Morgunblaðið - 09.10.2005, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Áhugi Ragnars Arnalds áDananum Jörgen Jörg-enson kviknaði þegarhann var ungur maður.„Ég gerði mér snemma
grein fyrir því að hann væri stór-
merkilegur. Það eru hreinar línur að
Jörundur er fyrsti maðurinn sem
setur fram kröfu um sjálfstæði Ís-
lands; það gerir hann tveimur
árum áður en Jón Sigurðsson
fæðist og aldarfjórðungi áður
en Fjölnismenn koma fram
með sínar hugmyndir. Jör-
undur er í raun og veru
mörgum áratugum á und-
an þeim sem koma af stað
sjálfstæðisbaráttunni, sem
stóð svo í rúma öld,“ segir
Ragnar í samtali við
blaðamann Morgunblaðs-
ins í tilefni þess að hann
sendir senn frá sér sögu-
lega skáldsögu um bylt-
ingu Jörundar á Íslandi.
Ragnar segir Íslands-
ferðir Jörundar hafa verið
mjög viðburðaríkar. „Maður-
inn var tvímælalaust afar lit-
rík persóna, hann var góð-
menni mikið og framdi aldrei
nokkurt grimmdarverk en í hon-
um leyndist líka skúrkur. Hann var
bæði hetja og andhetja.“
Fyrirleit konunga
Bók Ragnars nefnist Eldhuginn.
„Jörundur var lýðræðissinni á ein-
veldistímum. Sannkallaður eldhugi í
baráttunni fyrir réttlæti; bæði kraft-
mikill og þrautseigur, en hann hafði
vissulega ýmsar skrautlegar hliðar.
Hann var lífsglaður prakkari og gat
verið lyginn áróðursmeistari ef þess
þurfti með og hikaði ekki við að sigla
undir fölsku flaggi ef hann þurfti á því
að halda til að koma sínu fram.“
Ragnar segir Jörund hafa verið
áhættufíkil og það leiddi að öllum lík-
indum til þess að hann varð spilafíkill
með aldrinum. „Það byrjaði að ein-
hverju leyti áður en hann kom til Ís-
lands en sótti æ meira á hann þegar á
leið. Hann var afleitur hvað þetta
varðaði. Maðurinn var hins vegar eld-
klár, sjálfmenntaður og víðlesinn, og
skrifaði m.a. leikrit. En hann var fyrst
og fremst sjómaður; stýrimaður og
skipstjóri. Á það reyndi sannarlega í
Íslandsferðinni og engin furða er að
hann slægi flestum við á því sviði því
hann hafði siglt tvívegis í kringum
hnöttinn þegar hann var þrítugur. Ég
efast um að nokkur Norðurlandabúi
annar hafi á þeim tíma siglt í kringum
hnöttinn – hvað þá tvisvar.“
Aldrei er rætt um Jörund öðru vísi
en hann sé nefndur hundadagakon-
ungur. Ragnar segir þá nafngift frá
andstæðingum Jörundar komna í
háðungarskyni, eftir að hann var far-
inn frá landinu.
„Staðreyndin er sú að hann var
ekki kóngur fyrir 2 aura! Hann var
lýðveldissinni fram í fingurgóma og
fyrirleit konunga eins og margir
framfarasinnaðir menn, enda ýmsir
kóngar á þessum tíma úrkynjaðir
aumingjar, bæði líkamlega og and-
lega, og sumir geðveikir en héldu þó
embættum sínum þó þeir ættu að
heita einvaldar. Ég vil taka fram að
geðveiki er ekkert óhuggulegri sjúk-
dómur en hver annar en ákaflega
óheppilegur þegar viðkomandi hefur
líf og örlög heillar þjóðar í sínum
höndum. Og þetta átti bæði við um
konung Dana og Breta þegar þessir
atburðir gerast.“
Ragnar segir óspart hafa verið log-
ið upp á Jörund eftir að hann yfirgaf
landið og „mjög lengi eimdi eftir af
því viðhorfi sem þannig skapaðist hér
á landi til hans. Það var litið á hann
sem hálfgerðan glæframann, jafnvel
flón; að hann skyldi láta sér detta í
hug að gera Ísland að sjálfstæðu ríki!
Og til varð sú þjóðsaga að varðliðar
hans hefðu komið úr röðum fanganna
sem hann gaf frelsi. Þetta er lygi sem
upphaflega kom beint frá Trampe
greifa, hans aðal fjandmanni, en sú
saga hefur lifað góðu lífi fram á þenn-
an dag.“
Hálfgert kraftaverk
Þegar Ragnar er spurður hvernig
sjómaðurinn Jörundur komst í þá að-
stöðu að taka völdin á Íslandi, segir
hann:
„Það var eitt helsta viðfangsefni
mitt í þessari skáldsögu að útskýra
hvernig í ósköpunum þetta gat gerst
því að í eðli sínu er atburðurinn hálf-
gert kraftaverk. Jörundur er stríðs-
fangi Breta þegar þetta gerist og á í
miklum útistöðum við bresku lögregl-
una. Í Danmörku var hann hreinlega
landráðamaður og svikari og það var
dauðasök á þeim tíma. Hann fékk því
ekki nokkurn stuðning landa sinna til
að taka hér völd og Íslendingar tóku
honum með eðlilegri tortryggni til að
byrja með.“
Jörundur var því sannarlega ekki í
heppilegri stöðu. „En það sem gerði
þetta mögulegt voru klókindi hans og
einbeittur vilji til þess að bæta úr
hörmulegu ástandi sem ríkti hér á
landi.“
Ragnar segir að vegna
gríðarlegrar óánægju
með verslunareinokun
Dana hafi breytingar átt
hljómgrunn með þjóðinni.
„Að vísu hafði verið slakað
á einokuninni nokkru áður og
kaupmönnum fjölgað talsvert
en þeir urðu allir að vera þegnar
Danakonungs. Þegar Danir lentu
svo í stríði við Breta, sem rændu eða
sökktu flestum skipum Dana, gátu
þeir ekki gegnt því hlutverki að sjá
lendum sínum á Norður-Atlantshafi
fyrir nauðþurftum.“
Jörundur tók upp boðskap Breta
um frjálsa verslun og átti þannig
greiða leið að hjörtum landsmanna.
Hugmyndir hans um nýja verslun-
arhætti féllu í góðan jarðveg, en hvað
um lýðveldis- og sjálfstæðistal. Hvað
fannst fólki um það?
„Þetta kom auðvitað eins og þruma
úr heiðskíru lofti yfir landann en stað-
reyndin er sú að hann eignaðist mjög
fljótlega stuðningsmenn úr öllum
stéttum. Benedikt Gröndal skáld –
mjög virtur maður sem sat í yfirrétt-
inum með Magnúsi Stephensen –
varð hægri hönd Jörundar. Líka má
nefna Jón stúdent úr Örfirisey og
Jörundur fékk svo alla helstu emb-
ættismenn íslenska til þess að fallast
á sína yfirstjórn. Það var því áróð-
ursblekking, sem síðar var reynt að
halda fram, að bara þjófar og bandít-
ar hefðu snúist á sveif með honum.“
Líf og fjör
Ragnar fjallar talsvert um lífið í
Reykjavík í bókinni; lífið í þessu fá-
menna þorpi í Kvosinni við upphaf 19.
aldar, en það var árið 1809 sem Jör-
undur lýsti yfir sjálfstæði Íslands.
„Maður getur spurt sig hvort lífið
hafi ekki verið ósköp dapurlegt hér á
þessum hörmungartímum, en ég
svara því hiklaust neitandi. Fólk get-
ur verið fátækt en samt kunnað að
skemmta sér. Það var tvímælalaust líf
og fjör í Reykjavík, jafnvel svo að
mörgum sveitamanninum ofbauð.“
Ragnar rifjar upp að á þessum tíma
ráku lögreglumenn bæjarins
skemmtistað, sem nefndist Klúbbur-
inn. „Ég er hræddur um að eitthvað
yrði sagt í dag ef lögreglan í Reykja-
vík sæi um að halda fólki á fylliríi í
borginni! Ég segi frá því að þegar
bylting Jörundar stóð sem hæst
braust út allsherjarfyllirí sem stóð í
marga daga og Jörundur lenti í mestu
vandræðum með að berja gleðskap-
inn niður þegar honum fannst nóg
komið! Þetta fyrirbrigði, allsherjar-
fyllirí í marga daga, er reyndar ekki
óþekkt frá öðrum löndum. Það er t.d.
frægt úr rússnesku byltingunni og á
sér sjálfsagt einhverjar sálfræðilegar
skýringar.“
Margt þekktra manna kemur við
sögu í bók Ragnars.
„Fyrstan verður auðvitað að nefna
Trampe greifa sem var hér landstjóri;
ákaflega misheppnaður landstjóri
sem átti stóran þátt í að gera Jörundi
þetta mögulegt. Hann hafði meiri
áhuga á því að selja hér korn á ok-
urverði fyrir eigin reikning en að
stjórna landinu á skynsamlegan hátt.
Og það framferði hans gekk fram af
fólki.
Svo má nefna Geir biskup góða sem
kemur talsvert við sögu. Hann mátti
ekkert aumt sjá og góðvildin gerði
hann hreinlega gjaldþrota.“
Magnús Stephensen „hinn stórætt-
aði háyfirdómari“ kemur líka við sögu
í bók Ragnars. „Hann var ákaflega
vel menntaður og vel meinandi maður
og vildi afnema verslunareinokun
Dana. Magnús var í miklum tengslum
við Breta, sem vafalaust ætluðust til
þess að hann styddi þá meira en hann
gerði, en hann var hins vegar alger
andstæðingur lýðræðis, þingræðis og
sjálfstæðis. Hann taldi af og frá að Ís-
lendingar hefðu nokkuð með slíkt að
gera og það leiddi til þess að hann
varð í rauninni hættulegasti andstæð-
ingur Jörundar.“
Þá er að geta þeirra mæðgna, Guð-
rúnar, ástkonu Jörundar, og Málfríð-
ar móður hennar. Heimildir eru litlar
sem engar um þær en Ragnar leggur
áherslu á að bók sín sé ekki sagn-
fræðirit.
„Þetta er söguleg skáldsaga og hún
byggist á heimildum svo langt sem
þær ná en til þess að gefa heildar-
myndinni líf og lit þarf óspart að fylla
í eyður; það þarf að sviðsetja atburði
og síðan túlka ég þá eftir mínu höfði
og bæti við og breyti við persónum
eftir þörfum. En ég fylgi yfirleitt
þeirri reglu við gerð sögulegra skáld-
verka – í það minnsta þegar nöfnum
er ekki breytt – að hagga sem minnst
við mikilvægum staðreyndum. Læt
staðreyndirnar standa en að því
sögðu verður auðvitað að breyta
minniháttar atriðum og færa til í tíma
og rúmi til að sagan nái nægilegum
hraða og sé aðgengileg fyrir lesand-
ann.“
Lítt þekktur
En skyldi Ragnar hafa fundið ein-
hverjar nýjar heimildir um Jörund
við vinnslu bókarinnar?
„Það er fátt nýtt fyrir vel lesna
sagnfræðinga en hins vegar gríðar-
lega margt að finna í þessari sögu
sem hinn almenni lesandi getur
fræðst um því að það hefur ekki mikið
verið skrifað um Íslandsferðir Jör-
undar á íslensku. Í bók sem Jörundur
skrifaði sjálfur og kom út á íslensku
fyrir nokkrum áratugum eru til dæm-
is bara fimm blaðsíður um Íslands-
ferðina.“
En hefur þá íslenska þjóðin
kannski aldrei þekkt Jörund eins og
hann var í raun og veru?
„Nei, mér finnst það ekki. Það hef-
ur alveg vantað að lýsa Jörundi sem
stjórnmálamanni og byltingarmanni.
Vinur minn, Jónas Árnason, skrif-
aði afbragðs gamanleikrit um Jörund,
en það var ekki raunsæisverk. Það má
vera að sumum þyki það djúpt í árina
tekið að tala um að Ísland hafi orðið
sjálfstætt við byltingu Jörundar en ég
legg mig fram um að lýsa því hvernig
Ísland varð í raun og veru sjálfstætt
ríki og styðst þar við stórfróðlegt rit
Helga B. Briem. Hann fjallaði mjög
ítarlega um þetta mál á sínum tíma,
fyrst og fremst út frá því sjónarmiði
að sanna það að Ísland varð sjálfstætt
ríki í tvo mánuði í lögfræðilegum og
þjóðréttarlegum skilningi.“
Að síðustu leikur blaðamanni for-
vitni á því að vita hvort það hafi verið
stjórnmálamaðurinn Ragnar Arnalds
sem á sínum tíma fékk fyrst áhuga á
stjórnmálamanninum Jörundi – eða
hvernig kynni þeirra hófust?
„Það má segja að ég hafi, eins og
flestir aðrir, heillast af ævintýra-
manninum Jörundi. En ég sá líka að
hann var stórmerkilegur stjórnmála-
maður og það var þegar um og eftir
stúdentspróf sem ég fór að viða að
mér heimildum um Jörund. Þá eign-
aðist ég m.a. þessa merku ritgerð
Helga B. Briem. Mig langaði mjög til
að semja leikrit um Jörund en svo
dróst ég sjálfur inn í pólitík fljótlega
eftir stúdentspróf og skrifaði ekkert
af þessu tagi í 20 ár. Ég var sem sagt
með rithöfundadrauma rétt eins og
Jörundur og margir aðrir ungir menn
en lagði það allt á hilluna. Byrjaði svo
ekki aftur að skrifa fyrr en um það bil
sem ég hafði lokað dyrunum á eftir
mér í fjármálaráðuneytinu.“
Fyrir hálfum öðrum áratug skrifaði
Ragnar kvikmyndahandrit um Jör-
und fyrir Umba en myndin var aldrei
framleidd „vegna þess að fljótt varð
ljóst að kvikmynd af þessu tagi yrði
geysilega dýr“.
Nokkrum árum seinna skrifaði
Ragnar svo leikritið Hans hátign um
Jörund. „Mér fannst ég hafa unnið
svo mikið í Jörundarmálum að ég
þyrfti að nýta efnið. En leikritið hefur
enn ekki verið sett á svið, enda mann-
margt og dýrt í uppsetningu. Auk
þess hefur skáldsagan heillað mig
seinustu árin. Í fyrra kom út eftir mig
fyrsta skáldsaga mín, Maríumessa,
og eftir það kom ekkert annað til
greina en að leiða Jörund fram í þeirri
næstu.“
Blómstraði í Ástralíu
Ragnar segir Jörund hafa farið
mjög illa út úr Íslandsævintýrinu.
„Hann lenti í illræmdum fangabúðum
þar sem hann dvaldi í eitt og hálft ár.
Þar held ég að spilafíknin hafi ráðist á
hann af alefli og þegar hann sleppur
úr fangelsi er hann að glíma við þá
fíkn í mörg ár; fellur aftur og aftur
niður í svaðið vegna hennar.
Jörundur var dæmdur til dauða af
breskum dómstól en fékk þeim úr-
skurði breytt í lífstíðarfangelsi eftir
margra ára baráttu. „Þá var hann
sendur til Ástralíu og þar blómstraði
Jörundur á nýjan leik, varð merkur
landkönnuður, skrifaði margar bæk-
ur og var virtur maður þar í landi.“
Eldhugi og lífsglaður prakkari
Jörundur hundadagakon-
ungur var ekki aðeins
frumlegur og skemmtilegur
maður, hann var einnig
stórmerkilegur stjórn-
málamaður, segir Ragnar
Arnalds, fyrrverandi alþing-
ismaður og ráðherra. Skapti
Hallgrímsson ræddi við
Ragnar, sem skrifað hefur
sögulega skáldsögu um
Íslandsævintýri Jörundar.
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
skapti@mbl.is
„Ég segi frá því að þegar bylting
Jörundar stóð sem hæst braust út
allsherjarfyllirí sem stóð í marga daga
og Jörundur lenti í mestu vandræðum
með að berja gleðskapinn niður þegar
honum fannst nóg komið!“
Ragnar Arnalds hefur skrifað sögulega skáldsögu um Jörund hunda-
dagakonung: „Ekki kóngur fyrir 2 aura! Hann var lýðveldissinni fram
í fingurgóma og fyrirleit konunga.“