Morgunblaðið - 09.10.2005, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
12. október 1975: „Um alla
heimsbyggð hefur veiting
friðarverðlauna Nóbels til
sovézka vísindamannsins og
forystumanns andófshreyf-
ingarinnar innan Sovétríkj-
anna, Andrej Sakharov, vak-
ið verðskuldaða athygli og
henni verið fagnað alls stað-
ar, þar sem menn hafa enn
frelsi til að láta í ljós skoðanir
sínar og tjá hug sinn með ein-
um eða öðrum hætti. Hverri
þjóð þykir það mikill virðing-
arvottur, þegar þegnar henn-
ar hljóta hina æðstu viður-
kenningu, en svo er ekki um
stjórnvöld í Sovétríkjunum.
Þegar Pasternak hlaut bók-
menntaverðlaun Nóbels var
hann neyddur til að afsala
sér þeim. Þegar Solzhenitsyn
hlaut bókmenntaverðlaun
Nóbels var honum bannað að
fara úr landi til þess að veita
þeim viðtöku, og ofsóknir
gegn honum margfölduðust í
kjölfar þessarar viðurkenn-
ingar og enduðu með því að
hann var fluttur nauðugur úr
landi. Nú verður fróðlegt að
fylgjast með því, hvort
Andrei Sakharov fær ferða-
leyfi frá Sovétríkjunum til
þess að taka við frið-
arverðlaunum Nóbels og
þess skulu stjórnvöld í Sov-
étríkjunum vera minnug að
með því er fylgzt um heim
allan.“
. . . . . . . . . .
6. október 1985: „Alþingi
ályktar að fela ríkisstjórninni
að láta gera áætlun um end-
urreisn Viðeyjarstofu og
lendingarbætur á eynni í
samráði við borgarstjórn
Reykjavíkur. Áætlunin verið
við það miðuð að verkinu
verði að fullu lokið fyrir 18.
ágúst 1986. Kostnaðaráætlun
verksins verði lögð fram í
tæka tíð fyrir afgreiðslu fjár-
laga fyrir árið 1986.
Þannig hljóðar þingsályktun
– viljayfirlýsing Sameinaðs
þings – um endurreisn Við-
eyjarstofu frá 9. maí í vor.
Flutningsmenn tillögunnar,
sem samþykkt var, voru úr
öllum þingflokkum, tíu þing-
menn úr Reykjavíkur- og
Reykjaneskjördæmum.
Fyrsti flutningsmaður var
Jón Baldvin Hannibalsson.“
. . . . . . . . . .
8. október 1995: „Á und-
anförnum mánuðum hefur
töluvert verið rætt um launa-
mun hér og í nálægum lönd-
um. Þær umræður eru smátt
og smátt að leiða fram í dags-
ljósið skýringar á þessum
launamun a.m.k. að hluta til.
Á fundi, sem Alþýðu-
bandalagsfélögin, Birtingur
og Framsýn efndu til sl.
þriðjudagskvöld sagði Björn
Grétar Sveinsson, formaður
Verkamannasambands Ís-
lands, að Íslendingar, sem
starfa við fiskvinnslu í Hanst-
holm á Jótlandi hafi 160 þús-
und krónur á mánuði í laun
fyrir dagvinnu. Á sama fundi
vísaði Einar Oddur Krist-
jánsson, alþingismaður Sjálf-
stæðisflokks, til skýrslu frá
1985, sem benti til þess, að
norsk fiskvinnsla væri skil-
virkari en sú íslenzka og að
danskur matvælaiðnaður
væri fremstur á öllum svið-
um. En jafnframt kom fram
að bæði í Noregi og Dan-
mörku nýtur sjávarútvegur
mikilla styrkja frá stjórn-
völdum og jafngilda norsku
styrkirnir því t.d. að fyr-
irtæki á borð við ÚA og
Granda fengju hvort um sig
100 milljónir á ári í slíkan
styrk. Það gefur augaleið, að
þeir, sem fá slíka styrki úr al-
mannasjóðum, geta borgað
hærra kaup.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
að er víðar en á Íslandi sem
trúverðugleiki fjölmiðla er til
umfjöllunar um þessar
mundir. Eftir kosningarnar í
Þýskalandi eru þýskir fjöl-
miðlar komnir undir smá-
sjána. Margir hafa orðið til
þess að velta fyrir sér hvort
fjölmiðlar í landinu séu á villigötum. Er þá horft
til þess með hvaða hætti þeir hafa fjallað um þýsk
stjórnmál og þá sérstaklega í kosningabarátt-
unni. Iðulega hafi nálgun fjölmiðla verið þvert á
hina raunverulegu stemningu í landinu. Fjöl-
miðlar hafi látið stjórnast af skoðanakönnunum,
sem kosningarnar hafi leitt í ljós að áttu sér ekki
stoð í raunveruleikanum. Sérstaklega hefur verið
bent á umfjöllun fjölmiðla eftir fyrstu kappræður
Gerhards Schröders kanslara og Angelu Merkel,
kanslaraefnis kristilegra demókrata. Greinilegt
var að Schröder hafði betur í kappræðunum, en
fjölmiðlar gerðu því þó skóna að Merkel hefði
ekki síður hagnast á þeim vegna þess að hún
hefði staðið sig mun betur en búist var við. Þær
raddir hafa heyrst að í stað þess að leggja kalt
mat á kappræðurnar hafi fjölmiðlar eða fjöl-
miðlamenn dregið taum frambjóðandans, sem
þeir töldu að myndi hafa betur í kosningunum.
Deilt um þátt
þýskra fjölmiðla
Í þýska vikuritinu Die
Zeit birtist grein eftir
Giovanni di Lorenzo
þar sem hann segir að
fjölmiðlar hafi dottið út úr hlutverkinu. „Þegar
blaðamenn búa til stemningu tefla þeir sinni
helstu inneign í hættu: trúverðugleikanum.“
Hann mælist til þess að „við blaðamenn“ höldum
ekki áfram strax eftir kosningar eins og ekkert
hafi í skorist: „Það voru nefnilega ekki aðeins
stjórnmálamenn og skoðanakönnuðir, sem túlk-
uðu ótta og óskir kjósenda vitlaust og spáðu af-
gerandi sigri kristilegu flokkanna. Fjölmiðlar
urðu sér einnig til skammar. Þeir treystu alfarið
á spárnar og styrktu hverjir aðra í fölsku mati
sínu í stað þess að sannreyna þær úr fjarlægð. Að
því leyti erum við blaðamenn hluti af vanda-
málinu, sem opinberaðist með hinum óvæntu úr-
slitum 18. september: skynbragðið á fólk fyrir ut-
an hina pólitísku hringiðu er dautt.“
Lorenzo rekur ásakanir jafnaðarmanna og
græningja, sem sitja í fráfarandi stjórn. Reyndar
hafi stjórnin fallið, en með mun minni mun en bú-
ist var við: „Nú hefur Otto Schily innanríkisráð-
herra fylgt í kjölfarið á Gerhard Schröder kansl-
ara og Joschka Fischer utanríkisráðherra með
ásakanir á hendur fjölmiðlum. Á þingi dagblaða-
útgefenda kvartaði hann undan lítt duldum
ásetningi margra blaðamanna að veita kristilegu
flokkunum og frjálsum demókrötum hjálp í kosn-
ingabaráttunni. Stjórnmálamenn í forustu hjá
jafnaðarmönnum og græningjum breiða meira
að segja út að um hafi verið að ræða samantekin
ráð yngri blaðamanna hjá hinum ýmsu útgef-
endum að beita sér gegn jafnaðarmönnum og
græningjum.“
Lorenzo segir að þessar ásakanir, sem einnig
megi líta á sem tilraun til að skjóta blaðamönnum
skelk í bringu, endurspegli ekki raunveruleikann
á ritstjórnum blaðanna, heldur þá kennisetningu
stjórnmálamanna að allar jákvæðar fréttir séu
hlutlausar, en öll gagnrýni herferð: „Það var ekki
um að ræða samsæri gegn stjórnarflokkunum.
Engu að síður á pirringur Ottos Schilys og hinna
rétt á sér vegna þess að fréttaskýringar um
kosningabaráttuna í ár voru í raun frábrugðnar
umfjölluninni undanfarna áratugi. Í fyrsta lagi
sýndu blöð á borð við Der Spiegel, Stern og Süd-
deutsche Zeitung, sem í upphafi fjölluðu jákvætt
um rauð-græna samstarfið, að þessu sinni engan
stuðning við áframhaldandi samstarf jafnaðar-
manna og græningja eða aðeins í undantekning-
artilfellum (sem ef til vill mátti rekja til ástands
stjórnarinnar og kringumstæðna þess að gengið
var til kosninga).“
Ný gerð af
blaðamönnum
Lorenzo segir að
stjórnmálamenn hafi
fengið á tilfinninguna
að fram sé komin ný
gerð af blaðamönnum: „Í Þýskalandi hefur orðið
til hefð fyrir pólitíska blaðamennsku, sem er til
fyrirmyndar, en nokkurra lærimeistara er sárt
saknað. En einnig er til pólitíski blaðamaðurinn,
sem áratugum saman hefur sérhæft sig í tiltekn-
um flokki og fáeinum stjórnmálamönnum, í ár-
anna rás hafa þeir orðið það nánir að þeir þúast
og blaðamennirnir veita jafnvel ráðgjöf. Yngri
blaðamenn hafa hvorki haft tíma né áhuga á að
mynda slík sambönd. Verið getur að þeir séu óút-
reiknanlegir í hugum stjórnmálamanna vegna
þess að þeir kjósa að mynda sér frá grunni skoð-
un á hverju máli. Í grunninn er það reyndar
framför vegna þess að það þýðir trúnað við les-
endur, en ekki flokk. Þessi afstaða verður hins
vegar að vandamáli þegar hún birtist í ærandi
skoðanaflökti, þegar byrjað er á því að skrifa sig
framhjá umbótum og síðan eru þær rakkaðar
niður, þegar eftir situr heildartilfinning, sem
varla er meira en hættuleg einföldun og gerir
stjórnmálamanninn að aðhlátursefni.“
Grein Lorenzos lýkur á því að hann veltir fyrir
sér hver sé trúverðugleiki þýskra fjölmiðla eftir
kosningaslaginn: „Nánast allir fréttaskýrendur
myndu taka undir þann harmagrát að í stjórn-
málum ríki trúverðugleikakreppa. Þeir taka hins
vegar ekki allir eftir því að fjölmiðlar eru fyrir
löngu orðnir hluti af þessari kreppu vegna þess
að þeir líta of sjaldan í eigin barm. Helstu fjöl-
miðlaveldin eru að mestu hætt að gagnrýna hvert
annað og gera það ekki einu sinni þegar lagst er í
herferðir eða um „hefndarblaðamennsku“ gegn
gagnrýni er að ræða. Þegar allt kemur til alls
snýst málið hins vegar um trúverðugleika okkar
hjá lesendum og áhorfendum. Eins og í pólitík
snýst trúverðugleiki um sjálfstæði. Og að geta
greint á milli.“
Ekki er hægt að fjalla um þýska fjölmiðlun án
sögulegs samhengis. Sterkustu fjölmiðlarnir í
Þýskalandi urðu til á fyrstu árunum eftir heims-
styrjöldina síðari. Í aðdraganda valdatöku Adolfs
Hitlers kiknuðu þýskir fjölmiðlar og brugðust
hlutverki sínu og í valdatíð hans urðu þeir að
tæki í markvissri áróðursvél Josephs Goebbels.
Rétt er að skoða þýska fjölmiðla nútímans og
heilbrigða áherslu þeirra á sjálfstæði í því ljósi.
Þessi reynsla skýrir líka þá tortryggni, sem gæt-
ir í þýskum fjölmiðlum þegar stjórnvöld og
stjórnmálamenn reyna setja þeim stólinn fyrir
dyrnar. Í framhjáhlaupi má velta því fyrir sér
hvort reynslan af nasismanum og misnotkun og
skrumskæling nasista á vísindum liggi að baki
því að hvergi hafa fjölmiðlar fjallað af jafn mikilli
tortryggni um Íslenska erfðagreiningu og
gagnagrunnsmálið og í Þýskalandi.
Gagnrýnin
umfjöllun Der
Spiegel
Lorenzo hefur rétt
fyrir sér þegar hann
segir að þýskir fjöl-
miðlar hafi nánast all-
ir sem einn afskrifað
stjórnarsamstarf jafn-
aðarmanna og græningja, en ekki eru allir til-
búnir að taka undir þau orð hans að fjölmiðlar
hafi brugðist. Í nýjasta tölublaði vikuritsins Der
Spiegel, sem Lorenzo nefnir í grein sinni, fjallar
Stefan Aust, ritstjóri blaðsins, um samband
blaðamanna og stjórnmálamanna í forustugrein.
Greinin hefst á tilvitnun í Rudolf Augstein, sem
enn er titlaður útgefandi blaðsins þótt þrjú ár séu
liðin frá andláti hans, frá árinu 1999: „Blaðamað-
ur getur ekki verið vinur stjórnmálamannsins til
lengdar.“ Þegar Augstein heitinn mælti þessi orð
hafði Schröder verið kanslari í eitt ár og var far-
inn að finna fyrir gagnrýni útgefandans. Aug-
stein átti ekki auðvelt með að gegna því hlutverki
eins og hann sagði sjálfur: „Sá sem hefur setið
með Gerhard Schröder yfir bjórglasi dregur
náttúrlega eins lengi og hægt er að gera upp
reikningana þótt kominn sé eindagi, einnig ég má
kalla hann Gerd.“ Schröder fékk ekki langa
hveitibrauðsdaga hjá Der Spiegel og rifjað er
upp í leiðara blaðsins að Wolfgang Schäuble, einn
af forustumönnum kristilegra demókrata, hafi
varað Schröder við því í ræðu að tímaritið myndi
verða honum jafn óþægur ljár í þúfu og það var
Helmut Kohl þau 16 ár, sem hann sat í embætti.
Augstein benti þá á að einn grundvallarmunur
væri á nýja og gamla kanslaranum: „Þessi kansl-
ari er öðruvísi. Hann trúir því ekki eitt augnablik
að hann geti vegna þess eins að hann situr með
mér til borðs mildað gagnrýna grein í Der
Spiegel, hvað þá komið í veg fyrir að hún birtist;
þaðan af síður heldur hann að hann geti hagnast
á því. Maður þyrfti að vera verulega langt leidd-
ur til að leggja slíkt mat á gangverk frjálsrar fjöl-
miðlunar.“ Niðurstaða leiðarahöfundar Der
Spiegel er sú að nú sé fjölmiðlakanslarinn
Schröder orðinn svona langt leiddur. Nú tali
hann um „vald fjölmiðla“ og „stýringu fjölmiðla“
og hafi meira að segja hótað blaðamanni tíma-
ritsins með orðunum: „Stétt yðar má vara sig.“
„Fimmta
fjandsamlega
stórveldið“
„Gagnrýnin umfjöllun
um stjórnarherra af
öllum gerðum leiðir
reglulega til slíkra
ásakana,“ segir í leið-
aranum. „Skömmu
fyrir orrustuna um Waterloo kallaði Napóleon
blaðið „Rheinischer Merkur“, sem Joseph
Görres gaf út, „fimmta fjandsamlega stórveldið“.
Rudolf Augstein leit á þetta sem ýkjur, en hafði
skilning fyrir tilfinningum stjórnmálamanna:
FRIÐARVERÐLAUNIN
OG KJARNORKUVÁIN
Val norsku Nóbelsverðlauna-nefndarinnar á friðarverð-launahafa í ár er varla til að
verðlauna stórkostlegan árangur.
Alþjóðakjarnorkumálastofnunin
(IAEA) og yfirmaður hennar, Mo-
hammed ElBaradei, hafa nefnilega
ekki unnið neina stóra sigra í baráttu
sinni gegn útbreiðslu kjarnorku-
vopna á undanförnum árum. En
markmiðin eru vissulega háleit og
enginn efast um heilindi ElBaradeis
og stofnunarinnar í störfum sínum.
Líklegt verður að teljast að Nób-
elsverðlaunanefndinni hafi fremur
gengið til að vekja athygli á því graf-
alvarlega vandamáli, sem er út-
breiðsla kjarnorkuvopna og kunnátt-
unnar til að smíða þau. Í rök-
stuðningi hennar segir enda að nú
séu tímar, þar sem kjarnorkuváin
færist í aukana á ný og eina leiðin til
að berjast gegn þessari ógn sé með
eins umfangsmiklu alþjóðasamstarfi
og unnt er. Í greinargerð Nóbels-
verðlaunanefndarinnar segir reynd-
ar líka að markmið hennar sé útrým-
ing kjarnorkuvopna. Það er falleg
hugsjón, en varla raunhæf. Þekking-
in, sem þarf til að smíða kjarnorku-
sprengjur, verður ekki þurrkuð út.
Hættan á því að kjarnorku-
sprengja verði sprengd – eða notuð
til að skelfa og kúga einstök ríki eða
heimsbyggðina alla – er meiri nú en
á tímum kalda stríðsins. Eftir fall
Sovétríkjanna fór kjarnorkuelds-
neyti á flakk. Herskáir harðstjórar í
Íran og Norður-Kóreu leggja allt
kapp á að koma sér upp kjarnorku-
vopnum. Þekkingin á kjarnorku-
tækninni hefur verið seld út um allar
jarðir án eftirlits IAEA, meðal ann-
ars frá Pakistan. Hættan á að
kjarnorkusprengja falli í hendur vit-
firrtra hryðjuverkamanna, sem svíf-
ast einskis, er því miður ekki lengur
aðeins skáldskapur bíómynda og
spennusagna, heldur raunveruleg
ógn.
Við þessar kringumstæður þarf al-
þjóðlega samstöðu um að nota kjarn-
orkuna eingöngu í friðsamlegum til-
gangi. En ríki heims þurfa líka að
vera reiðubúin að sýna þeim, sem
neita að taka þátt í slíku samstarfi,
fulla hörku. Það hljómar vissulega
vel að Mohammed ElBaradei hafi
beitt sér fyrir að fara samningaleið-
ina gagnvart t.d. Norðu-Kóreu og Ír-
an. En sú afstaða hans endurspeglar
a.m.k. að hluta til þá stöðu, sem hann
er í sem yfirmaður einnar af stofn-
unum Sameinuðu þjóðanna. Það get-
ur verið snúið að ná samstöðu í
stjórn IAEA um að senda t.d. mál Ír-
ana til öryggisráðsins, eins og full
ástæða virðist vera orðin til. Einstök
ríki hafa oft aðra hagsmuni en heild-
arhagsmuni heimsbyggðarinnar í
huga þegar taka þarf slíkar ákvarð-
anir. Það má halda því fram að bæði
Norður-Kóreu og Íran hafi verið
sýnd of mikil linkind; að þessi ríki
hafi komizt upp með að nota kjarn-
orkuáætlanir sínar til að kúga póli-
tískan og efnahagslegan stuðning út
úr umheiminum. Hvorugt ríkið verð-
skuldar slíkt, að óbreyttum stjórn-
arháttum.
Nóbelsverðlaunin verða vonandi
til að styrkja Mohammed ElBaradei
og stofnun hans í starfi sínu, eins og
hann nefndi sjálfur á blaðamanna-
fundi í Vín í gær. Þau auka kannski
líkurnar á að sigrar vinnist í barátt-
unni gegn útbreiðslu kjarnorku-
vopna.