Morgunblaðið - 09.10.2005, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
C
arl Jörgensen
fæddist 19. októ-
ber 1900 í Dan-
mörku; í Hyllinge,
litlum bæ á Suður-
Sjálandi, við
Næstved. Hann
hóf nám í mjólkur-
fræði 1. maí 1916 og starfaði á ýms-
um mjólkurbúum í Danmörku, en
1926–27 lauk hann námi við Lade-
lund-landbúnaðar- og mjólkurfræði-
skóla. Þar kynntist hann Jónasi
Kristjánssyni frá Akureyri og tókst
með þeim góð vinátta. Þegar Jónas
hélt heim til Íslands aftur, en hann
varð fyrsti mjólkurbússtjóri KEA,
sagði Jörgensen við hann meira í
gríni en alvöru, að ef þá vantaði
mjólkurbússtjóra uppi á Íslandi, þá
skyldi Jónas bara skrifa!
Jörgensen segir, að dag nokkurn
hafi hann svo fengið bréf frá Jónasi,
„þar sem hann spyr mig, hvort ég
gæti hugsað mér að koma til Íslands
og gerast mjólkurbússtjóri á nýju
mjólkurbúi, sem byggja ætti á Suð-
urlandi, nánar tiltekið á Selfossi. Ég
var nú búinn að gifta mig, en þar eð
kona mín gat vel hugsað sér að fara
með mér til Íslands skrifaði ég Jón-
asi að ég gæti vel hugsað mér að
koma til Íslands og taka að mér
mjólkurbússtjórastöðuna á þessu
nýja mjólkurbúi. Það var snemma
árs 1929. Nokkru seinna heimsótti
mig þáverandi símamálastjóri (Guð-
mundur Hlíðdal – innskot fj), sem
stjórnin hafði beðið að athuga hvern-
ig honum litist á mig. Honum hefur
sýnilega litist vel á mig. Ég var þá yf-
irmjólkurfræðingur á stóru mjólk-
urbúi, Bramdrudam, í nánd við Kold-
ing.“
Af bréfaskriftum Guðmundar
Hlíðdal og stjórnar Mjólkurbús
Flóamanna; Eiríks Einarssonar
bankastjóra á Selfossi, Dags Brynj-
ólfssonar bónda í Gaulverjabæ og
Sigurgríms Jónssonar bónda í Holti,
Stokkseyri, má ráða, að Guðmundur
hafi rætt við fleiri kandídata en Jörg-
ensen og átti hann að tryggja búinu
þann sem hann teldi álitlegastan.
Stjórn MBF skrifaði svo Jörgensen
og kvaðst vilja ráða hann sem mjólk-
urbússtjóra og fól stjórnin honum að
gera tilboð í vélar og fleira. Þetta
gerði Jörgensen og segist hafa heim-
sótt þrjár verksmiðjur sem fram-
leiddu vélakost fyrir mjólkurbú.
1.240 kg fyrsta daginn
Jörgensenhjónin, Carl og Marie
Nielsigne, fædd Hansen, lögðu upp í
Íslandsferð með frumburðinn Niels
Jörgen 5. júní 1929 með eimskipinu
Íslandi. Jörgensen segir svo frá
komunni til Íslands:
„Þar tók Guðmundur Hlíðdal á
móti mér og sendi mig með „Stein-
dóri“ til Selfoss. Þar tók á móti mér
Steinsen verkfræðingur, sem hafði
eftirlit með byggingu mjólkurbúsins
og Flóaáveitunnar. Hann hafði út-
vegað mér herbergi í Tryggvaskála
og þar bjó ég þar til íbúðin í mjólk-
urbúinu var tilbúin. Byggingar voru
að hluta til tilbúnar, en það voru 25
manns í stöðugri vinnu, sem ég
þurfti að hafa eftirlit með, meðan
gengið var frá leiðslum, frágangi á
lóðinni og ýmsu öðru.“
Carl Jörgensen mætti á sinn
fyrsta fund með mjólkurbús-
stjórninni í Tryggvaskála 21. júní
1929. Þar var farið yfir þau tilboð,
sem hann kom með frá Danmörku.
Jörgensen segir svo frá: „Um
sumarið fóru svo vélarnar að koma
og með þeim tveir menn frá véla-
verksmiðjunni. Þeir áttu að setja upp
vélarnar. Ég hafði í samráði við
stjórnina farið yfir öll tilboðin og orð-
ið samkomulag um að fyrirtækið
Paasch& Larsen, Petersen í
Horsens seldi vélarnar. Hinn 5. des-
ember gátum við svo tekið á móti
mjólk frá framleiðendum. Ef ég man
rétt voru það 1.240 kg í allt.“
Jörgensen segir, að mörg ljón hafi
verið á veginum til uppbyggingar ný-
tízku mjólkurbús á stað, sem þá var
dálítið afskekktur, og í landi, þar sem
mjólkurframleiðslan var skemmra á
veg komin en í heimalandi hans.
Mjólkin barst á óreglulegum tímum
til búsins og tók það Jörgensen lang-
an tíma að koma aðdráttunum og þar
með rekstrinum í fastar skorður.
Jörgensen kunni ekkert til skyr-
gerðar, þegar hann kom að Flóa-
búinu. Hafði hann íslenzka konu sér
til leiðbeiningar fyrst í stað, en skyr-
gerðin óx hratt og vildi Jörgensen þá
stækka skyrgerðarhúsið, sem var
gert.
Gunnar Jónsson frá Núpi lýsir
skyrgerðinni á þessum árum:
„Þar voru fyrst 90 lítra ferköntuð
ker sem var hleypt í og svo var hellt
úr þeim að morgni upp í skyrsíurnar.
Síðan voru þarna grindur og striga-
klæði lögð yfir grindurnar og skyr-
inu hellt upp á þetta. Síðan var þessu
pakkað saman og sett lóð upp á til
þess að pressa það, svo síaðist betur
úr því. Seinna voru svo fengin stærri
ker sem hægt var að kæla mjólkina í
og láta renna úr niðrá síurnar.“
Skyrið seldist ekki allt jafnóðum.
Margir bændur vildu fá bæði súrt og
gamalt skyr og minnist Gunnar þess,
að þegar skyrið var orðið margra
mánaða var það sett á tunnur og
verpt yfir það með ostavaxi til að
loka því.
Varð bjargálna á íslenzku
Carl Jörgensen þótti ákveðinn
húsbóndi og harður í horn að taka ef
því var að skipta. Starfsmennirnir
bjuggu á búinu og hafði kona hans,
sem kölluð var Mie, þá í fæði og þjón-
ustu. Reyndist hún enginn eftirbátur
bónda síns í dugnaði og hagsýni.
Sigurgrímur Jónsson segir Jörg-
ensen hafa reynzt mikinn verkstjóra,
hann hafi kunnað vel til verka og inn-
leitt verklag sem stóðst tímans tönn.
Jörgensen eyddi miklum tíma í að
ræða við bændur sem sendu mjólk í
lakari gæðaflokkum. Hann var þá
ósveigjanlegur og sagði: „Prufan
hefur þegar talað sínu eigin máli.“
Jörgensen fann sárt til þess, hvað
tungumálið stóð honum í vegi, og
varð sér því úti um einkatíma í ís-
lenzku og náði því „að bjarga sér
svona nokkurn veginn“. Í aðalfund-
argerð mjólkurbússtjórnarinnar 11.
febrúar 1931 segir, að framkvæmda-
stjórinn hafi flutt ræðu á íslenzku.
Orð fór af vinnuhörku í mjólkur-
búinu. Jörgensen leit vel eftir og ent-
ust menn þar illa framan af. Gunnar
Jónsson frá Núpi var fyrsti Íslend-
ingurinn sem entist þar og fékk með-
mæli Jörgensens. Gunnar minnist
þess að þeir hafi að sumrinu þurft að
vakna fyrir klukkan fjögur til þess að
afgreiða bíla og svo var unnið fram á
kvöld, þannig að vinnudagurinn lagði
sig á sautján, átján tíma. Í samtali nú
segir Gunnar, að Jörgensen hafi ver-
ið góður húsbóndi, strangur og
ákveðinn og reynst þeim vel, sem
nenntu að vinna. „Mér líkaði vel við
hann,“ segir Gunnar. „Hann var
sjálfum sér samkvæmur. Dönunum
líkaði hins vegar ekki eins vel við
hann, en hann rak þá umsvifalaust
sem voru eitthvað ósáttir við verk-
stjórn hans. Einhverjir Íslendingar
fengu líka að taka pokann sinn!“
Gunnar heimsótti Jörgensen í
Danmörku eftir að hann fór þangað
aftur og tók hann þá á móti sínum
gamla lærisveini með kostum og
kynjum.
Sjálfur minnist Jörgensen þess að
vinnutíminn í mjólkurbúi Flóamanna
hafi ekki verið neinir átta tímar. Og
það var unnið alla daga, virka daga
sem helgardaga.
Sögur fara af því, að menn hafi
unnið sér það til hvíldar að leggja sig
inni í ostaklefanum til þess að verða
ekki á vegi Jörgensens, sem hefði þá
umsvifalaust fengið þeim eitthvað
nýtt að gera. En í ostaklefann hug-
kvæmdist Jörgensen ekki að líta til
að leita uppi starfsmenn sína!
Jörgensen kallaði sig venjulega
Jörund í kunningjahópi og nefndu
vinir og kunningjar hann jafnan því
nafni.
En stjórnsemi Jörgensens borgaði
sig fyrir mjólkurbúið, sem dafnaði
með hverju árinu.
Mætast stálin stinn
Árið 1931 var Egill Thorarensen
kaupfélagsstjóri á Selfossi kosinn í
stjórn MBF og formaður hennar.
Segja má að þar sem Egill og
Jörgensen voru hafi mætzt stálin
stinn. Samstarf þeirra gekk þó
snurðulaust lengi vel, en Jörgensen
segir Egil hafa verið ráðríkan og vilj-
að vera með puttana um of í mál-
efnum mjólkurbúsins, bæði faglega
og fjárhagslega, en bæði búrekstur
og bókhald hafi verið á hendi bú-
stjórans. Þannig hafi komið brestir í
samstarfið og kólnað á milli þeirra.
„Einu sinni lenti okkur saman. Ég
man nú ekki lengur orsökina en hún
var víst þó nokkur. Ég hafði mína
skoðun og hann sína og báðir vorum
við þá stífir. Og ég hef mína mein-
ingu um að þegar Egill vildi koma
mér að Mjólkurstöðinni í Reykjavík
þá bjó það undir hjá honum að hann
vildi losna við mig úr Flóabúinu.“
Það varð úr að stjórn MBF lánaði
Carl Jörgensen „um nokkurn tíma“
Myndirnar eru fengnar úr Flóabúinu
Mjólkurbú Flóamanna fullbyggt 1930.
Skyrgerðarmaðurinn danski
Fyrsti bústjóri Mjólkurbús
Flóamanna, Carl Jörgensen,
varð fyrstur manna til að
framleiða íslenzkt skyr
í útlöndum. Freysteinn
Jóhannsson gluggaði
í feril Jörgensens.
’Sögur fara af því, aðmenn hafi unnið sér
það til hvíldar að
leggja sig inni í osta-
klefanum til þess að
verða ekki á vegi
Jörgensens, sem hefði
þá umsvifalaust feng-
ið þeim eitthvað nýtt
að gera.‘
Skyrgerðin. 90 lítra járnker, sem undanrennu var hleypt í. Grindur með bökkum við vegginn fjær en síugrindur til hægri.
Carl Jörgensen