekki
óæðri hvað varðar sköpunargáfu.
Þannig verður til hugmyndafræði
um dýrling sem er drifinn áfram af
djöflinum. Vegna einlægninnar hjá
genius dregur hann fram þetta svið
sálarinnar og leyfir viðtakandanum
að upplifa með sér hörmungar sínar
og kvöl. Hugmyndin um utangarðs-
manninn og andhetjuna er dýrkuð
þar sem listamaðurinn fórnar sér á
altari þjáninga ófullkomleika síns.
Öll þessi kunnuglega orðræða
endurspeglast beint og óbeint í
teikningum Helga og að hluta til í
öðrum verkum hans. Það má sjá
sterka gagnrýni á boðskap upplýs-
ingaraldarinnar og vísindahyggju, á
sama tíma og afturhvarf til náttúr-
unnar er upphafið, oft í myndrænni
líkingu þar sem svanurinn með sinn
langa háls verður reðurtáknið í klofi
listamannsins, reðurtákn með eigin
haus og heila. Í málverkunum Gláp í
ASÍ er svanshausinn orðinn að afar
stórum púngi í stigvaxandi þríriti
milli fóta listamannsins, fuglshaus-
inn sem horfir aftur fyrir sig virðist
afar íþyngjandi og minnir á ofrækt-
uð júgur á kúm.
Sjálfsmyndir listamanna tengjast
eðlilega sýn þeirra á sjálfa sig og er
einnig oft tengd ákveðinni upphafn-
ingu og verða ekki til í félagslegu eða
sögulegu tómarúmi. Mannfígúrum
Helga þykir svipa til hans sjálfs og
er oft talað um sjálfsmyndir í því
sambandi. Það á sérlega vel við í
þessari sýningu þar sem það end-
urspeglar hugmyndina um manninn
sem sjálfsmynd guðs. Skúlptúr í 101
gallery af tveimur hausum að spegla
sig hvor í öðrum er hægt að lesa sem
svo að þar nuddi snillingarnir saman
nefjum, þefi upp geníusana í sjálfs-
myndinni. Þetta minnir á fræg um-
mæli Sigurðar Guðmundssonar lista-
manns um að karlmenn séu haldnir
andlegri samkynhneigð. Sýning-
arnar eru lausar við snilldartakta í
teikningu og málun eins og vera ber
samkvæmt hugmyndafræðinni. Hún
er gagnrýnin og afhjúpandi á rót-
grónar mýtur sem lifa enn, ekki síst í
pólitískri umræðu samtímans þar
sem orðið „hæfileiki“ virðist vera
loðið og vísa til einhvers meðfædds
hæfileika handan þess skilnings sem
flestir leggja í orðið. Sýningin er
írónísk sjálfsmynd í sögulegu rými á
sama tíma og hún varpar fram
spurningum um eðli listarinnar jafnt
sem mennskunnar.
Séní, snillingur og
skapandi andi
Morgunblaðið/RAX
Málarinn og málverkið, eitt verka Helga Þorgils í Listasafni ASÍ.
MYNDLIST
Listasafn ASÍ
Freyjugötu 41
Helgi Þorgils Friðjónsson
Opið þriðjudaga til sunnudaga kl. 13–17.
Sýningin stendur til 30. apríl.
101 gallery
Hverfisgötu
Opið fimmtudaga til laugardaga kl. 14–
17, sýningin stendur til 8. maí.
Þóra Þórisdóttir
ÚT ER komið hjá Routledge
bókaútgáfunni þriggja binda al-
fræðirit um norðurslóðir,
Encyclopedia of the Arctic, í rit-
stjórn Mark Nuttall. Ritið inni-
heldur fjölmargar greinar um
norðurslóðir, svo sem umhverfi,
dýralíf, veðurfar, sögu, land-
könnun, auðlindir, efnahagsmál,
stjórnmál, menningu og tungu
frumbyggja og fleira. Þetta al-
fræðirit er hið eina sinnar teg-
undar sem á svo yfirgripsmikinn
hátt lýsir þessum víðáttumikla,
flókna og breytilega hluta jarð-
arinnar. Ritið mun koma sér vel
fyrir þá sem stunda kennslu og
rannsóknir sem tengjast norð-
urslóðum, íbúa svæðisins og alla
þá sem áhuga hafa á umhverf-
ismálum, sjálfbærri þróun, vís-
indum og sambandi mannsins við
umhverfi sitt. Allmargir íslenskir
fræðimenn hafa lagt sitt af mörk-
um til ritsins. Nánari upplýsingar
um ritið er að finna á vefslóðinni
www.routledge-ny.com/ref/
arctic/.
Nýtt alfræðirit
um norðurslóðir