Morgunblaðið - 03.06.2005, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. JÚNÍ 2005 33
EINS og fram hefur komið í
fjölmiðlum undanfarið fer fjölgandi
þeim börnum og unglingum sem
greinst hafa með athyglisbrest og
ofvirkni hérlendis. Skv. niðurstöð-
um rannsókna beggja vegna Atl-
antshafsins eru um 3–5% barna í
hverjum árgangi sem uppfylla
þessi greiningarviðmið. Miðað er
við að í hverjum árgangi á Íslandi
séu um 4.000 börn. Í
hverjum árgangi eru
því um 200 börn sem
uppfylla þessi grein-
ingarviðmið og ef við
miðum við alla tíu
bekki grunnskólans
þá eru þetta um 2.000
börn og unglingar á
grunnskólaaldri hér-
lendis. Að meðaltali
er því hægt að áætla
að í hverjum bekk séu
um 1–2 börn með at-
hyglisbrest og of-
virkni. Málefnið
snertir því hagsmuni
að minnsta kosti 2.000 fjölskyldna
hérlendis.
Athyglisbrestur með ofvirkni er
hegðunartruflun sem kemur yfir-
leitt snemma fram eða fyrir sjö
ára aldur og getur haft víðtæk
áhrif á daglegt líf, nám og félags-
lega aðlögun. Þessi taugaröskun er
algerlega óháð greind. Erlenda
greiningarheitið er ADHD (Atten-
tion Deficit Hyperactivity Dis-
order) eða athyglisbrestur með of-
virkni.
Orsakir athyglisbrests
og ofvirkni
Orsakir athyglisbrests og of-
virkni eru líffræðilegar og því er
ekki um að kenna umhverfisþátt-
um, t.d. slöku uppeldi eða óheppi-
legum kennsluaðferðum. Rann-
sóknir benda til að truflun í boð-
efnakerfi heila á stöðum sem
gegna mikilvægu hlutverki í stjórn
hegðunar valdi þessari taugarösk-
un. Erfðir gegna mikilvægu hlut-
verki því í fjölskyldum og ættum
þeirra sem greinst hafa með at-
hyglisbrest og ofvirkni eru fleiri
með þessi einkenni en almennt
gerist. Athyglisbrestur og ofvirkni
getur einnig komið fram í tengsl-
um við sjúkdóma eða slys, t.d. höf-
uðáverka eða áföll á meðgöngu, og
hún fylgir oft öðrum þroskatrufl-
unum.
Venjulegar uppeldisaðferðir
duga skammt
Venjulegar uppeldisaðferðir
duga skammt í fjölskyldum barna
með athyglisbrest og ofvirkni og
foreldrar þessara barna sækja sér-
stök fræðslunámskeið og
þjálfunarnámskeið til að geta bet-
ur skilið hvað það er sem veldur
þessari taugaröskun og hvernig
þarf að haga uppeldinu til að geta
mætt þörfum barnsins/unglingsins
og stuðla að aðlögun þess í dag-
legu lífi og starfi fjölskyldunnar.
Uppeldi barna og unglinga með
athyglisbrest og ofvirkni er oft
krefjandi og reynir því töluvert á
bæði foreldra og aðra, t.d. kenn-
ara. Góð sjálfsímynd er forsenda
velgengni og því er lykilatriði að
stuðla að því að börnin/ ungling-
arnir bíði ekki stöðuga ósigra í
daglegu lífi. Börn og unglingar
læra ekki af skömmum og nei-
kvæðu viðmóti. Slíkt brýtur niður
sjálfsmyndina og eykur hættu á
kvíða og depurð. Mikilvægt er að
leita eftir sterkum hliðum en ekki
að einblína á veikleika. Börn og
unglingar með athyglisbrest og of-
virkni þurfa skýra ramma í upp-
eldinu, fáar en einfaldar reglur og
ótvíræð og einföld fyrirmæli sem
fylgt er eftir. Fyrst og fremst þarf
þó jákvætt viðmót, hrós og viður-
kenningu fyrir það sem vel er gert.
Skilningur á eðli ofvirkni og sam-
vinna þeirra sem umgangast barn-
ið eða unglinginn, hvort sem það
er heima eða utan heimilis, í skóla
eða leikskóla eða í tómstundastarfi,
er forsenda þess að hægt sé að
takast á við vandann og skapa
þeim og fjölskyldum þeirra gott líf.
Athyglisbrestur og ofvirkni er
ekki skilgreint sem fötlun á Ís-
landi, þess vegna er tilviljanakennt
hvaða þjónusta er í boði þegar
barn fær þessa greiningu. For-
eldrar þurfa að sækja um og
ganga á eftir því að fá nauðsynlega
þjónustu og í því getur falist mikil
vinna. Eins og komið hefur fram í
fjölmiðlum undanfarið gætir enn
skilningsleysis á afleiðingum at-
hyglisbrests og ofvirkni meðal al-
mennings, fagstétta og jafnvel sér-
fræðinga. Víða hefur
aukin fræðsla meðal
fagstétta skilað sér í
bættri þjónustu í leik-
skólanum og grunn-
skólanum, hjá fé-
lagsþjónustu sveitar-
félaga og hjá heil-
brigðisstéttum, engu
að síður verður að
segja eins og er að
þjónustan er enn sem
komið er tilviljana-
kennd og háð áhuga,
þekkingu og við-
horfum viðkomandi
starfsmanna. Þótt
ótrúlegt megi virðast finnast enn
fagaðilar og sérfræðingar sem ekki
viðurkenna athyglisbrest og of-
virkni sem raunverulega tauga-
röskun þrátt fyrir að niðurstöður
rannsókna hafi sýnt fram á að hún
er ótvíræð og hún hefur alvarleg
áhrif á líf þeirra sem á annað borð
uppfylla greiningarviðmið.
Raunveruleikinn
Fyrir þá sem ekki þekkja til at-
hyglisbrests og ofvirkni af eigin
raun sem foreldrar getur reynst
erfitt að skilja raunveruleika fjöl-
skyldna þessara barna og ung-
linga. Einkennin geta verið mis-
jafnlega alvarleg, allt frá því að
vera eingöngu athyglisbrestur sem
fyrst og fremst háir barninu/
unglingnum námslega og allt í það
að fela í sér jafnframt svo mikla
ofvirkni og hegðunarerfiðleika að
heilu hillusamstæðurnar lenda í
gólfinu í einu skapofsakastinu, eða
að breyta þarf heimilinu í smíða-
verkstæði til að hafa ofan af fyrir
barninu/unglingnum. Samskiptin á
heimilinu geta auðveldlega komist
í vítahring og heimilið, sem á að
vera griðastaður fjölskyldumeð-
lima, verður vettvangur átaka um
heimalærdóm og aðrar daglegar
athafnir. Heimanámið krefst leið-
sagnar foreldra allt upp í efstu
bekki grunnskólans, suma daga
getur það gengið fljótt, en aðra
daga skilar þriggja tíma vinna
þremur línum í vinnubókina. Í
efstu bekkjum grunnskólans þyng-
ist námið og foreldrar þurfa e.t.v.
að sætta sig við að unglingurinn
stendur ekki undir þeim kröfum
sem skólinn gerir til hans og sam-
ræmdu prófin geta endað með
ósköpum. Mjög fá úrræði bíða
þessara einstaklinga sem því miður
eiga brokkgenga framtíð fyrir sér
á framhaldsskólastiginu og ef ekki
tekst að finna skóla eða vinnu við
hæfi er hætt við að aðgerðaleysi,
tölvufíkn, þunglyndi og vímuefna-
vandi steðji að þessu unga fólki.
Afleiðingar athyglisbrests
og ofvirkni
Ekki aðeins veldur þessi tauga-
röskun barninu erfiðleikum í námi
vegna skorts á einbeitingu, heldur
eiga þau jafnframt erfitt með að
skipuleggja tíma sinn, nám og at-
hafnir, fyrirmæli kennara eða for-
eldra fara framhjá þeim, þau eru
með skert vinnsluminni og eiga því
erfitt með það nám sem reynir á
minnið, þau gleyma jafnframt hvað
ætlast er til af þeim í daglegri um-
gengni, þau týna og gleyma náms-
gögnum, fatnaði og hlutum. Þau
eiga erfitt uppdráttar félagslega og
töluvert er um félagslega einangr-
un í þessum hópi, sem m.a. stafar
af því að þau kunna ekki að lesa í
félagslegar aðstæður. Þau eru
fleiri í hópi bæði þolenda og ger-
enda í eineltismálum. Hvatvísin
veldur því að þau hugsa ekki áður
en þau tala eða framkvæma, sem
kemur þeim í alls kyns vandræði
auk þess sem það skapar slysa-
hættu. Svefntruflanir er eitt birt-
ingarform þessarar taugaröskunar.
Ýmsir fylgikvillar sem fylgja þess-
ari röskun eru t.d. kvíði og þung-
lyndi, mótþrói, námserfiðleikar,
hegðunarerfiðleikar og hætta er á
að sjálfsmyndin beri skaða af stöð-
ugum ósigrum í lífsbaráttunni.
Sum börn/unglingar og fullorðnir
sem greinast með athyglisbrest
eru ekki ofvirk, stundum getur
fylgt þessari röskun vanvirkni. Sjá
nánar á vefsíðu ADHD- samtak-
anna www.adhd.is.
Eftirfylgnirannsóknir
Athyglisbrestur með ofvirkni er
ekki minniháttar röskun. Athygl-
isbrestur með ofvirkni getur valdið
þeim sem hann hafa skelfilegum
vandkvæðum. Klínískar eftir-
fylgni-rannsóknir sýna að fólk sem
þjáist af athyglisbresti með of-
virkni er miklu líklegra en aðrir til
að falla frá námi (32–40%), mjög
fáir ljúka framhaldsnámi (5–10%),
þessi hópur á fáa eða enga vini
(50–70%), stendur sig lakar en
hann gæti gert í vinnu (70–80%),
sýnir andfélagslega hegðun (40–
50%) og notar frekar en aðrir
tóbak eða ólöglega vímugjafa. Þar
að auki eru meiri líkur á að þegar
börn með athyglisbrest með of-
virkni komast á unglingsaldur
eignist þau börn of ung(40%), fái
kynsjúkdóma (16%), aki of hratt
eða lendi oft í umferðarslysum,
þjáist af þunglyndi (20–30%) eða
verði fyrir persónuleikaröskun
(18–25%) á fullorðinsárum en sam-
anburðarhópur. Þau stefna sér
einnig í aðrar hættur eða missa að
öðru leyti tök á lífi sínu á ótal aðra
vegu. Þessi dapurlega upptalning
er blákaldur veruleiki einstaklinga
sem kljást við þessa umræddu
taugaröskun. Sjá nánar á vefsíðu
ADHD-samtakanna sameiginlega
álitsgerð, svokallaðan „konsensus“,
sem er undirritaður af fjölda sér-
fræðinga beggja vegna Atlants-
hafsins.
Meðferðarleiðir
Athyglisbrestur og ofvirkni er
ekki sjúkdómur og því er útilokað
að lækna hann. Sem betur fer eru
þó vel þekktar leiðir til að draga
úr einkennum hans og halda þeim
í skefjum þannig að þau valdi ekki
alvarlegri félagslegri og hugrænni
röskun. Meðferð þarf að byggjast
á læknisfræðilegri, sálfræðilegri og
uppeldis- og kennslufræðilegri
íhlutun ásamt hegðunarmótandi
aðferðum.
Meðferðin byggist á:
 þjálfun í heppilegum uppeldis-
aðferðum
 lyfjameðferð
 viðeigandi kennsluaðferðum
 fræðslu um athyglisbrest og of-
virkni
Bestur árangur næst með sam-
þættri meðferð sem þarf að hefjast
sem fyrst.
Framtíðarhorfur
Áður fyrr var talið að ofvirkni
hyrfi með aldrinum en rannsóknir
hafa sýnt að svo er ekki. Nýjar er-
lendar fylgikannanir sýna að 50–
70% þeirra sem greinast með of-
virkni í bernsku eru enn með ein-
kenni á fullorðinsárum. Hvernig
þeim vegnar á fullorðinsárunum er
mjög háð viðeigandi meðferð á
yngri árum og hversu snemma hún
fékkst. Þættir eins og greind, al-
varleiki einkenna og félagsleg
staða skipta einnig máli. Viss
hætta er á að hluti hópsins leiðist
út í andfélagslega hegðun og
vímuefnaneyslu á unglingsárum fá-
ist ekki rétt meðferð.
Fjölmiðlaumfjöllun
Fjölgun barna og unglinga sem
fengið hafa greininguna athygl-
isbrestur með eða án ofvirkni er
staðreynd. Á sama tíma er einnig
um að ræða fjölgun astma- og
ofnæmistilfella og fjölgun ein-
hverfutilfella meðal barna og ung-
linga. Ekki er ljóst hvað veldur
aukningu á þessum sjúkdómum og
þroskafrávikum. Hér getur verið
um að ræða flókið samspil alla
vega heilsufars- og umhverfisþátta,
sem við eigum eftir að fá meiri
skilning á eftir því sem rann-
sóknum fleygir fram á komandi ár-
um og áratugum. En staðan sem
stendur er á þann veg að engum
dettur í hug að amast við for-
eldrum sem gefa astmaveiku barni
lyf og engum dettur í hug að
kenna foreldrum um einhverfu-
ástand barnsins. En þegar kemur
að börnum og unglingum með at-
hyglisbrest og ofvirkni, sem eins
og áður segir er hegðunartruflun,
þá er skuldinni skellt á foreldrana,
þeir hljóta að vera vanhæfir um að
setja börnunum mörk og aga þau,
og foreldrarnir eru auk þess for-
dæmdir fyrir að fara að læknisráði
og beita viðurkenndum meðferð-
arleiðum sem m.a. fela í sér notk-
un lyfja.
Þeir kostir sem foreldrarnir
standa frammi fyrir eru; annars
vegar að fara að læknisráði og
gefa barninu lyf ásamt því að leita
sér ráðgjafar og sækja námskeið
um uppeldisaðferðir, en hinn
kosturinn sem foreldrarnir standa
frammi fyrir, þ.e. að leita sér ráð-
gjafar og sækja námskeið um upp-
eldisaðferðir og sleppa lyfjagjöf-
inni, getur einnig haft afdrifaríkar
afleiðingar og er ekki síður erfiður
valkostur. Lyfin geta vissulega
haft aukaverkanir en lyfjalausa
leiðin getur einnig haft aukaverk-
anir sem felast í því að barnið/
unglingurinn fer í gegnum grunn-
skólann og hætta er á að hann fari
meira og minna á mis við náms-
efnið vegna athyglisbrests- og of-
virknieinkenna, auk þess sem jafn-
framt er hætta á að barnið/ungl-
ingurinn eigi erfitt uppdráttar
félagslega. Sem sagt síðari valkost-
urinn getur haft þær afleiðingar að
barnið/unglingurinn fari halloka
bæði námslega og félagslega.
Staða foreldra barna/unglinga með
athyglisbrest og ofvirkni er ekki
öfundsverð, það sér hver sá sem
les þessa grein á enda. Fjölskyldur
barna/unglinga með athyglisbrest
og ofvirkni þurfa á því að halda að
umræðan í samfélaginu sé fyrst og
fremst upplýst og málefnaleg í
þeirra garð.
Ennfremur skal þess getið að
eins og gildir um aðra heilbrigðis-
þjónustu er alltaf ákveðinn fjöldi
fólks sem leitar eftir úrlausnum í
heildrænum meðferðarleiðum, en
ekki gefst svigrúm til að gera því
skil hér sem snýr að umræddri
taugaröskun.
Þrátt fyrir langt mál er hér eng-
an veginn tæmandi lýsing á raun-
veruleika og öllu sem viðkemur
málefnum fjölskyldna barna og
unglinga með athyglisbrest og
ofvirkni. Ekkert hefur verið
minnst á systkini þessara barna,
en þau eru hinn hljóði minnihluti
sem líður fyrir ástandið, því
börn/unglingar með athyglisbrest
og ofvirkni hafa þá tilhneigingu að
kalla á alla athygli foreldranna.
Hætta er á því að systkinin fái
ekki þá athygli sem þau þurfa á að
halda nema foreldri taki sér tak og
sjái til þess að enginn gleymist.
Að lokum megum við ekki
gleyma því að þrátt fyrir flókna
taugaröskun og mikla erfiðleika
sem henni fylgja fjallar þessi um-
ræða um einstaklinga á öllum aldri
sem hver er með sínu sniði og hver
hefur sínar vonir og væntingar um
farsælt og gott líf. Við þurfum að
minna okkur á að „aðgát skal höfð
í nærveru sálar“. Athyglisbrest og
ofvirkni fylgja líka styrkleikar,
þessi börn, unglingar og fullorðnir
eru upp til hópa hugmyndaríkt,
kraftmikið og skemmtilegt fólk
sem þarf á skilningi og stuðningi
umhverfisins að halda til að rata á
rétta hillu í lífinu.
Athyglisbrestur, ofvirkni og rítalín
Eftir Ingibjörgu Karlsdóttur ’Athyglisbrestur og of-virkni er ekki skilgreint
sem fötlun á Íslandi,
þess vegna er tilvilj-
anakennt hvaða þjón-
usta er í boði …‘
Ingibjörg
Karlsdóttir
Höfundur er félagsráðgjafi og
formaður ADHD samtakanna (áður
Foreldrafélag misþroska barna).
A hafði nýlandað 50 tonnum sem eiga að duga
fjögurra daga vinnslu.
„Þetta er fyrsta fiskvinnsluhúsið á Vest-
rðum í 20 ár sem er að vinna karfa,“ segir
ynur. „Það hefur verið stöðug vinna þótt
kkrir dagar hafi fallið niður vegna aflaleysis.
úsinu er einnig unnin ýsa og lausfryst þorsk-
k svo dæmi séu tekin.“
Hlynur segist vona í lengstu lög að Bílddæl-
gur leggi ekki upp laupana og bendir á að lok-
beinaverksmiðju Bílddælings muni bitna
yrmilega á nágrannabyggðunum á Patreks-
ði og Tálknafirði. Þær njóta góðs af því að
ta losnað við fiskúrganginn hjá nágrann-
um en óheimilt er að fleygja eða urða slíkan
gang. Allt verður að fara vinnslu. „Gefum
kur að verksmiðjunni verði lokað, þá geta
enn ekki komið frá sér úrganginum nema að
yra hann til Ísafjarðar eða Bolungarvíkur
eð miklum tilkostnaði í stað þess að losna við
nn hér. Það er því kostur að hafa verksmiðj-
a í gangi.“
Hlynur er þeirrar skoðunar að á Bíldudal sé
kið um að vera í atvinnulífinu og mun meira
m en margur haldi, þar með taldir for-
ðamenn Vesturbyggðar. „Ég held að þeir viti
s ekki hvað er í gangi hér á Bíldudal,“ segir
nn. „Ég held að þeir verði að bera sig eftir
í,“ svarar hann þegar spurt er hvort Bílddæl-
gar hafi gert miklar tilraunir til að vekja at-
gli sveitarstjórnarmanna á atvinnumálunum.
Það sem heimafólk hugsar þessa dagana er
að hafi vakað fyrir stjórnendum Bílddælings
eð því að hefja rekstur fyrirtækisins með
ótalausum togara þegar ekki þarf að velta
ngi fyrir sér mikilvægi þess að koma hráefni
landi. Eina skýringin sem giskað hefur verið
ér á staðnum er sú að fjársterkir aðilar á bak
fyrirtækið gætu leigt kvóta eða keypt hrá-
ni á mörkuðum. Nú hafi komið í ljós að þessir
ilar voru alls ekki fjársterkir.
Víkingur Gunnarsson, afleysingafram-
æmdastjóri Bílddælings, bendir á að Hall-
ímur BA hafi fiskað vel og hráefnisöflun hafi
rið stöðug auk þess sem vinnslan í húsinu sé
m margt sérstök. Hann segir að menn hafi bú-
við því að fá byggðakvóta og þar með stuðn-
g við að efla atvinnulífið á staðnum. Úr þessu
ekki mikill möguleiki á byggðakvóta. „En
ð hefði hjálpað okkur mikið. Það var sem
ld vatnsgusa að fá hann ekki.“
Víkingur segir Bíldudal þó eiga mikla mögu-
ka til framtíðar litið. Æ fleiri hafi farið út í
amleiðslu á ferskum fiski og héðan sé vel
ægt að afhenda ferskfisk, jafnvel á Breiða-
rðarferjuna. Bættar samgöngur á landi hafi
a gjörbreytt stöðu mála.
zana Turek frá Póllandi, starfsmaður hjá
lddælingi, hefur búið á Bíldudal í átta ár.
nnuveitanda staðarins
dofin“
n halda í vonina um að úr
numiðlun Vestfjarða býst við
leysi í 226 manna samfélagi.
i@mbl.is
gn-
hann
rfa
fram á veginn og leggja sitt af
mörkum til atvinnuuppbyggingar
á staðnum.
Morgunblaðið/Ómar
g Jón Hákon Ágústsson fyrir framan hót-
élagið sem þeir stefna á að opna fyrir hátíð-
r sem hefst 23. júní, eftir 3 vikur.