Morgunblaðið - 18.09.2005, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
um þess. „Þegar börn eiga við vanda-
mál að stríða þá er það gjarnan
þannig að vandamál sé einnig að
finna innan fjölskyldunnar. Stundum
er um að ræða viðbrögð við vanda
barnsins. Stundum eru þau orsaka-
valdar eða þau eru þess valdandi að
erfitt reynist fyrir barnið að fá þá
hjálp sem það þarf á að halda.
Leslie Rescorla segir tækið vísa
manni á næsta skref, þ.e. með hvaða
hætti það eigi að hafa afskipti af
barninu til þess að hægt sé að með-
höndla það á réttan máta.
Achenbach segir að það hafi komið
sér á óvart hvað ólíkar þjóðir og
menningarheimar eigi í raun margt
sameiginlegt. Á námstefnunni
kynntu þau nýlegar rannsóknarnið-
urstöður sínar sem sýnir glögglega í
31 landi hversu keimlík vandamál
ólíkir menningarheimar og lönd
kljást við. Achenbach segir að sömu
niðurstöðu sé að finna hjá flestum
börnum í flestum löndum sem rann-
sóknin náði til. „Það er meira sem er
líkt með löndunum heldur en ólíkt,“
segir Achenbach. Meðal þeirra þjóða
sem tóku þátt í rannsókninni eru
Það sem við vorum að ræðahér voru samanburðarnið-urstöður 31 lands ítengslum við hegðunbarna sem eiga við andleg
vandamál að stríða. Þau eru metin
með spurningarlistum sem við þró-
uðum fyrir margt löngu. Sumir þess-
ara lista eru ætlaðir fyrir foreldra að
fylla út, aðrir fyrir kennara og sumir
fyrir börnin að fylla út varðandi sig
sjálf,“ segir Thomas M. Achenbach.
Hann segir niðurstöðurnar hafa
komið á óvart þar sem ólík lönd og
ólíkir menningarheimar hafi nánast
alls staðar tilgreint sömu vandamál.
Ódýr aðferð en árangursrík
Hann bendir á að hér á landi séu
spurningarlistarnir mikið notaðir og
að auki nýtist þeir jafnt fullorðnum
sem börnum. Yngsta viðfangið sem
hann viti um sé um ársgamalt og þeir
elstu yfir 100 ára. „Þetta er afar ódýr
aðferð við að fá upplýsingar frá
mörgum aðilum því þú þarft ekki að
halda langa fundi með sálfræðingi,
geðlækni eða félagsráðgjafa. Í stað-
inn getur viðkomandi sérfræðingur
litið yfir listann og nýtt sér hann sem
grundvöll til þess að spyrja spurn-
inga,“ segir Achenbach og bætir við
að hægt sé að sýna foreldrum á
prenti hvernig barnið þeirra hefur
mælst og hvað hver og einn hefur
greint frá. Þar með sé hægt að
greina vandamálið og komist að rót-
Norðurlöndin, flestar Evrópuþjóð-
irnar, Bandaríkin, Ástralía, Íran,
Eþíópía o.fl. „Foreldrar og kennarar
tilgreina, að meðaltali í þessum lönd-
um, sömu vandamál,“ segir Rescorla
og bætir því við að sama sé upp á
teningnum hjá unglingum. Þeir til-
greini að vísu fleiri vandamál hjá
sjálfum sér heldur en kennarar og
foreldrar en það eigi við hjá flestum
þjóðum.
Listarnir þýddir á 74 tungumál
Spurningarlistarnir, sem voru
upphaflega hannaðir fyrir banda-
rískt samfélag, eru notaðir víða um
heim þ.á m. Íslandi. Þeir hafa verið
þýddir á um 74 tungumál og það hafa
verið birtar um 5.500 rannsóknir frá
64 löndum. Listarnir voru upphaf-
lega ætlaðir börnum en hafa þróast
með tímanum og eru í dag í notkun
fyrir alla aldurshópa.
Achenbach segir listana skoraða á
megindlegum kvörðum, þ.e. margir
þættir vandamála eru skoðaðir sem
spanna vítt svið. Sem dæmi um slíka
þætti mætti nefna áfengisdrykkju,
tíð áflog, ánægju, óánægju, depurð,
lélegan námsárangur, athyglisbrest
o.s.frv. „Ef foreldri fyllir út slíkan
lista þá er það einfaldlega beðið um
að draga hring um 0 ef þetta á ekki
við um barnið, 1 ef þetta á stundum
við og 2 ef þetta á oftsinnis við miðað
við undangengið hálft ár. Þetta er
hannað með það í huga að þetta sé
afar einfalt í notkun,“ segir Achen-
bach og bætir því við að slíkir listar
séu einnig ætlaðir kennurum en þá
með eitthvað breyttum spurningum
sem eiga við skólaumhverfið. T.d.
hvort barnið sofi í tímum eða trufli
kennslustundirnar. „Listarnir sem
börnin sjálf fylla út eru afar svipaðir
en þeir eru í fyrstu persónu. Þeir fela
jafnframt í sér félagslega eftirsókn-
arverð atriði s.s. jákvæð persónuein-
kenni svo börnin geti verið ánægð
með sig sjálf á meðan þau eru að
fylla út listann.“ Þegar lokið er við að
fylla út listann er notast við tölvu-
forrit sem telur saman stigin og
vandamálin eru skipt í samstæðu,
sem Achenbach kallar einkenna-
mynstur. Þ.e. vandi sem kemur sam-
an við tölfræðilega úrvinnslu á afar
stóru úrtaki fólks sem hefur fyllt út
listana. Achenbach segir árásar-
hneigð falla undir einkenna-
mynstrið. Því fylgi hlutir eins og tíð
áflog, hótanir, bræðisköst og hegðun
sem leiði til þess að reglur séu brotn-
ar. Því fylgi lygar, þjófnaður, skróp í
skóla, athyglisbrestur, kvíði, depurð
og ýmis félagsleg vandamál. „For-
ritið tekur þá þætti sem heyra undir
einn af kvörðum einkennamynsturs-
ins, t.d. árásarhneigðina, og leggur
saman stigin og barnið fær þá nið-
urstöður fyrir árásarhneigð. Það
sama á við um önnur mynstur. Til
þess að geta túlkað merkingu þess
þá berum við saman niðurstöður
ákveðins barns við niðurstöður úr
stórum handahófskenndum úr-
tökum. T.d. börn sem eru á sama
aldri og sama kyns og búa í sama
samfélagi og viðkomandi barn.“
Hann segir ennfremur að ef teknar
séu niðurstöður foreldra sem dæmi
þá séu t.d. borin saman stigafjöldi
árásarhneigðar, sem ákveðið foreldri
hefur fyllt út varðandi sitt barn, við
dreifingu stigafjölda sem sé að finna
í umhverfi barnsins sem byggir á
annarra frásögn foreldra. Þá sé
hægt að sjá hvort foreldrar greini frá
mun meiri árásarhneigð, örlítið
meiri eða meðal árásarhneigð.“
Hægt er að skoða á tölvugerðri
mynd hvernig stigafjöldi við viðkom-
andi einkennamynstur dreifist hjá
viðkomandi barni. Með þessu geti
t.a.m. sálfræðingur eða félagsráð-
gjafi séð á örskotsstundu hvort sá
eða sú, sem fyllti út listann, eigi við
meiri vanda að stríða á ákveðnum
sviðum en alla jafna sé greint frá.
Þ.e. hvort barnið eigi mest við árás-
arhneigð, þunglyndi eða kvíða að
stríða svo dæmi séu tekin.
Ólík sýn ólíkra aðila
Achenbach bendir á að hver og
einn hafi sína sýn á ástand mála.
Foreldrar byggi sínar niðurstöður á
því sem þeir verða vitni að heima fyr-
ir, kennarar á því sem þeir verða
vitni að í skólanum o.s.frv. Þannig að
þeir verða ekki vitni að sömu hlutum.
Hann segir mikilvægt að sem flestir
komi að því að fylla út lista um barn.
T.d. eigi báðir foreldrarnir að fylla út
slíkan lista enda upplifi þeir barnið á
ólíkan hátt. Sömuleiðis sé mikilvægt
að sem flestir kennarar fylli út
spurningarlistann svo og sjálft barn-
ið. Forritið getur svo reiknað út upp-
lýsingarnar frá öllum sem auðveldar
samanburð, og prentar út súlurit
Ólíkir menningarheimar – sömu
Morgunblaðið/RAX
Hjónin Leslie Rescorla og Thomas M. Achenbach. Glímt við sömu vandamálin þrátt fyrir ólíka menningarheima.
Hjónin og prófessorarnir
Thomas M. Achenbach og
Leslie Rescorla heimsóttu
Ísland í tengslum við ráð-
stefnu evrópskra sérfræð-
inga í barna- og unglinga-
geðlækningum í Reykjavík.
Jón Pétur Jónsson ræddi
við þau og komst m.a. að
því að börn sem eiga við
andlega erfiðleika að stríða
eru að fást við sömu vanda-
málin þrátt fyrir ólíka
menningarheima.
Kari Schleimer, barna- ogunglingageðlæknir í Sví-þjóð og yfirlæknir á há-skólasjúkrahúsinu í
Malmö, er afdráttarlaus í tali er hún
er beðin um að segja álit sitt á að-
stæðum barna og unglinga nú til
dags. Hún segir að of miklar byrðar
séu lagðar á herðar þeirra og að það
sé ekki einungis vandamál foreldr-
anna heldur samfélagsins alls. For-
eldrar vinni mikið og skilnaðir séu
tíðir. Slíkt umhverfi sé mörgum
börnum erfitt.
Fjölmörg dæmi séu um að ung
börn þurfi að sjá um sig algjörlega
sjálf nokkra klukkutíma á dag. Einn-
ig séu dæmi um að ekki sé gætt að
tilfinningum þeirra við skilnað for-
eldra. Margir segi: „Þau jafna sig
eftir hálft eða eitt ár“. En málið sé
ekki svo einfalt. Börn geti fundið fyr-
ir óhamingju, vanlíðan og jafnvel
þunglyndi sem ef til vill geti orðið
rótin að frekari vandamálum seinna
meir – jafnvel á fullorðinsárunum.
Schleimer gengur reyndar svo
langt að segja að það sé mun erfiðara
að vera barn og unglingur nú á tím-
um en oft áður. „Áður höfðu börnin
nærveru foreldranna og fjölskyld-
unnar. Þau voru kannski fátæk og
þurftu að hjálpa til, en þau höfðu for-
eldrana nálægt sér,“ ítrekar hún og
bendir á að foreldrar megi ekki van-
meta nærveru sína; þ.e. mikilvægi
þess að þau séu hjá börnunum.
Nú til dags, segir hún, þurfi börn
hins vegar að glíma við svo margt, án
foreldranna: „Líttu á öll börnin sem
þurfa að vera ein marga klukkutíma
á dag; tíu ára dreng eða stúlku sem
þurfa að sjá algjörlega um sig sjálf
frá kannski klukkan tvö á daginn, er
þau koma heim úr skólanum, til
klukkan sex, þegar foreldrarnir
koma heim. Það er mikil ábyrgð.“
Schleimer segir, í þessu sambandi,
að börn hafi mikla þörf fyrir að segja
einhverjum frá því hvað hafi gerst í
skólanum, og hvernig þeim líði. En
þau vilji segja frá því strax, ekki
seinna um kvöldið. Börn hugsi því
gjarnan þegar foreldrarnir komi
heim: „Það þýðir ekkert að reyna að
fá þau til að setjast niður og hlusta á
mig núna. Það er of seint.“
Benda á möguleika
Schleimer segir mikilvægt að nú-
tímaþjóðfélagið bregðist við þeim
erfiðu aðstæðum sem börn og ung-
lingar þurfi oft og á tíðum að glíma
við. Þessum aðstæðum og þörfum
barnanna megi t.d. mæta með
sveigjanlegri vinnutíma, eða nær-
veru annars foreldris, þegar barnið
kemur heim úr skólanum.
Schleimer segir að barna- og ung-
lingageðlæknar séu meðal þeirra að-
ila sem geti hjálpað börnum og for-
eldrum. Þótt þeir geti ekki breytt
aðstæðunum sem slíkum, þá geti
þeir bent á ýmsa möguleika. „Við
hlustum á fjölskylduna; börnin og
foreldrana og reynum að benda á þá
valkosti sem eru í stöðunni. Við reyn-
um líka að láta þau hlusta á hvert
annað,“ segir hún. „Þegar ég hef t.d.
spurt ungling um samskiptin við for-
eldrana, segir hann stundum að þau
séu í formi leiðbeininga, þ.e. foreldr-
arnir segi: Hvert ertu að fara, hve-
nær kemurðu aftur, ertu búinn að
lesa eða ertu búinn að borða? Og
þegar ég spyr hvenær ræddirðu síð-
ast við foreldrana um líðan þína,
svarar hann: Ég ræði þau mál aldrei
við foreldra mína.“
Schleimer segir að barna- og ung-
lingageðlækningar gegni fyrst og
fremst forvarnarstarfi í læknisfræði,
þ.e. með þeim sé reynt að koma í veg
fyrir langvarandi hegðunar- og til-
finningavandamál sem geti þróast á
fullorðinsárum út í alvarlegan geð-
sjúkdóm, sé ekkert að gert.
Verði sérgrein á Íslandi
Að sögn Schleimers er staða
barna- og unglingageðlækninga góð
í Svíþjóð. Á öllum heilsugæslustöðv-
um í Svíþjóð starfi teymi barna- og
„Líttu á öll börnin sem
þurfa að vera ein marga
klukkutíma á dag“
Kari Schleimer barna- og unglingageðlæknir í Svíþjóð
Kari Schleimer, barna- og unglingageðlæknir í Svíþjóð, átti hér
studda viðdvöl í vikunni. Hún segir m.a. í samtali við Örnu Schram
að of mikil ábyrgð sé lögð á herðar barna og unglinga nú til dags.
Morgunblaðið/RAX
Kari Schleimer vill að barna- og unglingageðlækningar verði sérgrein hér á landi.